W sprawie włoskiego wydania książki o zakonie krzyżackim i początkach państwa pruskiego

Górski, Karol

W sprawie włoskiego wydania

książki o zakonie krzyżackim i

początkach państwa pruskiego

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 521-526

Karol Górski

W SPRAWIE WŁOSKIEGO W YDANIA KSIĄŻKI

O ZAKONIE KRZYŻACKIM

I POCZĄTKACH PAŃ STW A PRUSKIEGO

W 1971 ro k u u k a z a ła się w ję z y k u w ło s k im m o ja k s ią ż k a o z a k o n ie k rz y ż a c k im w P r u s a c h 1. S p o tk a ła się o n a z d u ż y m z a in te r e s o w a n ie m w e W ło sz e c h i ro z e sz ła się w d w ó c h n a k ła d a c h (ra z e m 6000 egz.). W R e p u b lic e F e d e ra ln e j N ie m ie c p o ja w iła się n ie c h ę tn a , a le rz e c z o w a re c e n z ja d r. K la u s a C o n r a d a 2. O b e c n ie p rz e w o d n ic z ą c y K o ­ m is ji H is to ry c z n e j d la P r u s W sc h o d n ic h i Z a c h o d n ic h , d r U d o A rn o ld z B o n n , o g ło sił w a u s tr ia c k im c za so p iśm ie „ R ö m isc h e H is to ris c h e N a c h r ic h t e n ” o b s z e rn y , w y d r u k o ­ w a n y n a c z t e r n a s tu s tro n ic a c h a r t y k u ł p o le m ic z n y po d ty m s a m y m ty tu łe m , co m o ja k s i ą ż k a 3. S ta w ia on s z e re g z a r z u tó w p o d m o im a d re se m , m ię d z y in n y m i, że z a ło ­ żen ie k s ią ż k i j e s t p o lity c z n e i f a k ty s ą n a g ię te do z ało że n ia , o ra z s t a r a się w y k a z a ć , że n ie z n a m n a jn o w s z e j, a w a ż n e j l i t e r a t u r y p rz e d m io tu . K o r z y s ta ją c z u p rz e jm o ś c i „ K o m u n ik a tó w ” p ra g n ę o d p o w ie d zieć n a te z a rz u ty .

Z a s a d n ic z y se n s m o je j k s ią ż k i, k t ó r a j e s t o w o c em p rz e sz ło 40 l a t b a d a ń i ro z ­ m y ś la ń , z a w ie ra się w tezie, że Z a k o n ja k o k o r p o r a c ja d u c h o w n a , p o ś w ię c o n a a sc e zie i m is ty c e , n ie m a p r a w a tw o rz y ć p a ń s tw a . T eza t a w y n ik a e x d e ff in itio n e z p o ję ­ c ia z a k o n u . Id e o lo g ia k a ż d e g o z a k o n u c h rz e ś c ija ń s k ie g o p o le g a n a w y rz e c z e n iu się d ó b r z ie m sk ic h , m ię d z y in n y m i s p r a w o w a n ia w ła d z y p a ń s tw o w e j. W y n ik a to z t e k ­ s t u E w a n g e lii o k u s z e n iu J e z u s a i je g o o d m o w ie o b ję c ia w ła d z y n a d p a ń s tw a m i (M at. 4, 8— 11). D la te g o w re g u ła c h n ie w s p o m n ia n o o ty m , ja k o o rz e c z y o c z y w i­ s te j. J e ś li s ię b o w ie m c h ce z b u d o w a ć p a ń stw o , tr z e b a p r z y ją ć w s z y s tk ie k o n s e k ­ w e n c je , ja k ie p ły n ą z te j d e cy z ji, n a w e t w o jn y z a b o rc z e i z b ro d n ie . K to m ó w i „ a ” , m u s i k ie d y ś p o w ie d zieć „z ” .

K s ią ż k a m o ja m a n a c elu w y k a z a n ie , j a k — od H e r m a n n a v . S a lz a — e le m e n t p a ń s tw o w o tw ó rc z y , zg o ła św iec k i, u z y s k a ł p rz e w a g ę n a o b s z a rz e P r u s , g d z ie p o w s ta ła o s o b n a k o r p o r a c ja z a k o n u k rz y ż a c k ie g o , a w m n ie js z y m s to p n iu w I n f la n t a c h , n a j ­ m n ie j zaś w R zeszy. P is z ę o ty m w y r a ź n ie (s. 22). C e n t ra ln y m te m a te m k s ią ż k i s ą d z ie je P r u s , co z az n a c zo n o w ty tu le . W p o c z ą tk u X I V w ie k u ś w ie c k i p a ń s tw o w y e le m e n t u z y s k a ł z u p e łn ą p rz e w a g ę n a d id e o lo g ią w a lk i o Z ie m ię Ś w ię tą i c h a r a k t e ­ re m s z p ita ln ic z y m Z a k o n u . S tą d w o jn y z a b o rcz e p rz e c iw c h rz e ś c ija n o m (P o lsk a ,

1 K. G ó rs k i, U O r d in e T e u to n ic o . A l le o rig in e d e llo s ta to p r u ssia n o , T o r in o 1971, ( = G iu lio E in au d ii Saggii 475).

2 Z e its c h r if t f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte r tu m s k u n d e E r m la n d s , B d. 36, 1972, ss. 199— 203.

3 N r 16, R o m -W ie n 1974, ss. 191— 204; p o r. te ż s k ró c o n ą w e r s j ę w ję z y k u n ie ­ m ie c k im , Z e its c h r if t f ü r O s tfo rs c h u n g , 24. J g ., 1975, H . 1, ss. 155— 164.

522 K a r o l G ó rsk i

p a ń s tw a s k a n d y n a w s k ie , o c h rz cz o n a L itw a ), s ta n o w ią c e z a p rz e c z e n ie z ak o n n e g o c h a ­ r a k t e r u K rz y ż ak ó w , a le w y n ik a ją c e lo g ic z n ie z f a k t u p o s ia d a n ia p a ń s tw a . B y ło to s p rz e n ie w ie rz e n ie się id eo lo g ii z a k o n n e j ja k o ta k ie j, a le się teg o w id z ie ć n ie chce. W ś w ie tle ty c h u w a g u z a s a d n io n e je s t w s k a z a n ie p rz e z e m n ie a n a lo g ii in n y c h „ p a ń ­ s te w e k ” z a k o n n y c h i w y k a z a n ie w y ją tk o w e g o c h a r a k t e r u p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w P r u s a c h (c a łk o w ita n ie z ale ż n o ść , s p e c y fic z n a s t r u k tu r a ) . D la te g o k ry ty c z n y i o s trz e g a w c z y g łos U d o A rn o ld a p o le g a c h y b a n a n ie z ro z u m ie n iu z a g a d n ie n ia . T r z e ­ b a d o d ać, ż e p rz y c z y n y d e w ia c ji z a k o n u k rz y ż a c k ie g o s z u k a ć n a le ż y w fa k c ie , że rz ą d y s p ra w o w a li b ra c ia - la ic y (ry ce rz e ), a n ie k sięż a . Z n a tu r y rz e cz y p u n k t ciężk o ści ic h z a in te re s o w a ń b y ł św iec k i. D la te g o w p ła sz c z y ź n ie h is to rii K o śc io ła lo sy Z a k o n u w P r u s a c h s ą w a ż n e d la z ro z u m ie n ia u je m n e j ro li, j a k ą m o g ą cza sem o d e ­ g ra ć b ra c ia - la ic y .

Z c h w ilą n a w ró c e n ia L itw y s ta ło się d la w sz y s tk ic h ja s n e , że h y b ry d a ln y c h a r a k ­ t e r p a ń s tw a z a k o n n e g o w P r u s a c h j e s t n ielo g ic zn y . J e d y n y m ro z w ią z a n ie m b y ła s e k u la ry z a c ja P r u s , o czy m się m ó w i od s o b o ru w K o n s ta n c ji, p rz y czy m s p a d k o ­ b ie rc a m i m o g li b y ć c e s a rz i p a p ie ż, k r ó l p o ls k i i k s ią ż ę ta R zeszy.

U d o A rn o ld n ie ro z u m ie , d laczeg o p isz ę o K rz y ż a k a c h w X V w ie k u ze s ta n o ­ w is k a o p o ru lu d n o ś c i p rz e c iw ic h ty ra n ii. T y m c z a se m j e s t to lo g iczn e. O X I I I i X IV w ie k u p is a łe m ze s ta n o w is k a n ie ty le p o lsk ie g o , ile p o d b ite j lu d n o ś c i p r u s k ie j o ra z z p u n k tu w id z e n ia sp rz e c z n o śc i m ię d z y z a ło ż e n ie m p a ń s tw a a id e o lo g ią z a k o n ­ n ą , o X V w ie k u p iszę w y k a z u ją c s p rz ec z n o ść m ię d z y s t r u k t u r ą p a ń s tw a Z a k o n u a d ą ż e n ia m i lu d n o ś c i. O te j sp rz e c z n o śc i p isze o s ta tn io b a d a c z z a c h o d n io n ie m ie c k i H a r d m u th B o o ck m an n . H y b ry d a ln y c h a r a k t e r p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o i w y n ik a ją c e s tą d k o n s e k w e n c je s ta n o w iły n ie p rz e z w y c ię ż a ln ą p rz e sz k o d ę d la p o k o jo w e g o ro z w ią ­ z a n ia w e w n ę tr z n y c h k o n f lik tó w w P r u s a c h .

Z p o w y ż sz y c h w z g lę d ó w p iszę g łó w n ie o p a ń s tw ie w P ru s a c h . U d o A rn o ld c h c ia łb y tr a k to w a ć Z a k o n ja k o cało ść.. T y m c z a se m od X I I I w ie k u b y ły d w ie k o rp o r a c je t e r y to r ia ln e w je g o ło n ie , P r u s y i I n f la n t y , tr z e c ia z o rg a n iz o w a ła się o s ta te c z n ie w R zeszy. O d p o ło w y X V w ie k u , je ż e li n ie w c z e ś n ie j, Z a k o n tw o rz y ł fe d e ra c ję trz e c h s a m o d z ie ln y c h g a ł ę z i4 i n a p ró ż n o b y z a b ie g a ć o n a p is a n ie j e d n o ­ l ite j ic h h is to r ii. S a m c h a r a k t e r ź ró d e ł n a to n ie p o z w ala .

U d o A rn o ld c h ce w id z ie ć w m o je j k s ią ż c e w y ra z n a c jo n a liz m u p o lsk ie g o i p o l­ sk ic h u c zu ć n a ro d o w y c h . O tó ż w p ła sz c z y ź n ie u c z u ć n ie m a o w o c n e j d y s k u s ji a n i n a d z ie i z b liż e n ia s ta n o w is k — do czego n a le ż y d ą ży ć . O w o cn ie d y s k u to w a ć m o ż n a ty lk o o fa k ta c h , s t r u k t u r a c h i s y s te m a c h w a rto ś c i. U c zu c ia n ie n a d a j ą s ię do d y ­ s k u s ji. C o w ię c e j, n ie n a d a j e się d o d y s k u to w a n ia o d g a d y w a n ie m o ty w ó w p isząceg o . C zło w iek n ie m oże z o b aczy ć teg o , co się d z ie je w d u s z y in n e g o c z ło w ie k a — m oże ty lk o to o d g a d y w a ć . O d g a d u je zaś, s ta w ia ją c s ie b ie w p o ło ż e n iu in n e g o . S tą d k a ż d y s ą d o in n y m c z ło w ie k u j e s t z a ra z e m u ja w n ie n ie m teg o , czy m s ię je s t. N ie p is a łe m ze s ta n o w is k a n a c jo n a liz m u , a le ra c z e j a n ty m ilita r y z m u . D la te g o w e w s tę p ie p o ­ w ie d z ia łe m : „ H is to r y k n ie są d z i s u m ie ń , a le z n a b ó l rz e cz y , k tó r e p o p a d ły w ru in ę i b łę d ó w m e d o n a p ra w ie n ia (lo s to ric o n o n g iu d ic a le co sc ie n ze , m a c o n o sc e U d o lo re

d e lle cose c a d u te in r o v in a e d e g li ir r im e d ia b ili e rro ri)”.

A rn o ld k ry ty c z n ie p a tr z y n a sp o só b p is a n ia m o je j k s ią ż k i, k t ó r a m a c h a r a k t e r s y n te z y i a d re s o w a n a j e s t d o sze rs z y c h k ó ł c z y te ln ik ó w o ra z p o z b a w io n a p rz y p i­

4 C. A. L ü c k e ra th , D e u ts c h m e is te r E b e r h a rd v o n S a u n s h e im - W id e r s a c h e r d es

sów . W id zi w ty m b o d a j c h w y t n ie d o z w o lo n y , a m o ż e i o d m a w ia n a u k o w e g o c h a ­ r a k t e r u k siąż c e . O tó ż z d a ję s o b ie s p ra w ę , że n ie m ie c k a t r a d y c j a n a u k o w a n a k a z u je z w ra c a ć się ty lk o do fa c h o w có w , a n ie fa c h o w e g o c z y te ln ik a ra d z i o d s tra s z a ć ję z y ­ k ie m t r u d n y m i z a w iły m . T a k j e s t p rz y n a jm n ie j w filo zo fii, g d z ie z a c h o d z i o b a w a, b y c z y te ln ik n ie z ro z u m ia ł źle tego, co s ię p isze. W in n y c h k r a ja c h , m ię d z y i n n y ­ m i w e W ło szech , n a u k o w c y s t a r a j ą s ię p is a ć p rz y s tę p n ie . D laczeg o n ie m ia łb y m się w z o ro w a ć n a n ic h , p iszą c k s ią ż k ę w ło s k ą ? G d y b y je sz c z e z a w iłe i c ie m n o p is a n e te k s ty z lic z n y m i p rz y p is a m i g w a ra n to w a ły b e z s tro n n o ś ć ! Z r e s z tą p o d a ję l i te r a tu r ę , w k tó r e j fa c h o w ie c z n a jd z ie u z a s a d n ie n ie m o ic h te z . N ie s te ty n ie k tó rz y u c z e n i z a - c h o d n io n ie m ie c c y n ie u m ie ją p o p o ls k u , c h o ć s ię p o ls k ą h is to r ią z a j m u ją . In n i u w a ż a ją , że n a u k o w a p r o d u k c ja p o ls k a n ie z a s łu g u je n a p o w a ż n e u w z g lę d n ie n ie : P o lo n ic a n o n le g u n tu r — p r z y n a jm n ie j j e s t to z a s a d a p r z y ję ta w je d n e j ze szkół h is to ry c z n y c h , k tó r ą n a z w ę „ s ta r o p r u s k ą ” . N a u k o w c y z a c h o d n io n ie m ie c c y z a j m u ­ ją c y się h is to r ią p o ls k ą p rz e w a ż n ie k o r z y s ta li i k o r z y s ta j ą z n ie o fic ja ln y c h t ł u m a ­ c ze ń i stre sz c z e ń ta jn y c h , k tó r e n ie z a w s z e s ą ś c is łe i n ie w p e łn i o d d a ją m y ś l p is z ą ­ cego. D la te g o n ie k tó re p ra c e ty c h u c zo n y c h n ie s ą b e z s tro n n e , a g d y n a p o ty k a ją o n i o d m ie n n y p u n k t w id z e n ia — n a p rz y k ła d w m o ic h w y w o d a c h — s ą z d u m ie n i i z g ła ­ s z a ją p rz e c iw , bo n ie z n a j ą p ra c p o ls k ic h .

Niie b ez z d z iw ie n ia p rz e c z y ta łe m o s try a t a k U d o A rn o ld a n a m o je u ję c ie p o s ta c i H e r m a n n a v. S a lz a . B a d a c z e p o lscy w id z ie li w n im u o s o b ie n ie p o d s tę p u i zła, p o n ie w a ż o s z u k a ł K o n ra d a M azo w ie ck ieg o i p o z a je g o w ie d z ą u z y s k a ł p rz y w ile j ce­ s a r s k i. B a d a c z e n ie m ie c c y c zcili w n im w ie lk ie g o tw ó rc ę p a ń s tw a w P r u s a c h . S t a ­ r a łe m się z n a le ź ć ro z w ią z a n ie z a g a d k i te j o so b o w o ści id ą c po lin ii b a d a n i a ś ro d o w i­ s k a sp o łeczn eg o . T a k ie b a d a n i a so cjo lo g icz n e p ro w a d z o n e s ą w sz ę d z ie, a w N ie m ­ czech Z a c h o d n ic h z a p o c z ą tk o w a ł je d la z a k o n u k rz y ż a c k ie g o p ro f. M a n f re d H e ll- m a n n i je g o u c z n io w ie . Ż a d n e g o n a z w is k a te g o k ie r u n k u U d o A rn o ld n ie w y m ie ­ n ia . W id zę z tego, że szk o ła , do k tó r e j n a le ż y , z w a lc z a s o cjo lo g icz n e u ję c ie h is to rii. S z c ze g ó ln ie o s tro z a a ta k o w a ł A rn o ld tw ie rd z e n ie , że d o k u m e n t k r u s z w i c k i K o n ­ r a d a M az o w ie ck ieg o d la Z a k o n u z 1230 r o k u j e s t fa łs z e rs tw e m . S p o tk a łe m się z e p ite te m , że tw ie rd z e n ia m o je s ą sc o n c e rta n ti, tj . z d u m ie w a ją c e . A rn o ld u w a ż a , że o p ie ra m s ię n a s ta r e j l i te r a tu r z e , a le n ie z n a n o w sz y c h p r a c K a z im ie rz a T y m ie n ie c k ie ­ go a n i o b s z e rn e j p r a c y G e r a r d a L a b u d y , k t ó r ą p rz e c ie ż c y tu ję w b i b l i o g r a f i i 5. Z a rz u c a m i, że n ie z n a m p ra c y A u g u s ta S e ra p h im a . O tó ż n ie z a w s z e n o w sz e p ra c e są le p sz e od s ta r y c h , o czy m m o ż n a s ię p rz e k o n a ć z re c e n z ji d r u k o w a n y c h w c z a ­ s o p ism a c h n a u k o w y c h n ie m ie c k ic h . U w a ż a m , że n a jb a r d z ie j b e z s tr o n n y i k ry ty c z n y s ą d w y d a ł M a x P e rlb a c h , a p r a c a S e ra p h im a , k t ó r ą o d d a w n a zn am , n ie p rz y ta c z a p rz e k o n y w a ją c y c h d o w o d ó w . R ze c z o w e -sta n o w isk o w y s t ę p u je w c y to w a n e j p ra c y L a b u d y . N ie w ie m , s k ą d U d o A rn o ld d o s z e d ł d o w n io s k u , że się o p ie ra m n a a k ta c h p ro c e su F r a n c is c o d e M o lia n o w p rz e d s ta w ie n iu d z ie jó w z a ję c ia P o m o rz a p rz e z Z a k o n w ro k u 1308. O p ie ra m się n a p ro c e sie in o w ro c ła w s k im r o k u 1320/1321 i w a r ­ s z a w s k im 1339 ro k u . A k ta te s ą d r u k o w a n e d w u k ro tn ie w L it e s ac res g e sta e in te r P o lo n o s e t o r d in e m C r u c ife r o r u m 6. A k ta p is a n e s ą p o ła c in ie , k o rz y s ta l i z n ic h n ie k tó rz y b a d a c z e n ie m ie c c y (E ric h K e y se r, I r e n e Z ie k u r sc h ), c y tu ję je w p ra c y 5 G. L a b u d a , S ta n o w is k o z ie m i c h e ł m i ń s k ie j w p a ń s tw ie k r z y ż a c k im w la ta ch 1228— 1454, P r z e g lą d H is to ry c z n y , t. 45, 1954, ss. 280—337. 6 I w y d . P o z n a ń 1855/56; I I w y d . P o z n a ń 1890. K o rz y s ta łe m z I I w y d a n ia .

524 K a ro l G ó rsk i

0 z b u rz e n iu G d a ń sk a , k tó r a je s t p rz y to c z o n a w b ro s z u rz e C o n tr a - P u n k te . W sp ó ła u to ­

re m te j b ro s z u ry je s t U d o A r n o l d 7. D laczeg o w ię c p o m in ą ł j ą w p o le m ic e? N ie ro z u m ie ją c is to ty z ało że n ia p ra c y m o je j, o k re ś la ją ja k o h is to rię p o lity c z n ą 1 pisze, że d z ie je s t r u k t u r y g o sp o d a rc z o -s p o łe c z n e j i k u ltu r y s ą s z tu c z n ie w s u n ię te (in te r p o la ti). S k o ro Z a k o n stw o rz y ł p a ń stw o , m u s ia łe m się z a jm o w a ć d z ie ja m i p a ń ­ stw a , a w ię c h is to rią p o lity c z n ą . U b o g ą h is to rię r e lig ijn ą r ó w n ie ż o m a w ia m . A do d z ie jó w p a ń s tw a n a le ż y ta k ż e jeg o s t r u k t u r a g o s p o d a rc z o -s p o łe c z n a i k u ltu r a .

U d o A rn o ld in s y n u u je , że p r z e d s ta w iłe m b itw ę p o d G ru n w a ld e m n a p o d s ta w ie film u o te j n azw ie. K o n s u l ta n t film u p ro f. S te fa n K u c z y ń s k i k o rz y s ta ł z o p isu b itw y u J a n a D łu g o sza (X V w ie k ) i ja też k o rz y s ta łe m z teg o ź ró d ła , p o d o b n ie ja k liczn i b a d a c z e p o lscy i n ie m ie cc y . I n s y n u a c ja o k o r z y s ta n iu z film u — to c h y b a c h w y t n ie d o z w o lo n y w p o le m ic e n a u k o w e j.

A rn o ld g ło si z asa d ę, że p o s tę p o w a n ie lu d z i p rz e sz ło śc i n a le ż y o c en iać w e d łu g p o ję ć im w sp ó łcz e sn y c h . J e ż e li z a s a d ę tę tr a k to w a ć b ez z a s trz e ż e ń , d o c h o d zim y do „ e ty k i s y tu a c y jn e j”, k tó r a w sz y s tk o w y b a cz a . S ąd zę, że h is to ry k p o w in ie n o cen iać p o s tę p o w a n ie ta k ż e w e d łu g s e n s u s y s te m u w a rto ś c i, ja k i d a n ą g r u p ę o b o w ią zy w a ł, a w ó w cz a s m oże się o k azać, że p o ję c ia o g ó ln ie p r z y ję te o d c h y la ją się od te o re ty c z ­ n ie p rz y ję ty c h n o rm . D ziś w ie m y , że i w śre d n io w ie c z u w N ie m c ze c h n ie w sz y scy b y li z w o le n n ik a m i n a w ra c a n ia m ieczem . N a w e t h is to r y k Z a k o n u o. M a r ia n T u m le r z n a j d u je czasem sło w a d e z a p ro b a ty d la K rz y ż a k ó w .

U d o A rn o ld z a rz u c a m i, że d a ję z n ie k s z ta łc o n y o b ra z p rz e sz ło ści (u n a d is to rta

v isio n e p o litic a ), z a p e w n e d la te g o , że o d c h y la m się o d p o g lą d ó w p rz y ję ty c h w s t a -

ro p r u s k ie j szk o le h is to ry c z n e j i s ta r a m się o są d w ła s n y o fa k ta c h . In n y re c e n z e n t, c y to w a n y w y ż e j d r K la u s C o n ra d , w c a le d la m n ie n ie ż y cz liw y , n a p isa ł, że s ta r a m s ię b yć o b ie k ty w n y m . Z a s a d n ic z a s p ra w a , k tó r a u r a z iła A rn o ld a , to u z n a n ie , że p a ń s tw o k rz y ż a c k ie , p a ń s tw o p ru s k ie H o h e n z o lle rn ó w i T rz e c ia R ze sza s ta n o w ią c o n tin u u m , co z d a n ie m A r n o ld a m o że d o p ro w a d z ić do z a rz u tu , że is tn ie ją c y z a k o n k le ry c k i z w a n y „ Z a k o n n ie m ie c k i” p o z o sta w a ł w k o n ta k ta c h z h itle ry z m e m . N ig ­ d zie te g o n ie p is a łe m . N a leż y ro z ró ż n ić c o n tin u u m is tn ie n ia p a ń s tw a w P r u s a c h , co u z n a j ą lic z n i b a d a c z e n ie m ie c c y 8, o ra z c o n tin u u m is tn ie n ia Z a k o n u . T o c o n ti­ n u u m u z n a je te ż M a r ia n T u m le r, w ie lk i m is trz k rz y ż a c k i, w s w e j k siąż c e , k t ó r a je s t w y ra z e m u w ie lb ie n ia d la d zieł K r z y ż a k ó w 9. W b ro s z u rz e C o n tr a - P u n k te 10, w y d a n e j p rz e z r a d ę n a c z e ln ą Z a k o n u N ie m ie ck ie g o Ś w . M a r y i w J e ro z o lim ie so lid a rn o ść Z a ­ k o n u i je g o o b la tó w , c zło n k ó w i n s ty tu tu „ M a ria n ó w ” , ze śre d n io w ie c z n y m i K rz y ­ ż a k a m i j e s t ró w n ie ż n ie d w u z n a c z n ie w y ra ż o n a : „ Z a k o n w y s t ę p u je w o b ro n ie sw o ich ś re d n io w ie c z n y c h czło n k ó w . T w ie rd z e n ie , że d a w n ie js i c zło n k o w ie Z a k o n u N ie m ie ­ c k ie g o b y li n ie c h rz e ś c ija n a m i, m o rd e r c a m i m a so w y m i, n a w e t p o p rz e d n ik a m i H itle ra o b ra ż a z a ra z e m d z isie jsz y c h c zło n k ó w Z a k o n u ” . W te n sp o só b s p r a w a j e s t ja s n a .

P o z o s ta je m i o m ó w ić z a r z u ty szczegółow e.

N a s. 18 k s ią ż k i a u to r re c e n z ji z n a la z ł o k re ś le n ie H e r m a n n a v . S a lz a : i n t e l l i ­

g e n te e t a v id o i słu sz n ie z a k w e s tio n o w a ł je. W o ry g in a le m o im p is a n y m po f r a n ­

7 C o n tr a - P u n k te o d e r d ie K u n s t sich ir re n . H e ra u s g e g e b e n v o n P . K le m e n s W ie se r О Т u n t e r M ita rb e it v e rs c h ie d e n e n A u to re n , W ien 1968, s. 31, p. 39. 8 N p . H. G ru n d m a n n , W a h lk ö n ig tu m , T e r r ito r ia lp o litik u n d O stb e w e g u n g i m 13. u n d 14. J h ., 2. A u fl. [b.m . i r.] (G e b h a rd t H a n d b u c h d e r d e u ts c h e n G e sc h ic h te , B d. 5), ss. 288, 290. 9 M. T u m le r , D e r D e u tsc h e O rd e n im W e r d e n , W a c h s e n u n d W ir k e n b is 1410, W ien 1955. 10 C o n tr o - P u n k te , s. 3.

c u s k u j e s t in te llig e n t e t a v isé . A v is é z n ac z y po ła c in ie p r u d e n s . W p rz e k ła d z ie n a s tą p iła p o m y łk a .

N a s. 191 A rn o ld k w e s tio n u je p o g lą d o p a r ty n a D u s b u r g u , że H e rm a n n v. S a lz a w p o c z ą tk a c h rz ą d ó w n ie m ó g ł w y s ta w ić n a w e t d z ie się c iu ry c e rz y i u w a ż a to za fik c ję lite ra c k ą . W ra z z w ię k sz o ś c ią b a d a c z y p r z y p is u ję k ro n ic e D u s b u r g a d u ż ą w a rto ś ć i w ia r y g o d n o ś ć 11. N ie j e s t p r a w d ą , j a k tw ie r d z i R e c e n z e n t, że n a te j w i a ­ d o m o ści o p ie ra m tw ie rd z e n ie , że a sc e za K rz y ż a k ó w b y ła w y łą c z n ie p o lity c z n a .

M o ty w o m s p o łec z n y m , k tó r e w y s u n ą łe m , o m a w ia ją c n a d a n ie H e rm a n n o w i v. S a lz a p r a w k się c ia R zeszy , U d o A rn o ld p rz e c iw s ta w ia k o n s tr u k c ję p ra w n ic z ą I n g r id M a tiso n . P r u s y n ie w e sz ły w s k ła d R zeszy m im o p r a w k s ią ż ę c y c h w ie l­ k ie g o m is trz a . I n g r id M a tiso n s t a r a się w y k a z a ć , że i s tn ia ła tu „ e g z e m p c ja l e n n a ” P r u s — n a to m ia s t G e r a rd L a b u d a w b a rd z o g r u n to w n e j p ra c y o p a trz o n e j d u ż y m s tre sz c z e n ie m fr a n c u s k im z a j ą ł in n e s t a n o w i s k o 12. U w a ż a m , że k o n tr o w e r s y jn e p ra w n ic z e k o n s tr u k c je n ie p r z e k r e ś la ją is tn ie n ia m o ty w ó w s o c ja ln y c h i p sy c h o lo ­ g ic z n y ch . U d o A rn o ld n ie z d a je s o b ie c h y b a s p r a w y z g łę b o k ic h s o c ja ln y c h ró ż n ic m ię d z y k s ią ż ę ta m i R ze szy a m in is te h ia ła m i w X I I i p o c z ą tk a c h X I I I w ie k u . P ó ź n ie j d o p ie ro m in is te r ia ło w ie a w a n s o w a li w d r a b in ie s p o łe c z n e j.

N ie w ie m , co m a n a m y ś li U d o A rn o ld p isząc, że z a r z u c a m a n a c h ro n ic z n o ś ć p o g lą d o m T u m le r a , z k tó r y c h w y n ik a , że w p o c z ą tk u X IV w ie k u P o ls k ą d ą ż y ła do u z y s k a n ia d o s tę p u do m o rz a , a le k o r y ta r z te n b y łb y z b y t w ą s k i i P o la c y d ą ż y ­ lib y do z d o b y c ia P r u s . D la te g o d la Z a k o n u o p a n o w a n ie P o m o rz a b y ło k w e s tią „ ż y c io w ą ” 18. P o g lą d y T u m le r a o d p o w ia d a ją n a c jo n a liz m o w i X X w ie k u , a le n ie m e n ­ ta ln o ś c i X IV w ie k u , k ie d y n ie ro z u m ia n o g o sp o d arcz e g o z n a c z e n ia m o rz a .

Is to tn ie n a le ż a ło p o d a ć d r u g ie w y d a n ie W a l th e r a Z ie s e m e ra z a m ia s t p ie rw sz e g o i w y m ie n ić n a z w is k o E b e r h a r d a v. S a u n s h e im . O g ra n ic z y łe m się t u do p r z e d s ta ­ w ie n ia k ró tk o ro li te j d ru g o r z ę d n e j o so b isto śc i. A le w p o ls k im w y d a n iu k s ią ż k i b łą d te n u s u n ę . P o d a m te ż k s ią ż k ę C h r is tia n a K r o llm a n n a P o litisc h e G e sc h ic h te d es

D e u tsc h e s O rd e n s u. K s ią ż k a t a p is a n a je s t p rz e z h is to r y k a , k t ó r y nde u w z g lę d n ił

o b fite j l i t e r a t u r y p o ls k ie j, s tą d j e s t b a rd z o je d n o s tr o n n a . N ie n a z w a łe m W in ry c h a z K n ip ro d y „ in tr y g a n te m ” , a le p o d a łe m , że p ro w a d z ił in tr y g i, co n ie j e s t ró w n o ­ zn ac z n e .

A rn o ld k w e s tio n u je m ó j p o g lą d , że K rz y ż a c y w P r u s a c h n ie b y li z a k o n e m sz p ita ln ic z y m i p rz e c iw s ta w ia m i p r a c ę C h r is tia n a P r o b s t a 1S. Z a k o n s z p ita ln ic z y to ta k i, k tó re g o c zło n k o w ie z a j m u ją s ilę c h o ry m i i s ta r c a m i o ra z p ie lg rz y m a m i w sz p ita la c h . P r o b s t p isze, że w R zeszy w k o ń c u X I I I w ie k u s z p ita le k rz y ż a c k ie

11 M . P o lla k ó w n a , K r o n ik a P io tra z D u sb u rg a , W ro c ła w —W a rsz a w a — K ra k ó w 1968.

12 G. L a b u d a , S t o s u n e k p r a w n o p u b li c z n y z a k o n u k r z y ż a c k ie g o d o R z e s z y N ie ­

m ie c k ie j w ś w ie tle Z ło te j B u l li F r y d e r y k a I I z 1226 r., C z a so p ism o P r a w n o - H is to -

ry c z n e , 1951, z. 3, ss. 87— 121; I. M a tiso n , D ie L e h n s e x e m p tio n d e s D e u tsc h e s O rd e n s

u n d d e ss e n s ta a ts r e c h tlic h e S te llu n g in P r e u ss e n , D e u tsc h e s A rc h iv f ü r E r fo rs c h u n g

d e s M itte la lte r s , 21, 1965, ss. 194— 248.

18 M . T u rn ie r, op. cit., s. 322: F ü r d e n O rd e n s sta a t w a r d ie G e w in n u n g P o m m e ­

r e lle n s e in e E x is te n z fr a g e , d e n n e in a u fs tr e b e n d e s P o le n w ü r d e sic h m i t d ie s e m s c h m a le n K o rr id o r n ic h t la n g e b e g n ü g t, s o n d e r n n a c h d e m B e s itz g a n z P r e u ss e n s g e s tr e b t h a b e n . J e s t to a n a c h ro n iz m d la ś re d n io w ie c z a . 14 C. K ro llm a n n , P o litisc h e G e sc h ic h te d e s D e u ts c h e n O rd e n s in P r e u ss e n , K ö ­ n ig s b e rg [1931]. 15 C. P r o b s t, D e r D e u tsc h e O rd e n u n d se in M e d iz in a lw e s e n in P r e u ss e n , B ad G o d e sb e rg 1969.

526 K a r o l G ó rsk i

z a n ik ły , a w P r u s a c h b y ł ty lk o je d e n s z p ita l w E lb lą g u o ra z in flirm e rie d la b ra c i i s łu żb y po z a m k a c h . In n e s z p ita le K rz y ż a c y d a w a li w z a r z ą d o so b o m sp o za Z a k o n u . N ie b y li w ię c s z p ita ln ik a m i w ty m sen sie , j a k n a p r z y k ła d z a k o n k a n o n ik ó w D u c h a św . d e S a x ia . N ie w id z ę, czy m p o g lą d m ó j ró ż n i s ię o d P r o b s ta .

R ó w n ież u w a g i o ro z p rz ę ż e n iu w Z a k o n ie po 1466 ro k u s p o tk a ły się z z a rz u te m R e c e n z e n ta , że p iszę o u p a d k u ju ż w X I I I w ie k u . A le p rz e c ie ż p o te m b y ły p ró b y re fo r m , k tó r e tr w a ły k ró tk o lu b z aw io d ły , a po w o jn ie trz y n a s t o le tn i e j s a m e ra m y o rg a n iz a c y jn e u le g ły ro z k ła d o w i, n a co je s t dość d o w o d ó w c h o ćb y u J o h a n n e s a V oigta.

N ie p o d a w a łe m c ałej l i t e r a t u r y p rz e d m io tu , g d y ż od te g o je s t b ib lio g r a f ia E r n s ta W erm k e g o . N ie p o d a w a łe m p ra c lic h y c h (np. H a r ro G e rsd o rfa ) a w o b e c o g ro m u l i ­ t e r a t u r y p o d a łe m to, co u w a ż a łe m za w a rto ś c io w e . O czy w iście m o g łe m s ię m y lić . W s u m ie m o g ę s tw ie rd z ić , że o g ro m n a w ię k sz o ść tego, co n a p is a łe m , n ie b u d z i s p rz e c iw u s k ra jn e g o s k ą d in ą d rz e c z n ik a Z a k o n u . S w e g o cza su , w 1933 ro k u , d y s k u ­ to w a łe m z E r ic h e m M asc h k e i p o w ie d z ia łe m , że n ie sąd z ę , a b y m o g ło d o jść do z u ­ p e łn e g o u z g o d n ie n ia s ą d ó w h is to ry k ó w p o ls k ic h i n ie m ie c k ic h , a le m o ż n a liczy ć, że z czasem p ła sz c z y z n a ta r ć z o sta n ie b a rd z o o g ra n ic z o n a i n a le ż y do te g o d ą ży ć . Z g o d ził się w ó w cz a s ze m n ą . W ro k u 1965 o g ło siłe m a r ty k u ł z w y k a z e m s p o rn y c h z a g a d n i e ń 16. B y ło ic h c h y b a 12. P ro f. M a r ia n B is k u p w d o s k o n a łe j p ra c y 17 u s ta l ił trz y p u n k ty sp o rn e : 1 — p o w o ła n ie K rz y ż a k ó w z b u llą z R im in i i d o k u m e n te m k ru s z w ic k im ; 2 — e k s p a n s ja K rz y ż a k ó w k o s z te m P o ls k i; 3 — z n a c z e n ie p r a w n e p o ­ k o ju to ru ń s k ie g o z 1466 ro k u . W y p ły n ę ły te ż d w a n o w e z a g a d n ie n ia , k tó r e t u p o ­ ru s z a m : czy z a k o n c h rz e ś c ija ń s k i m a m o r a ln e p ra w o zało ży ć p a ń s tw o o ra z czy Z a k o n s ta n o w ił s c e n tra liz o w a n ą cało ść, j a k tw ie rd z i A rn o ld . Z d a n ie m i n n y c h b a d a ­ czy p ro c e s ro z b ic ia n a 3 g a łę zie a u to n o m ic z n e , z a p o c z ą tk o w a n y w X I I I w ie k u , d o ­ p ro w a d z ił ju ż w p o ło w ie X V w ie k u do p o w s ta n ia lu ź n e j f e d e r a c j i trz e c h k o rp o ­ r a c j i 18.

C zy o w o cem g w a łto w n e j re c e n z ji A rn o ld a b ę d z ie d a ls z a d y s k u s ja , z m ie rz a ją c a do z a w ę ż e n ia p o la ró ż n ic ? P e rc y E r n s t S c h ra m m p isz ą c o p o trz e b ie z g o d y N ie m ie c Z a c h o d n ic h z P o ls k ą , p o w ie d ział, ż e je ś li się c h c e p o g o d zić z w a ś n io n e s tro n y , n a ­ leży zac z ą ć od tego, co w sp ó ln e . A w sp ó ln e m o g ą b y ć ty lk o : s z u k a n ie p ra w d y i w i a r a w e w z a je m n ą d o b rą w olę.

16 K . G ó rsk i, T h e T e u to n ic O rd e r i n P ru ssia , M e d ia e v a lia e t H u m a n istic a , fasc. 17, B o u ld e r (Col.), 1966, ss. 20—37.

17 M. B isk u p , R o la Z a k o n u N ie m ie c k ie g o w w ie k a c h X I I I —X I V , w : S to s u n k i

p o ls k o - n ie m ie c k ie w h is to rio g ra fii, P o z n a ń 1974, ss. 328— 361.