Bohdan Koziełło-Poklewski,
Stanisława Badowska
Praca przymusowa w Prusach
Wschodnich w latach II wojny
światowej : (w świetle wspomnień)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 37-84
S T A N I S Ł A W A B A D O W S K A B O H D A N K O Z I E Ł Ł O - P O K L E W S K I
PRACA PRZYMUSOWA W PRUSACH WSCHODNICH
W LATACH II WOJNY ŚWIATOWEJ
( W Ś W I E T L E W S P O M N I E Ń ) U W A G I W S T Ę P N E
J a k k o lw ie k k w e s tii p rz y m u so w e g o z a t r u d n ia n ia o b y w a te li p o lsk ic h w h itle r o w sk iej R zeszy w la ta c h II w o jn y św ia to w e j p o św ięco n o z a ró w n o w p o lsk ie j, j a k i n ie m ie c k ie j lite r a tu r z e p rz e d m io tu sze re g o p ra c o w a ń m o n o g r a f i c z n y c h t o je d n a k n a sz a z n ajo m o ść te j p ro b le m a ty k i w c iąż n ie je s t w y s ta r c z a ją c a . W y n ik a to z d w ó c h z a s a d niczy ch p rzy czy n . P o p ie rw sze , o p ra c o w a n ia m o n o g ra ficz n e , p rz y g o to w a n e g łó w n ie w o p a rc iu o m a te r ia ł n o rm a ty w n y , o p u b lik o w a n y w d z ie n n ik a c h u rz ę d o w y c h II I R zeszy, z b io ra c h p rz e p isó w lu b k o m e n ta rz a c h do o b o w ią z u ją c y c h p rz e p isó w , u k a z u ją p rz e d e w sz y s tk im te n d e n c je h itle ro w s k ie g o u s ta w o d a w s tw a , k tó r e szło w k ie ru n k u s tw o rz e n ia w a ru n k ó w m a k sy m a ln e g o w y k o rz y s ta n ia siły ro b o c z ej o b y w a te li p o lsk ic h w y w ie zio n y c h do h itle ro w s k ic h N ie m ie c n a ro b o ty p rz y m u so w e . A u to rz y ty c h o p ra c o w ań ty lk o w n ie w ie lk im s to p n iu m o g li u w z g lę d n ić s p e c y fik ę p o szczeg ó ln y ch p r o w in c ji II I R zeszy i d la te g o też n ie w sz y s tk ie ic h u s ta le n ia d a j ą s ię w p e łn i o d n ie ść do k a ż d e j p ro w in c ji z o so b n a. S y tu a c ja g o sp o d arcz a lu b n a ro d o w o śc io w a ty c h p r o w in c ji, a lb o je d n a i d ru g a łączn ie, w p ły w a ła n a w a r u n k i b y to w a n ia z a tru d n io n y c h tu p rz y m u so w o o b y w a te li p o ls k ic h ; d e c y d o w a ła o n a m ię d z y in n y m i ta k ż e o ty m , że n ie k tó re z a rz ą d z e n ia n a c z e ln y c h w ła d z p o lic y jn y c h , a d m in is tra c y jn y c h i p a rty jn y c h I I I R zeszy o p rz y m u s o w y m z a tru d n ia n iu o b c o k ra jo w c ó w b y ły z a o s trz a n e , in n e ła g o dzo n e, in n e w re sz c ie ze w z g lęd ó w p ra k ty c z n y c h n ie m o g ły b y ć w o g óle p rz e s tr z e g an e. D ru g a p rz y c z y n a — to b r a k o p ra c o w a ń m o n o g ra fic z n y c h n a te m a t p rz y m u s o w ego z a t ru d n ia n ia o b y w a te li p o lsk ic h w ró ż n y c h p ro w in c ja c h II I R zeszy. W p o lsk ie j
1 P o r. W . R u siń sk i, P o ło że n ie r o b o tn ik ó w p o ls k ic h w cza sie w o jn y 1939— 1945 n a
te re n ie R z e s z y i „o b sza ró w w c ie lo n y c h ,ł, cz. 1, P o z n a ń 1949, cz. 2, P o z n a ń 1955;
H. S zu rg a c z, P r z y m u s o w e z a tr u d n ie n ie P o la k ó w p r z e z h itle r o w s k ie g o o k u p a n ta w l a ta c h 1939— 1945, S tu d iu m p r a w n o -p o lity c z n e , W ro c ła w 1971; S. D a tn e r, W y w ó z lu d n o ści p o ls k ie j n a ro b o ty n ie w o ln ic z e do N ie m ie c , B iu le ty n G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w s k ic h w P o lsce, t. 16. 1967, ss. 17— 64; E. S e e b er, R o b o tn ic y p r z y
m u s o w i w fa s z y s to w s k ie j g o sp o d a rce w o je n n e j, D e p o rta c ja i w y z y s k o b y w a te li p o l s k ic h z e s z c ze g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m p o ło że n ia r o b o tn ik ó w z tz w . G en era ln e g o G u b e rn a to r stw a (1939— 1945), W a rsz a w a 1972; H . P f a h lm a n n , F r e m d a rb e ite r u n d K rie g s g e fa n g e n e i n d e r D e u tsc h e n K r ie g s w ir ts c h a ft 1939— 1945, D a rm s ta d t 1968. K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1974, n r 1 (123)
3 8 S T A N I S Ł A W A B A D O W S K A ♦ B O H D A N K O Z IE Ł Ł O - P O K L I C W S K I
lite ra tu rz e p rz e d m io tu je d y n ie z ie m ia lu b u s k a i P o m o rz e Z a c h o d n ie d o c ze k a ły się o d rę b n y c h m o n o g ra fii p o św ięc o n y c h z a g a d n ie n iu p ra c y p r z y m u s o w e j2. Z a k ro jo n e na s z e ro k ą s k a lę b a d a n ia te j p ro b le m a ty k i n a o b sza rz e G ó rn eg o i D o ln eg o Ś lą s k a p r o
w a d zo n e są w O polu. K a to w ic a c h i p rz e d e w sz y s tk im w e W ro c ła w i u 3.
K w e s tii p rz y m u so w eg o z a tru d n ia n ia o b y w a te li p o lsk ic h w g o sp o d arce P r u s W sc h o d n ic h w la ta c h И w o jn y św ia to w e j n ie p o św ięco n o d o ty c h c za s n ie ty lk o o d rę b n e j m o n o g ra fii, a le — p o za d w o m a w y j ą t k a m i 4 — n a w e t o p ra c o w a ń p rz y c zy n - k a rs k ic h . Z a w a r te w is tn ie ją c y c h o p ra c o w a n ia c h m o n o g ra ficz n y c h w z m ia n k i o d n o szące się do P r u s W sc h o d n ic h n ie p o z w a la ją n a z o rie n to w a n ie się a n i w lic z b ie z a tru d n io n y c h t u o b y w a te li p o lsk ic h , a n i te ż w w a r u n k a c h ic h życia i p ra c y .
P o d s ta w o w ą tru d n o ś ć w b a d a n ia c h n a d p rz y m u so w y m z a tr u d n ia n ie m o b y w a teli p o ls k ic h w P r u s a c h W sc h o d n ic h s ta n o w i ro z p ro sz e n ie i f r a g m e n ta ry c z n o ść m a te r ia łó w źró d ło w y c h . Z a so b y a rc h iw ó w p o lsk ich , d la in te re s u ją c e g o n a s te m a tu g łó w n ie W o jew ó d zk ieg o A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o w O lszty n ie, p o z w a la ją je d y n ie n a częścio w e p o z n a n ie w a ru n k ó w b y to w a n ia b lisk o s tu p ię ć d zie sięc io ty się cz n e j rz e sz y o b y w a te li p o lsk ic h z a tru d n io n y c h p rz y m u so w o w ró ż n y c h g a łę z ia c h i d z ia ła c h g o sp o d ark i P r u s W sch o d n ich . Co w ię ce j, z a c h o w a n y m a te r ia ł ź ró d ło w y s k ła d a s ię p rz e d e w sz y s t k im z a k tó w n o rm a ty w n y c h n a cz e ln y c h w ła d z II I R zeszy, ja k k o lw ie k n ie je d n o k ro t n ie m o d y fik o w a n y c h i p rz y s to so w y w a n y c h do m ie jsco w y c h w a r u n k ó w 5. O b ra z p rz y m u so w eg o z a t ru d n ia n ia o b y w a te li p o lsk ic h w P r u s a c h W sch o d n ich , o p ra c o w a n y n a p o d s ta w ie ty lk o tego m a te ria łu , n ie ró ż n iłb y s ię w iele od o b ra z u p rz e d sta w io n e g o w e w sp o m n ia n y c h o p ra c o w a n ia c h m o n o g ra ficz n y c h d o ty czący ch o b s z a ru c a łe j R z e szy, n ie u w z g lę d n ia łb y b o w ie m sp ec y fik i g o sp o d arcz e j i n a ro d o w o śc io w e j te j p ro w in c ji.
N ie m ie jsc e tu n a szczeg ó ło w e p r z e d s ta w ia n ie sp ec y fik i P r u s W sch o d n ich , w a rto j e d n a k z w ró c ić u w a g ę n a d w a g łó w n e e le m en ty . P r u s y W sc h o d n ie b y ły p ro w in c ją o c h a r a k te r z e w y b itn ie ro ln icz y m . W 1939 ro k u 51,6% lu d n o śc i s ta n o w ili m ie sz k a ń c y wsi®, a 36,5% c zy n n y c h zaw o d o w o p ra c o w a ło w ro ln ic tw ie i le ś n i c tw ie 7. R o ln ic tw o te j p ro w in c ji c h a ra k te ry z o w a ło się d u ż y m o d s e tk ie m g o s p o d a rstw ś re d n io - i w ie lk o - c h lo p sk ic h (10— 100 ha). W 1939 r o k u sta n o w iły o n e 63.3% og ó łu g o s p o d a rstw ro ln y c h
2 W. L e m ie sz, O p ra cy n ie w o ln ic z e j na Z ie m i L u b u s k ie j w la ta c h 11 w o jn y ś w ia
to w e j, P o z n a ń 1962; B. F ra n k ie w ic z , P raca p r z y m u s o w a na P o m o r zu Z a c h o d n im w la ta c h 11 w o jn y św ia to w e j, P o z n a ń 1969; T. G aszto łd , P o la cy n a r o b o ta ch p r z y m u s o w y c h w r o ln ic tw ie P o m o rza Z a ch o d n ie g o 1939— 1945, G d a ń sk 1971.
3 P o r. p o szczeg ó ln e to m y „ S tu d ió w Ś lą sk ic h . S e ria N o w a 1'.
4 W . W rz esiń sk i, P r z y c z y n k i d o p r o b le m u w s c h o d n io p r u sk ie g o w cza sie II w o jn y
św ia to w e j, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1965, n r 1, ss. 91— 120; B. K o z iełło -
-P o k le w s k i, R o z m ia r y p r zy m u so w e g o z a tru d n ia n ia o b y w a te li p o ls k ic h w gospodarce
P ru s W s c h o d n ic h w la ta c h 1939— 1944, w : S tu d ia n a d fa s z y z m e m i z b r o d n ia m i h i tle r o w s k im i, t. 2, W ro c ła w (w d ru k u ). W a rto te ż zw ró c ić u w a g ę n a d ro b n ą p ra c ę
J. K a w e c k ie g o , P r z y c z y n e k do p o lsko śc i w si O lszew o , p o w . ełckieg o , w ś w ie tle d o
k u m e n tó w h itle r o w s k ic h , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie 1959, n r 4, ss. 445— 447.
5 A m ts b la tt d e r P re u s s is c h e n R e g ie ru n g l u K ö n ig s b e rg f ü r d as J a h r 1940, n r 15
z 30 II I 1940, P o liz e iv e ro rd n u n g b e tre ffe n d d ie B e h a n d lu n g d e r im R e ic h e in g e se tz te n
Z iv ila r b e ite r - u n d a r b e ite r in n e n p o ln isc h es V o lk stu m s.
6 B. W ila m o w sk i, S tu d ia za ło że ń i p o c zą tk ó w o s a d n ic tw a ro ln ic ze g o n a te re n ie
w o je w ó d z tw a o ls zty ń s k ie g o w la ta c h 1945— 1948. O lszty n 1963 (m aszy n o p is), cz. 2,
ta b e la 25.
7 S. S m o liń sk i, M . P rz e d p e łsk i, S tr u k t u r a sp o łec zn o -g o sp o d a rc za Z ie m Z a c h o d
P R A C A P R Z Y M U S O W A W P R U S A C H W S C H O D N I C H 39
i le śn y c h p ro w in c ji (re je n c ja k ró le w ie c k a — 62,4%, re je n c ja g ą b iń s k a — 62,2%, re je n c ja o lsz ty ń sk a — 6 5 ,0 % )8.
W ięk szo ść ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h z a tru d n ia n o w ro ln ic tw ie i to p /z c d c w sz y s tk im w g o s p o d a rstw a c h ś re d n io - i w ie lk o c h ło p sk ic h . W te j s y tu a c ji n ie m o ż liw e s ta w a ło się ry g o ry sty c z n e p rz e strz e g a n ie n a k a z a n e g o p rz e z w ła d z e p o lic y jn e I I I R z e szy s e p a ro w a n ia ro b o tn ik ó w ró ż n y c h n a ro d o w o śc i. B y ło to m o ż liw e je d y n ie ta m , g dzie ro b o tn ik ó w p rz y m u so w y c h s k o sz a ro w a n o w o b o zach p ra c y o o k re ś lo n y m r e ż i m ie, a w ię c w d u ż y ch o ś ro d k a c h p rz e m y sło w y c h . N a to m ia st w g o s p o d a rstw a c h c h ło p s k ic h z a t ru d n ia ją c y c h je d n e g o , k ilk u lu b — b a rd z o rz a d k o — k ilk u n a s tu ro b o tn ik ó w p rz y m u so w y ch , p ra c o w a li o b o k sieb ie, je d n a k o w o tra k to w a n i, je ń c y w o je n n i i ro b o tn ic y p rz y m u s o w i ró ż n y c h n aro d o w o śc i. U ła tw ia ło to w z a je m n e k o n ta k ty , a co za ty m idzie, p rz e k a z y w a n ie s o b ie w ia d o m o śc i o s y tu a c ji n a fr o n ta c h , „ o rg a n iz o w a n ie ” ży w n o ści i odzieży, p rz y g o to w y w a n ie u c ie cz e k itp . N ie b ez z n a c z e n ia b y ło i to, że w w ie lu g o s p o d a rstw a c h c h ło p sk ic h ro b o tn ic y p rz y m u so w i s ta n o w ili je d y n ą m ę sk ą siłę ro b o c z ą i w ła śc ic ie lk i ty c h g o sp o d a rstw , w d o b rz e ro z u m ia n y m in te re s ie w ła s n y m , m u s ia ły b yć to le ra n c y jn e , n a w e t w b re w n a k a z o m w ła d z p a rty jn y c h i p o li cy jn y ch .
P o w a ż n ą ro lę o d g ry w a ły ró w n ie ż sto su n k i n aro d o w o śc io w e . J a k w y n ik a z o b li czeń d o k o n a n y c h p rz e z W o jc iec h a W rzesiń sk ieg o , lic z b a lu d n o ś c i e tn ic z n ie p o lsk ie j w P r u s a c h W sc h o d n ic h w y n o siła w 1939 ro k u 551 149 o s ó b 0. B y ła to g łó w n ie lu d n o ść w ie jsk a , u s to su n k o w a n a w w ię k sz o śc i p rz y c h y ln ie do p rz y w ie z io n y c h t u n a ro b o ty p rz y m u s o w e o b y w a te li p o lsk ich . W ie lu je ń c ó w w o je n n y c h i ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h stw ie rd z a ło ze z d u m ie n ie m , że w e w sia c h w a rm iń s k ic h i m a z u rs k ic h m o g ą się b ez k ło p o tu p o ro z u m ie ć p o p o lsk u , co w ic h s y tu a c ji m ia ło b a rd z o is to tn e z n aczen ie, n ie m n ie js z e n iż o p ie k a i p o m o c m a te ria ln a , ja k ie j d o z n a w a li ze s tr o n y lu d n o ści ro d z im e j. P o d k r e ś la ją to zw łasz cz a P o la c y z a tru d n ie n i w p o łu d n io w y c h i p o łu d n io w o -w s c h o d n ic h p o w ia ta c h P r u s W sc h o d n ic h . P rz y c h y ln y s to s u n e k lu d n o ś c i ro d z im e j W a rm ii i M a z u r d o je ń c ó w w o je n n y c h i ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h z n a la z ł sw o je o d b ic ie w z a rz ą d z e n ia c h w ła d z p ro w in c ji, g ro ż ą cy c h te j lu d n o ś c i s u ro w y m i k a ra m i za n ie z a c h o w y w a n ie o d p o w ie d n ie g o d y s ta n s u w s to s u n k a c h z ro b o tn ik a m i p rz y m u so w y m i. W p rz y p a d k u P r u s W sc h o d n ic h , a p rz e d e w sz y s tk im p o łu d n io w e j i p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j części te j p ro w in c ji, m o ż e m y m ó w ić o p e w n e j d w u to ro w o ści w tr a k to w a n iu je ń c ó w w o je n n y c h i ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h n a ro d o w o śc i p o lsk ie j. J e d n y m to re m b ie g ły z a rz ą d z e n ia , n a k a z y i z a k a z y w ła d z c e n tra ln y c h i p ro w in c jo n a ln y c h , d ru g im z aś to re m szła c o d z ie n n a p ra k ty k a . W ty m s ta n ie rzeczy, b y o trz y m ać o b ra z z b liż o n y m a k s y m a ln ie do rz e c z y w is te j s y tu a c ji ro b o tn ik ó w p rz y m u s o - w y ch , i to o b ra z w ie lo w y m ia ro w y , trz e b a sięg n ą ć do je sz c z e je d n e g o , s p ec y fic z n e g o t y p u ź ró d e ł — d o w sp o m n ie ń ty c h w sz y stk ic h , k tó rz y w o k re s ie w o jn y p ra c o w a li p rz y m u so w o n a in te re s u ją c y m n a s o b szarze. 1. K O N K U R S Z 1970 R O K U NA W S P O M N IE N IA R O B O T N IK Ó W PR Z Y M U S O W Y C H R e la c je i w sp o m n ie n ia ja k o źró d ło h is to ry c z n e z y sk a ły so b ie p ra w o o b y w a te l s tw a w n a u c e h is to ry c z n e j. Co w ię c e j, m o ż liw o ść ś w iad o m e g o i celo w eg o „ tw o rz e -8 S ta tis tik d es D e u tsc h e n R eich s, Bd. 560, B e rlin 1943, ss. 72— 74. P o m in ię to tu r e je n c ję z a c h o d n io p ru sk ą , k tó r a w in te re s u ją c y m n a s o k re s ie n ie w c h o d z iła ju ż w s k ła d P r u s W sch o d n ich .
9 W. W rz esiń sk i, R u c h p o ls k i n a W a r m ii, M a z u ra c h i P o w iślu w la ta c h 1920—
40 S T A N I S Ł A W A B A D O W S K A · B O H D A N K O Z I E Ł Ł O - P O K L E W S K I
n ia ” ź ró d e ł p rz e z in s p iro w a n ie ś w ia d e c tw a osób p o w ią z a n y c h z w y d a rz e n ia m i in te - s u ją c y m i h is to ry k a je s t p rz y w ile je m b a d a c z y d z ie jó w n a jn o w sz y c h 10. W śró d ró ż n y c h ro d z a jó w r e la c ji u c z e s tn ik ó w w y d a rz e ń h isto ry c z n y c h i ró ż n y c h m e to d ich u z y s k i w a n ia p rz e z b a d a c z y , o g ro m n ą p o p u la rn o ś ć zy sk a ło so b ie ro z p is y w a n ie k o n k u rs ó w n a w sp o m n ie n ia , a u z y sk a n e tą d ro g ą m a te r ia ły s ta ły s ię p rz e d m io te m z a in te re s o w a n ia n a u k sp o łeczn y ch , p u n k te m w y jś c ia do b a d a ń n a u k o w y c h i p o d s ta w ą w ie lu p u b lik a c ji n . Jesz cz e w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m o p ra c o w a n o p o d sta w o w e z ało żen ia m e to d o lo g ic z n e u ż y tk o w a n ia teg o ro d z a ju p a m ię tn ik ó w , ro z w ija n e z re sz tą do ch w ili o b ecn ej 12. W P o lsc e L u d o w e j o b s e rw u je się s ta ły w z ro st liczb y k o n k u rs ó w n a p a m ię tn ik i. W ed łu g w stę p n y c h z e s ta w ie ń d o k o n a n y c h w K o m isji B a d a ń n a d P a m ię tn i- k a rs tw e m P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k , z o rg a n iz o w a n o u n a s po w o jn ie p o n a d 600 k o n k u rs ó w n a p a m ię tn ik i. P lo n ty c h k o n k u rs ó w to około trz y m ilio n y s tro n m a sz y n o p is u ; łą c z n a lic z b a u c z e s tn ik ó w k o n k u rs ó w p rz e k ra c z a 250 ty się cy o s ó b 13. O rg a n iz a to rz y k o n k u rs ó w o d w o ły w a li się b ą d ź do po szczeg ó ln y ch g r u p sp o łeczn y ch , b ą d ź do u c z e s tn ik ó w o k re ślo n y c h w y d a rz e ń h isto ry c z n y c h czy m ie sz k a ń c ó w o k re ślo n eg o t e r y to riu m .
J e d n y m z w ie lu k o n k u rs ó w o g ło szonych w c ią g u k ilk u o s ta tn ic h l a t je s t k o n k u rs n a w sp o m n ie n ia osób, k tó re p rz e b y w a ły n a ro b o ta c h p rz y m u so w y ch n a te re n ie P r u s W sc h o d n ic h w la ta c h 1939— 1945. K o n k u rs og ło siła w 1970 r o k u O k rę g o w a K o m isja B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w s k ic h w P o lsc e z s ie d z ib ą w O lszty n ie p rz y w sp ó łu d z ia le Z w ią z k u B o jo w n ik ó w o W o ln o ść i D e m o k ra c ję i in n y c h in s ty tu c ji o lszty ń sk ic h 14. C el k o n k u rs u o rg a n iz a to rz y o k re ś lili n a s tę p u ją c o : 1. p o k a za n ie , że e k s te rm in a c ja lu d n o śc i p o lsk ie j o ra z je ń c ó w w o je n n y c h P o la k ó w i je ń c ó w in n y c h n a ro d o w o śc i p ro w a d z o n a b y ła p rz e z h itle ry z m ta k ż e n a d ro d z e k o n s e k w e n tn e g o w y z y sk u g o sp o d arczeg o i p ra c y n ie w o ln ic z e j; 2. u ja w n ie n ie p rz e b ie g u w y sy łk i n a ro b o ty p rz y m u so w e, p rz e b ie g u p ra c y , s p o s o b u tra k to w a n ia ro b o tn ik ó w p rz y m u so w y c h i je ń c ó w w o je n n y c h ;
3. u s ta le n ie e w e n tu a ln y c h p rz y p a d k ó w u d z ie la n ia , w b re w o fic ja ln y m zak azo m , p o m o cy p rz y m u s o w y m ro b o tn ik o m i je ń c o m w o je n n y m ;
4. z e b r a n ie m a te r ia łu o b e jm u ją c e g o a k ty b e z p ra w ia i z b ro d n i w o b ec ro b o tn ik ó w p rz y m u so w y c h i je ń c ó w w o je n n y c h .
K o n k u rs ogłoszono w p ra s ie całeg o k ra ju . T e rm in n a d s y ła n ia p ra c u p ły w a ł z d n ie m 31 g ru d n ia 1970 ro k u . R o zstrz y g n ię c ie k o n k u rs u i ro z d a n ie n a g ró d (p rzy z n a n o trz y n a g ro d y d ru g ie , c z te ry trz e c ie o ra z sied e m w y ró ż n ie ń ) n a stą p iło w p ie rw szy m p ó łro c z u 1971 ro k u . P lo n te g o k o n k u rs u , z re s z tą ilo ścio w o b a rd z o s k ro m n y 10 K . K e rs te n , R e la c ja ja k o ty p ź ró d ła h is to ry c zn e g o , w : P a m ię tn ik X P o w s z e c h n ego Z ja z d u H is to ry k ó w P o ls k ic h w L u b lin ie 17—21 w rz e śn ia 1968. R e f e r a ty II. R e fe ra ty p le n a rn e . S e k c ja V II— X I, W a r sz a w a 1968, ss. 316— 329.
11 F . J a k u b c z a k , J a k pisać, p o z y s k iw a ć i u ż y tk o w a ć p a m ię tn ik i, P a m ię ln ik a r- stw o P o lsk ie , n r 1, 1971, ss. 148— 160. 12 S p ra w y te p o d e jm o w a n o m ię d z y in n y m i n a k o n fe re n c ji p o św ięc o n e j p ro b le m o m m e to d o lo g ic z n y m d z ie jó w P o ls k i L u d o w e j, p rz e p ro w a d z o n e j w J a d w is in ie koło W a rsz a w y w d n ia c h 4— 6 X I 1971 r. (por. T. S z a ro ta , B a d a n ia n a d d z ie ja m i P o lsk i L u d o w e j, K w a r ta ln ik H isto ry c zn y , 1972, n r 2, ss. 498—500; A. S zczęśn iak , K o n fe re n c ja p o św ię c o n a p ro b le m o m m e to d o lo g ic zn y m d z ie jó w P o lsk i L u d o w e j, W o jsk o w y P rz e g lą d H isto ry c zn y , 1972, n r 1, ss. 407— 410). 13 F. J a k u b c z a k , op. cit.
14 W sp ó ło rg a n iz a to ra m i k o n k u r s u b y ły : W o je w ó d z k a K o m is ja Z w ią z k ó w Z a w o do w y ch , O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc iec h a K ę trz y ń sk ie g o , r e d a k c ja m ie się c z n ik a „ W a rm ia i M a z u ry ” o ra z S to w a rz y s z e n ie S p o łe c z n o -K u ltu ra ln e „ P o je zie rz e ” .
P R A C A P R Z Y M U S O W A W P R U S A C H W S C H O D N I C H 41
(w p ły n ę ły w s u m ie 34 p ra c e , w ty m sied e m d o ty c z ąc y c h m ie jsco w o śc i sp o za g ra n ic in te re s u ją c e g o n a s o b szaru ), n ie z o sta ł d o ty c h c za s w ż a d e n sp o só b w y z y sk a n y w b a d a n ia c h n a u k o w y c h czy p u b lik a c ja c h .
M im o iż ze w z g lę d u n a szczu p ło ść z e b ra n e g o m a te r ia łu tru d n o go u z n ać za so n d ę w p e łn i r e p re z e n ta ty w n ą d la m a sy s tu p ię ć d zie sięc iu ty się cy o b y w a te li p o ls k ic h z a tr u d n io n y c h p rz y m u so w o w P r u s a c h W sc h o d n ic h , n a d e s ła n e p ra c e p r z e d s ta w ia ją je d n a k p e w n ą w a rto ś ć d la p o z n a n ia w a r u n k ó w b y to w y c h i s p o so b u tra k to w a n ia ty c h ro b o tn ik ó w . N a k o rzy ść p o siad a n e g o z b io ru p rz e m a w ia p rz e d e w sz y s tk im fa k t, że a u to rz y w sp o m n ie ń p isz ą n ie m a l w y łą c z n ie o ty m , co p rz e ży li, d o św iad c z y li i z a p a m ię ta li, n ie się g a ją c do „ lite r a tu r y p rz e d m io tu ”, k tó r a z re g u ły m ą c i o b ra z i z n a cznie o b n iż a w a rto ś ć ź ró d ło w ą „ w sp o m n ie n ia -o p ra c o w a n ia ” I5. P rz y c z y n ą teg o je st p rz e d e w sz y s tk im s k ła d so c ja ln y a u to ró w w sp o m n ie ń , w p rz e w a ż a ją c e j w ięk szo ści lu d z i n ie w y k sz ta łc o n y c h , b o ry k a ją c y c h się z tru d n o ś c ia m i ję z y k o w y m i, d la k tó ry c h p is a n ie je s t p ra c ą c ię żk ą i p o d e jm o w a n ą m o że po ra z p ie rw s z y w życiu. A u to rz y p a m ię tn ik ó w m o g lib y z re sz tą sięg n ą ć je d y n ie d o l i t e r a t u r y p o m o cn iczej (czego j e d n a k a n a liz a te k stó w n ie w y k a z u je ), g d y ż p u b lik a c ji d o ty c z ąc y c h ściśle s p ra w b ę d ą c y ch p rz e d m io te m k o n k u r s u w ła śc iw ie n ie m a 1G. T e n o s ta tn i f a k t ty m b a rd z ie j p o d nosi w a rto ś ć u z y sk a n y c h w sp o m n ień .
W sp o m n ie n ia z o sta ły s p is a n e w o k o ło trz y d z ie śc i l a t po w y d a rz e n ia c h , k tó ry c h d o ty czą. K o n se k w e n c ją te g o m u si b yć z a ta rc ie się lu b d e fo rm a c ja n ie k tó ry c h fa k tó w w p a m ię ci a u to ró w , ty m b a rd z ie j iż n ie d y sp o n o w a li o n i — o czym ś w ia d c z y r ó w n ie ż a n a liz a te k stó w — ż ad n y m i n o ta tk a m i, s p o rz ą d z a n y m i n a b ieżąco w ta m ty c h la ta c h . Z k o le i je d n a k dość m ło d y w ie k p iszą c y c h (o b e c n ie p rz e c ię tn ie o k o ło 50 la t) p rz e m a w ia za d o b rą jesz c z e p a m ię cią . A n a liz a te k s tó w w y k a z u je , iż o ile z d a r z a ją się p o m y łk i (b ard zo częste) w n a z w a c h m iejsco w o ści, a n a w e t d a ta c h s ta n o w ią c y c h p u n k ty z w ro tn e w d z ie ja c h II w o jn y ś w ia to w e j, to o p isy p rz e ży ć w ła sn y c h (p o d e j m o w a n e ucieczk i, b icie, g ło d zen ie, p o b y t w obozie, c h o ro b a itp.) n ie p o z o s ta w ia ją w ą tp liw o śc i co d o a u te n ty c z n o ś c i i ścisłości. D o ty czy to p rz e d e w sz y s tk im fa k tó w je d n o stk o w y c h , k tó re — z g o d n ie z p sy ch o lo g ią p a m ię c i — z o sta ły le p ie j z a p a m ię ta n e , n iż p o w ta rz a ją c e się w co d zien n e j d z ia łaln o śc i. T y m w ła śn ie n a le ż y t łu m a czyć s to su n k o w o n ie w ie lk ą ilość o p isó w c o d zien n e j p ra c y .
S p o śró d w ie lu m o ty w ó w , k tó ry m i m o g ą k ie ro w a ć się o soby p rz y s tę p u ją c e do k o n k u r s u n a w sp o m n ie n ia , w ty m w y p a d k u z n a j d u ją z a s to s o w a n ie w ła śc iw ie ty lk o p ra g n ie n ie d a n ia ś w ia d e c tw a p ra w d z ie i ch ęć zd o b y cia n a g ro d y . N ie m o ż liw e je s t ścisłe u sta le n ie , w ja k im s to p n iu d z ia ła ł te n o s ta tn i m o ty w . N a to m ia s t m o ż n a z c ałą p e w n o śc ią s tw ie rd z ić , iż p o trz e b a d a n ia ś w ia d e c tw a p ra w d z ie b y ła m o ty w e m b a rd z o isto tn y m . W ięk szo ść a u to ró w pisze, iż n ie w o ln ic z a p ra c a z a b r a ła im n a jle p s z e la ta m łodości, p rz e ży li głó d i p o n iż e n ie, s tra c ili — n ie ra z n a c a łe ży cie — zd ro w ie . S w o im i w sp o m n ie n ia m i p r a g n ą w ię c o b e cn ie w y p o w ie d zie ć się p rz e c iw k o h i t l e
15 K. K e rste n , T. S z a ro ta , M a te r ia ły p a m ię tn ik a r s k ie z d w u d zie s to le c ia P o lsk i
L u d o w e j. U w a g i k r y ty c z n e i p ró b a s y s te m a ty z a c ji, K w a r ta ln ik H isto ry c zn y , 1964.
n r 2, ss. 505— 517.
10 W to m ie w sp o m n ie ń P rzem o c , p o n iż e n ie , p o n ie w ie r k a . W s p o m n ie n ia z p r z y
m u s o w y c h ro b ó t r o ln y c h 1939— 1945. W y b ra ł, opracow ra ł i w stę p e m o p a trz y ł L. S ta -
szy ń sk i, W a rsz a w a 1967, z n a jd u je m y p ięć w sp o m n ie ń r o b o tn ik ó w z P r u s W sc h o d n ich . N a to m ia s t to m w sp o m n ie ń G d y b y liś m y lite rą ,,P”. W s p o m n ie n ia w y w ie z io
n y c h n a p r z y m u s o w e ro b o ty do II I R z e sz y . W y b ó r i o p ra c o w a n ie Z. B ig o ra jsk a ,
W. P ie tru c z u k -K u rk ie w ic z o w a , W a rsz a w a 1968, z a w ie ra d w a w sp o m n ie n ia r o b o tn i k ó w z P r u s W sc h o d n ic h .
4 2 S T A N I S Ł A W A B A D O W S K A ■ B O H D A N K O Z I E Ł Ł O - P O K L K W S K I
ry z m o w i i w te n sposób s p o ży tk o w a ć ta k ciężko z d o b y te d o św iad c z en ie. W sp o m n ien ia n ie z a w ie ra ją e le m e n tu n ie n a w iśc i, chęci z em sty czy o d w e tu . P r z e ciw n ie, a u to rz y s k rz ę tn ie o d n o to w u ją w sz e lk ie lu d z k ie o d ru c h y ze s tro n y tych, u k tó ry c h n iew o ln ic zo p ra c o w a li, w sz e lk ie p rz e ja w y w sp ó łczu cia, życzliw ości czy pom ocy, o k a z y w a n e j im z w łaszcza p rz e z lu d n o ść ro d z im ą . N ie u le g a w ięc w ą tp li w ości, iż n a w e t ta k s k ro m n y ilościow o m a te ria ł, ja k im je s t p lo n w sp o m n ia n e g o k o n k u rs u , z a w ie ra w a ż n e p rz y c zy n k i do in te re s u ją c e g o n a s te m a tu p ra c y p rz y m u s o w ej w P ru s a c h W sc h o d n ic h w la ta c h II w o jn y ś w ia to w e j.
2. P R O B L E M S IŁ Y R O B O C Z E J W P R U S A C H W S C H O D N IC H
Z a n im je d n a k p rz e d sta w im y szczegółow o, n a p o d s ta w ie w sp o m n ie ń , w a ru n k i ży cia i p ra c y ro b o tn ik ó w p rz y m u so w y ch , m u sim y p rz y n a jm n ie j p o k ró tc e o d p o w ie dzieć n a d w a p y ta n ia : p o p ie rw s z e — ilu b y ło ty c h ro b o tn ik ó w , s k ą d po ch o d zili, g dzie ich z a tru d n ia n o , po w tó re z aś k o n ie c z n e je s t p rz e d s ta w ie n ie p o d staw o w y c h z a r z ą d z e ń w ła d z III R zeszy d o ty czący ch z a tru d n ia n ia o b y w a te li p o lsk ic h w h itle ro w sk ic h N iem czech.
P rz e z cały o k re s m ię d z y w o je n n y ro ln ic tw o P r u s W sc h o d n ic h o d c zu w a ło b r a k r ą k do p ra c y . T y m cz a se m h itle ro w s k ie N iem cy za w sz e lk ą cen ę d ą ży ły d o o siąg n ięc ia s a m o w y s ta rc z a ln o ś c i p o d staw o w y c h p ro d u k tó w ro ln y c h . R e a liz a c ję teg o z a d a n ia ro z p o częto od o g ło szen ia w ro k u 1934 ta k z w an e g o p ro g r a m u w a lk i o p ro d u k c ję ro ln ą (E r z e u g u n g s sc h la c h t). R o ln ic tw o ja k o p re fe ro w a n a g a łą ź g o s p o d a rk i o trz y m a ło śro d k i p ro d u k c ji o ra z siłę ro b o czą. D la p rz y k ła d u , z a rz ą d z e n ie m M in is te rs tw a Z a tr u d n ie n ia R zeszy z 20 g ru d n ia 1934 ro k u z a k a z a n o r e k ru to w a n ia ro b o tn ik ó w ro ln y c h w r o ln i czych p ro w in c ja c h R zeszy, m ięd zy in n y m i w p o w ia ta c h e łc k im , g iży ck im , m rą g o w - skim , n id z ic k im , o lszty ń sk im , o stró d z k im , p isk im , re sz e lsk im i s z c z y c ie ń s k im 17. W c o raz sze rsz y m te ż z a k re s ie z m u sz a n o do p ra c y w ro ln ic tw ie m ło d e k o b iety . 15 lu te g o 1938 ro k u u k a z a ło się z a rz ą d z e n ie P e łn o m o c n ik a do S p ra w P la n u C ztero letn ieg o , H e rm a n a G ö rin g a , z a k a z u ją c e z a t r u d n ia n ia w z a k ła d a c h p ry w a tn y c h i sp o -. łeczn y ch n ie z a m ę ż n y c h k o b ie t p o n iżej 25 r o k u życia, je śli n ie p rz e p ra c o w a ły p r z y n a jm n ie j je d n e g o r o k u w ro ln ic tw ie lu b g o s p o d a rstw ie d o m o w y m 18. T e i p o d o b n e k ro k i ła g o d z iły w p ra w d z ie d e fic y t siły ro b o czej w ro ln ic tw ie , a le n ie m o g ły z lik w i d o w a ć is tn ie ją c e g o n ie d o b o ru . W ed łu g d a n y c h K ra jo w e g o U rz ę d u P r a c y (L a n d e s
a r b e itsa m t) P r u s W sc h o d n ic h , w r o k u g o sp o d arcz y m 1937/38 b ra k o w a ło w e w sc h o d -
n io p ru s k im ro ln ic tw ie 42 000 ro b o tn ik ó w ro ln y c h , w ty m 19 000 sezo n o w y ch . L u k ę tę s ta r a n o s ię w y p e łn ić z a t ru d n ia ją c w ro ln ic tw ie czło n k ó w S łu ż b y P r a c y (A r b e its
d ie n st) i w o jsk o , zw łasz cz a w o k re s ie ż n iw i w y k o p k ó w 19. J e d n o c z e ś n ie k o rz y s ta n o
z p ra c y sez o n o w e j ro b o tn ik ó w z in n y c h k ra jó w , p rz e d e w sz y s tk im P o la k ó w . I ta k 17 A m tlic h e M itte ilu n g e n d es R e ic h s tre u h ä n d e r s d e r A rb e it f ü r d a s W irts c h a f ts g e b ie t O stp re u ssen , 1 Jg., n r 8, 20 IV 1935, s. 92: A n o rd n u n g ü b e r d ie A n w e rb u n g , V e rm ittlu n g u n d V e rp flic h tu n g la n d w ir ts c h a f tlic h e r W a n d e ra rb e ite r.
18 Ib id e m , 4 Jg. n r 6, 20 III 1938, ss. 87— 88: A n o rd n u n g z u r D u rc h fü h ru n g des V ie rja h re s p la n ü b e r d e n v e r s tä r k te n E in sa tz v o n w e ib lic h e n A rb e its k rä fte n in d e r L a n d - u n d H a u s w irts c h a ft. 19 H. B. G rü n b e rg , D as n e u e O stp re u sse n , K ö n ig s b e rg 1938, s. 65. P o r. te ż W o je w ó d zk ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w O lszty n ie (d a le j W A PO ), L a n d ra ts a m t B isc h o fs b u rg , V lII/8 -A -2 a , к. 1125. P o u f n e s p ra w o z d a n ie l a n d r a ta re sz e lsk ie g o z 18 V III 1939 s k ie ro w a n e do p re z y d e n ta r e je n c ji o lsz ty ń sk ie j i o ls z ty ń sk ie j p la c ó w k i T a jn e j P o li c ji P a ń s tw o w e j (gestapo).
P R A C A P R Z Y M U S O W A W P R U S A C H W S C H O D N I C H 43
n a p rz y k ła d w r o k u 1937 p rz y b y ło do P r u s W sc h o d n ic h le g a ln ie 500 r o b o tn ik ó w r o l n y ch z P o lsk i, a n ie le g a ln ie p o n a d 30 0 0 20. W ro k u n a stę p n y m p rz y b y ło z P o lsk i le g a ln ie 6000 ro b o tn ik ó w r o l n y c h 2I. L iczb y te ty lk o w n ie w ie lk im sto p n iu o b ra z u ją rz e cz y w isty n a p ły w ro b o tn ik ó w do P r u s W sc h o d n ic h n a k ró tk o p rz e d w y b u c h e m w o jn y . D o k ła d n ie j n a ś w ie tla ją tę s p ra w ę d a n e o lic z b ie k a r t p ra c y w y sta w io n y c h p rz e z w sc h -o d n io p ru sk ie U rz ę d y P r a c y (A r b e its a m t) d la ro b o tn ik ó w z a g ra n ic z n y c h . W o k re s ie o d 1 k w ie tn ia 1938 r o k u do 30 m a rc a 1939 ro k u m ie js c o w e U rz ę d y P ra c y w y sta w iły og ó łem 22 865 k a r t p ra c y (17 295 d la m ężczy zn i 5570 d la k o b ie t) d la ro b o tn ik ó w ró ż n y c h n a ro d o w o ś c i22.
3. JE Ń C Y W O J E N N I Z A T R U D N IE N I W P R U S A C H W S C H O D N IC H
W y b u ch w o jn y p o g łę b ił d e fic y t siły ro b o czej, g łó w n ie w ro ln ic tw ie , n a s k u te k p o w o ła n ia d o słu żb y w o js k o w e j lic z n y ch ro c z n ik ó w m ężczyzn. D la w y ró w n a n ia n ie d o b o ró w s ięg n ięto d o obozów je n ie c k ic h p o siłę ro b o c z ą je ń c ó w w o je n n y c h i c y w il n y c h z k a m p a n ii w rz e śn io w e j 1939 r o k u 23. J u ż w p ie rw s z y c h d n ia c h po p rz y b y c iu do o b ozu je ń c y w o je n n i b y li fo r m o w a n i w ró ż n e g o ro d z a ju „ k o m a n d a ” p ra c y (A r b e i t s -
k o m m a n d o ) i k ie ro w a n i d o p ra c y n a te r e n ie o b ozu lu b u o k o lic z n y ch ro ln ik ó w .
P is m e m z 22 w rz e ś n ia 1939 ro k u n a c z e ln y p re z y d e n t p ro w in c ji w sc h o d n io p ru sk ie j z a w ia d o m ił p re z y d e n tó w p o szczeg ó ln y ch re je n c ji, że z o b o zó w je n ie c k ic h w y se le k c jo n o w a n o je ń c ó w z d o ln y c h do p ra c y i sk ie ro w a n o tra n s p o rty do O lszty n a , O stró d y . N idzicy, D a rk ie jm i E lb ląg a . W cią g u d w ó c h d n i je ń c ó w z ty c h tra n s p o r tó w n a le ż a ło p rz e b a d a ć , p o d d a ć szc z ep ien io m p rz e c iw k o o sp ie i ty fu s o w i o ra z z a tr u d n ić w r o l n ic tw ie . D oty czy ło to z a ró w n o je ń c ó w w o je n n y c h , j a k i c y w iln y c h 24. B y ła to p ie r w sza d u ż a g ru p a je ń c ó w z a tru d n io n y c h w ro ln ic tw ie p ro w in c ji, s k ie r o w a n a d o p ra c y p rz e z a d m in is tra c ję c y w iln ą w p o ro z u m ie n iu z w ła d z a m i w o jsk o w y m i. W k ró tc e p o te m p o d o b n e tr a n s p o r ty sk ie ro w a n o do in n y c h p o w ia tó w . W e fe k cie ju ż w p ie rw szy c h d n ia c h p a ź d z ie rn ik a 1939 r o k u w ro ln ic tw ie p r o w in c ji z a tru d n io n o p o n a d 46 000 je ń c ó w w o je n n y c h i cy w iln y c h . J e d n o c z e ś n ie w n a jb liż sz y m c za sie m ia n o z a tr u d n ić d a lsz e 15 000—20 000 je ń c ó w w in n y c h d z ia ła c h g o s p o d a r k i25. W p ra w d z ie w e d łu g o b o w ią z u ją c y c h w R zeszy p rz e p isó w je ń c ó w w o je n n y c h w o ln o b y ło z a t r u d n ia ć w z asa d zie je d y n ie w d ru ż y n a c h ro b o czy ch lic z ąc y c h n a jm n ie j 10—20 o s ó b 20, to j e d n a k w p rz y p a d k u P r u s W sc h o d n ic h z re z y g n o w a n o z te j z a s a d y i zezw o lo n o n a in d y w id u a ln e z a t r u d n ia n ie je ń c ó w w g o s p o d a rstw a c h c h ło p sk ic h -7.
W o b o zach je n ie c k ic h w P r u s a c h W sc h o d n ic h z n a jd o w a ła się d u ż a g ru p a je ń c ó w cy w iln y c h (Z iv ilg e fa n g e n e ). B y ła to lu d n o ść z a g a r n ię ta p rz e z W e h r m a c h t n a o b sza rz e
20 H . B. G rü n b e rg , op. cit., s. 66. 21 Ib id e m .
22 S ta tis tis c h e s J a h r b u c h f ü r d a s D e u tsc h e R eich , Jg . 58, 1939/1940, s. 381. 23 W A PO , L a n d r a ts a m t B isc h o fsb u rg , V III/8 -A -2 a , k. 1248. T a jn e s p ra w o z d a n ie re sze lsk ie g o l a n d r a ta z d n ia 2 X 1939.
24 W A PO , L a n d r a ts a m t O stero d e, V III/7 -3 , k. 21. P ism o n a cz e ln e g o p re z y d e n ta p ro w in c ji z 22 1 X 1939.
25 Ib id e m , s. 34. P is m o S te llv . G e n e r a lk o m m a n d o I.A .K . (W e h rk re is k o m m a n d o I) z 5 X 1939.
20 H. K ü p p e rs, R. B a n n ie r, E in s a tz b e d in g u n g e n d e r O sta rb e ite r so w ie s o w je
tis c h e r K rie g s g e fa n g e n e n , B e rlin 1943, s. 157.
27 W A PO , L a n d ra ts a m t. O stero d e, V III/7 —3, s. 61. P ism o n a cz e ln e g o p re z y d e n ta p ro w in c ji z 31 X 1939 s k ie ro w a n e do w sz y s tk ic h p re z y d e n tó w re je n c ji.
44 S T A N I S Ł A W A B A D O W S K A · B O H D A N K O Z I E Ł Ł O - P O K L E W S K I
o p e ra c y jn y m i s k ie ro w a n a do obo zó w je n ie c k ic h 28. P o z ak o ń c z e n iu k a m p a n ii w rz e śn io w ej w ła d z e w o jsk o w e z a m ie rz a ły je ń c ó w o d e sła ć do dom ów . N a s k u te k i n te r w e n c ji n a cz e ln e g o p re z y d e n ta P r u s W sc h o d n ic h z ad e c y d o w an o , że je ń c y c y w iln i, k tó ry c h z re sz tą ju ż w ty m czasie z a tru d n io n o w ro ln ic tw ie , z o sta n ą zw o ln ie n i d o p ie ro po z ak o ń c z e n iu w y k o p k ó w 29. Do z w o ln ie n ia je ń c ó w c y w iln y c h je d n a k n ie doszło. N a w sp ó ln y m p o sied z e n iu w ła d z a d m in is tra c y jn y c h p ro w in c ji z p rz e d s ta w i c ie la m i w ła d z w o jsk o w y c h w d n iu 29 lis to p a d a 1939 ro k u z ad e c y d o w an o , że sp o śró d 13 000 je ń c ó w c y w iln y c h z a tru d n io n y c h w g o sp o d arce P r u s W sc h o d n ic h u w o ln ie n i z o sta n ą je d y n ie n ie z d o ln i do p ra c y o ra z V o lk s d e u tsc h e , p o z o sta li zaś p rz e jd ą z d n iem 31 g ru d n ia 1939 ro k u po d w ła d z ę a d m in is tra c ji c y w iln e j p r o w i n c j i 30. W k ilk a d n i p ó ź n ie j n a cz e ln y p re z y d e n t p ro w in c ji z a w ia d o m ił p re z y d e n tó w r e je n c ji, że w szy scy z d o ln i d o p ra c y je ń c y c y w iln i p o w in n i b yć z a t r u d n i e n i 3I. W s u m ie w ię c w trz e c h o s ta tn ic h m ie s ią c a c h 1939 ro k u w g o sp o d arce P r u s W sc h o d n ic h z a tru d n ia n o p o n a d 60 000 je ń c ó w w o je n n y c h i c y w iln y c h z k a m p a n ii w rz e śn io w e j 1939 ro k u . B y ła to w ów czas n a jw y ż s z a lic z b a z a tru d n io n y c h je ń c ó w w o je n n y c h w I I I R zeszy.
W k ró tc e je d n a k d a ł się z au w a ż y ć n a g ły i s u k c e s y w n y s p a d e k lic z b y je ń c ó w w o je n n y c h , o b y w a te li p o lsk ic h z a tru d n io n y c h w P ru s a c h W sc h o d n ic h . Jesz cz e w k o ń c u lu te g o 1940 ro k u p ra c o w a ło tu 52 283 je ń c ó w 82, a le ju ż w m a ju teg o ro k u lic z b a ta s p a d ła do 41 413 j e ń c ó w 33. W n a s tę p n y c h m ie sią c a c h z m n ie jsz a ła się o n a s y ste m a ty c z n ie, t a k że w k o ń c u lip c a 1942 ro k u z a tru d n ia n o w P r u s a c h W sc h o d n ic h je d y n ie 5309 je ń c ó w w o je n n y c h o b y w a te li p o lsk ich , s ta n o w ili on i w ó w cz a s z a le d w ie 5,l°/o og ó łu je ń c ó w w o je n n y c h z a tru d n io n y c h w te j p r o w i n c j i 84. N a te n n a g ły s p a d e k złożyło się k ilk a p rzy czy n . Z n a c z n ą liczb ę je ń c ó w w o je n n y c h p rz e n ie sio n o d o ob o zów je n ie c k ic h w in n y c h p ro w in c ja c h R zeszy, p e w n ą g ru p ę osób n ie z d o ln y ch do p ra c y z w o ln io n o do do m ó w , p o d o b n ie j a k z w o ln io n o ró w n ie ż do d o m ó w je ń c ó w z a liczo n y ch do m n ie jszo śc i n a ro d o w y c h . N ie m a łą ro lę o d e g ra ły też u cieczk i je ń c ó w z m ie jsc p r a c y 85. O w y c o fy w a n iu je ń c ó w w o je n n y c h z P r u s W sc h o d n ic h z a d e c y d o w a ły w d u żej m ie rz e s p ra w y n a ro d o w o śc io w e p ro w in c ji. W sp o m n ian o ju ż w y ż ej, że część lu d n o ści ro d z im e j o d n io sła się p rz y ja ź n ie do je ń c ó w w o je n n y c h P o la k ó w . N ie po k o iło to w ła d z e p o lity c z n e p ro w in c ji, a zw łasz cz a w ła d z e r e je n c ji o lszty ń sk ie j. P re z y d e n t r e je n c ji o lsz ty ń sk ie j sp e c ja ln y m p ism e m z w ró c ił u w a g ę la n d ra to m , że o b o w ią zk iem ich je s t p rz e strz e c sp o łec z e ń stw o p rz e d k a r a m i g ro żący m i za n ie z ac h o - w y w a n ie o d p o w ie d n ie g o d y s ta n s u w s to su n k a c h z je ń c a m i w o je n n y m i36. Je d n o c z e ś n ie p rz y s tą p io n o do o d tra n s p o rto w y w a n ia je ń c ó w w o je n n y c h o b y w a te li p o lsk ic h z a tru d n io n y c h w p o łu d n io w e j części r e je n c ji o lszty ń sk ie j. I t a k n a p rz y k ła d 3 lip c a 1940 ro k u z p o łu d n io w e j części p o w ia tu re sze lsk ie g o w y c o fa n o 600 je ń c ó w P o la k ó w ,
28 A rc h iw u m Z a rz ą d u G łó w n eg o P o lsk ie g o C zerw o n eg o K rz y ż a w W arsz a w ie, S ta la g I A S ta b la c k , A b g a n g slis te No 122a (445). P o ln isc h e Z iv ilg efan g e n e .
29 W A PO , L a n d ra ts a m t O stero d e, V III/7 — 3, ss. 39—40, P ism o S te llv . G e n e r a l k o m m a n d o I.A .K . (W e h rk re is k o m m a n d o I) z 25 IX 1939. 80 Ib id e m , ss. 79— 80. P ism o n a cz e ln e g o p re z y d e n ta p ro w in c ji z 11 X11 1939. 51 Ib id e m , s. 90. P is m o n a cz e ln e g o p re z y d e n ta p ro w in c ji z 28 X II 1939. 82 D e r A rb e its e in s a tz im D e u tsc h e n R eich, Jg . 1940, n r 1, s. 10. 83 Ib id e m , n r 7, s. 10. 34 Ib id e m , Jg . 1942, n r 17, s. 8.
85 W A PO , L a n d ra ts a m t O stero d e, V III/7 —3, s. 138. P ism o n a cz e ln e g o p re z y d e n ta p ro w in c ji z 9 II I 1940.
30 Ib id e m , s. 105. P ism o p re z y d e n ta r e je n c ji o lsz ty ń sk ie j z 181 1940 sk ie ro w a n e do w sz y s tk ic h la n d ra tó w re je n c ji.
P R A C A P R Z Y M U S O W A W P R U S A C H W S ľ. Н С І Ж І С П 45
a n a ic h m ie js c e sk ie ro w a n o 1000 je ń c ó w F r a n c u z ó w 37. D e cy d u ją c e j e d n a k z n ac z e n ie d la fo rm a ln e g o z m n ie jsz e n ia się s ta n u z a t r u d n ie n ia je ń c ó w w o je n n y c h o b y w a te li p o lsk ic h w P r u s a c h W sc h o d n ic h m ia ła , p o d ję ta n a jp ra w d o p o d o b n ie j w p o ło w ie m a rc a 1940 ro k u , a k c ja p o z b a w ia n ia je ń c ó w w o je n n y c h s ta t u s u je n ie c k ie g o i p rz e n o sze n ia ich n a s ta tu s ro b o tn ik ó w c y w iln y c h . T rz e b a t u p o d k re ślić , iż b y ła to z m ia n a f o r m a ln a ro z m ia ró w z a t ru d n ie n ia je ń c ó w , a n ie fa k ty c z n a . N a jcz ę śc ie j b o w ie m z a tru d n io n y c h je ń c ó w w o je n n y c h n ie w y c o fy w an o n a w e t z m ie jsc p ra c y , a le n a m ie j scu z a tru d n ie n ia z m u sz a n o do p o d p is a n ia d e k la ra c ji (V e r p flic h tu n g s sc h e in ), w y ra ż a ją c e j zgodę n a p o z o sta n ie w R zeszy do k o ń c a w o jn y , a le ju ż w c h a r a k te r z e r o b o tn i k ó w c y w iln y c h . J e n ie c p o d p is u ją c y d e k la ra c ję p o z b a w ia n y b y ł s ta tu s u je n ie ck ie g o , a w ięc o c h ro n y p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o w y n ik a ją c e j z p o s ta n o w ie ń k o n fe re n c ji h a s k ie j z 1907 ro k u . W o fic ja ln y c h n ie m ie c k ic h s ta ty s ty k a c h zaś o soby te w y s tę p o w a ły od te j c h w ili ja k o ro b o tn ic y c y w iln i38.
P o d o b n ie j a k w la ta c h p o p rz e d n ic h , ró w n ie ż i w c z e s n ą w io sn ą 1939 r o k u p rz y b y ła n a ro b o ty ro ln e do P r u s W sc h o d n ic h p e w n a , n ie z n a n a n a m lic z b a o b y w a te li p o lsk ic h . P rz y b y li o n i n ie le g a ln ie , b o w ie m ro z m o w y m ię d z y rz ą d e m p o ls k im i n ie -S t a n w d n iu O b y w a te le p o ls c y w P r u s a c h W s c h o d n ic h (w lic z b a c h a b s o lu tn y c h ) O d s e te k o g ó łu r o b o tn ik ó w o b c o k r a jo w c ó w m ę ż c z y ź n i 1 k o b i e t y 1 r a z e m 25 IV 1941 39 575 13 306 52 879 83,0 25 1X1941 51 680 16 138 67 818 72,9 20 I 1942 56 563 17 336 73 899 74,5 10 V II 1942 66 693 22 118 88 811 79,2 31 X II 1942 66 663 25 723 92 386 81,0 31 I I I 1943 74 357 32 375 106 732 74,4 30 V I 1943 83 618 40 808 124 426 69,9 30 I X 1943 87 188 46 280 133 468 67,5 31 X I I 1943 85 325 46 390 131 625 65,8 31 I I I 1944 86 004 47 189 133 193 64,7 30 V I 1944 92 272 53 463 145 735 64,4 30 1X 1944 91 875 54 082 145 957 61,6 2 r ó d ło : D e r A r b e it s e in s a tz im D e u ts c h e n R e ic h , J g . 1941, n r 12, ss. 18—19; n r 22, s. 18; J g . 1942, n r 6, ss. 4—5; n r 16, ss. 10—11; J g . 1943, n r 3/4, s s. 38—39; n r 5, s . 28; D e r A r b e its e in s a tz im G r o s s d e u ts c h e n R e ic h , J g . 1943, n r 7, s. 28; n r 10/11, s. 6; Jg . 1944, n r 2/3, s. 32; n r 6/7/8, S. 14; n r 9, S. 8; n r 11/12, s. 12.
87 W A P O , L a n d r a ts a m t B isc h o fsb u rg , V III/8 -A -2 , K rie g s ta g e b u c h d es L a n d r a ts a m te s B isc h o fsb u rg K rs. R össel, poz. 876.
38 B. K o z ie łło -P o k le w s k i, op t. cit., g d z ie o m ó w io n o l i t e r a t u r ę p rz e d m io tu i p rz e d s ta w io n o szczeg ó ło w e d a n e s ta ty sty c z n e .
4 6 S T A N I S Ł A W A B A D O W S K A · B O H D A N K O Z I E L Ł O - P O K L K W S K I
m ie c k im n a te m a t r e k ru ta c ji siły ro b o c z ej do R zeszy z o sta ły z e rw a n e p rz e z stro n ę po lsk ą. N ie w ie m y n ic n a te m a t w ielk o ści p rz y b y łe j g ru p y , b o w ie m p ie rw s z e o fi c ja ln e d a n e s ta ty sty c z n e o lic z b ie ro b o tn ik ó w z a g ra n ic z n y c h z a tru d n io n y c h w P r u s a c h W sch o d n ich w o k re s ie w o jn y p o ch o d zą z po ło w j7 1940 ro k u . a d a n e o n a ro d o w ości ty c h ro b o tn ik ó w d o p ie ro z k w ie tn ia 1941 noku. W olno n a m je d n a k p rz y ją ć bez ry z y k a p o p e łn ie n ia w ie lk ie g o b łęd u , że sp o śró d 30 505 ro b o tn ik ó w o b c o k ra jo w c ó w z a re je s tro w a n y c h p rz e z U rz ę d y P r a c y P r u s W sc h o d n ic h w o k re s ie od k o ń c a c ze rw c a 1940 ro k u do k o ń c a g ru d n ia tegoż r o k u 39, b lisk o 90°/o s ta n o w ili o b y w a te le polscy, jeszcze b o w ie m w k o ń c u k w ie tn ia 1941 r o k u ro b o tn ic y in n y c h n a ro d o w o śc i sta n o w ili z a le d w ie 17,0% ogółu ro b o tn ik ó w z z e w n ą trz , z a tru d n io n y c h w te j p ro w in c ji.
L iczb ę o b y w a te li p o lsk ic h z a tru d n io n y c h p rz y m u so w o w P r u s a c h W sch o d n ich w o k re s ie od 25 k w ie tn ia 1941 ro k u do 30 w rz e śn ia 1944 ro k u ilu s tr u je załączo n a t a b e l a 40.
J a k w y n ik a z p o w y ższej ta b e li, w o k re s ie trz e c h i p ó ł la t lic z b a o b y w a te li p o l sk ich z a tru d n io n y c h p rz y m u so w o w g o sp o d arce P r u s W sc h o d n ic h z w ięk sz y ła się b lisko trz y k ro tn ie , p rz y czy m lic z b a m ę ż c z y z n w z ro sła ok o ło d w u - i p ó lk ro tn ie , a lic z b a k o b ie t p o n a d c z te ro k ro tn ie . S zczeg ó ln ie szy b k i w z ro st liczby z a tru d n io n y c h k o b ie t zaz n a c zy ł się od k o ń c a 1942 ro k u . W iązało się to n ie w ą tp liw ie ze z w ięk sz o n y m z a p o trz e b o w a n ie m n a m ę sk ą siłę ro b o c z ą w p rz e m y śle z b ro je n io w y m i p rz e n o sze n ie m d o ń m ężczy zn z a tru d n io n y c h d o ty c h c za s w ro ln ic tw ie . S p ra w y te j d o ty czy ło s p e c ja ln e z a rz ą d z e n ie P e łn o m o c n ik a do S p ra w Z a tr u d n ie n ia w R zeszy, F r itz a S a u c k la z 9 s ty c z n ia 1943 ro k u , s k ie r o w a n e d o w sz y stk ic h p re z y d e n tó w K ra jo w y c h U rz ę d ó w P r a c y w R zeszy. W m y ś l teg o ro z p o rz ą d z e n ia n a le ż a ło w y c o fa ć z ro ln ic tw a w sz y stk ic h m ężczy zn zd o ln y ch do p ra c y w p rz e m y śle c ię żk im i z b ro je n io w y m , a r o l n ic tw u z a p e w n ić siły z a s tę p c z e 41, k tó re s ta n o w iły k o b ie ty .
W śró d o g ó łu o b y w a te li p o lsk ic h z a tru d n io n y c h w R zeszy n a jlic z n ie js z ą g ru p ę sta n o w iły o soby p o c h o d zą c e z G e n e ra ln e g o G u b e rn a to rs tw a , n a to m ia s t w P ru sa c h W sch o d n ich p rz e w a ż a li m ie s z k a ń c y o b sz a ró w w cielo n y ch . W y n ik a ło to z zało żeń p o lity k i re k ru ta c y jn e j o p ra c o w a n e j w M in is te r s tw ie P r a c y R zeszy, w m y śl k tó re j k a żd y K ra jo w y U rz ą d P r a c y w R zeszy m ia ł n ie ja k o p rz y p is a n y o b sza r, n a k tó ry m m ó g ł p rz e p ro w a d z a ć „ re k ru ta c ję ” r o b o tn i k ó w 42. W p r z y p a d k u P r u s W sch o d n ich u w a ru n k o w a n e to b y ło p rz e p ro w a d z o n y m 26 p a ź d z ie rn ik a 1939 r o k u p o d z ia łe m o k u p o w a n y c h ziem p o lsk ic h n a ta k z w a n e G e n e r a ln e G u b e rn a to rs tw o i w sc h o d n ie o b s z a ry w c ielo n e {e in g e g lie d e r te O stg eb ie te ) 43 W w j'n ik u teg o p o d z ia łu do P ru s W sc h o d n ic h w łą cz o n o o b sza r o p o w ie rz c h n i 16 245 k m 2, z a m ie s z k a ły p rz e z 994 082 osoby. N a o b sza rz e ty m u tw o rz o n o O k rę g o w e U rz ę d y P r a c y w C ie c h a n o w ie (Z ich
e-39 D e r A rb e its e in s a tz im D e u tsc h e n R eich, Jg . 1940, n r 10, ss. 5— 6; n r 11, s. 12; n r 13, s. 12; n r 15, s. 17; n r 17, s. 17; Jg . 1941, n r 1, s. 15; n r 3, s. 16.
40 T rz e b a zw ró c ić u w a g ę, iż p o d a n e w te j ta b e li liczb y ilu s tr u ją je d y n ie s ta n z a tr u d n ie n ia w o k re ś lo n y m czasie, n ie u k a z u ją zaś rz e cz y w isty c h ro zm iaró w 7 w y sy łk i P o la k ó w n a ro b o ty p rz y m u s o w e do P r u s W sch o d n ich . T a o s ta tn ia lic z b a p o w in n a b yć z n ac z n ie w y ższa z u w a g i ch o ciażb y n a f a k t u c ie cz e k ro b o tn ik ó w z ic h m ie jsc p ra c y , częsty ch a re sz to w a ń , a i n ie rz a d k ic h w y p a d k ó w ś m ie rc i ro b o tn ik ó w p rz y m u so w y ch . P ro b le m te n w y m a g a jeszcze szczeg ó ło w y ch b a d ań .
41 H. K a e s tn e r, A r b e its e in s a tz in d er L a n d w ir ts c h a ft im J a h re 1943, A rb e its e in sa tz u n d A rb e its lo se n h ilfe , Jg. 10, 1943, H . 5/6, ss. 35— 37.
42 M. T im m , D er L a n d w ir ts c h a ftlic h e A r b e its e in s a tz im J a h re 1940, A r b e its e in sa tz u n d A rb e its lo se n h ilfe , Jg . 7, 1940, H. 3— 6, s. 25.
P R A C A P R Z Y M U S O W A W P R U S A C H W S C H O D N I C H 4 7
nau), O stro łę ce (S ch a rfen w ie se), P ło c k u (S c h rö tte rsb u rg ) i S u w a łk a c h (S u d a u e n )41. T e n w ła ś n ie o b sza r tw o rz y ł g łó w n e ź ró d ło siły ro b o c z ej d la P r u s W sch o d n ich .
4. W Y B R A N E Z A G A D N IE N IA S Y T U A C JI P O L S K IC H R O B O T N 1K O W PR ZY M U S O W Y C H W Ś W IE T L E H IT L E R O W S K IE G O P R A W A
Z a sad y t r a k to w a n ia o b y w a te li p o lsk ic h z a tru d n io n y c h p rz y m u so w o w II I R zeszy o p ra c o w y w a ły w sp ó ln ie n a c z e ln e w ła d z e M in is te rs tw a P r a c y R zeszy, M in iste rstw a S p r a w W e w n ę trz n y c h i policji. Z a s a d y t e m ia ły n a c elu n ie ty lk o m a k s y m a ln e w y k o rz y s ta n ie siły ro b o czej o b y w a te li p o lsk ich , a le s ta n o w iły t u n a rz ę d z ie re a liz a c ji h itle ro w s k ie j p o lity k i w o b e c n a ro d u p o ls k ie g o 45.
J e d n y m z p ie rw sz y c h z a rz ą d z e ń , w y d a n y m w p ięć d n i po w y b u c h u w o jn y , s k ie ro w a n y m p rz e c iw k o o b c o k ra jo w c e m p rz e b y w a ją c y m w R zeszy, b y ło ro z p o rz ą d z e n ie M in is te rs tw a S p r a w W e w n ę trz n y c h z 5 w rz e ś n ia 1939 ro k u , p o d p is a n e p rz e z R e in - h a rd a H e y d ric h a , z a k a z u ją c e m ię d z y in n y m i o b y w a telo m p a ń s tw b ę d ą c y c h w s ta n ie w o jn y z R ze szą (F ein d sta a te n ) o p u sz c z a n ia m ie js c a p o b y tu b ez s p e c ja ln e g o zezw o le n ia w ła d z p o lic y jn y c h , a p o z a ty m z e z w a la ją c e p o lic ji n a z a s to s o w a n ie w sz e lk ic h o g ra n ic z e ń w o ln o śc i w o b e c ty c h o s ó b 40. W e fe k c ie ci z P o la k ó w , k tó rz y n a k ró tk o p rz e d w y b u c h e m w o jn y p rz y b y li n a ro b o ty s ez o n o w e do R zeszy, p o z b a w ie n i z o sta li p r a w a p o w ro tu do do m ó w . W k ró tc e p o te m w ra z z n a p ły w e m je ń c ó w w o je n n y c h z k a m p a n ii w rz e śn io w e j i z a tru d n ia n ie m ic h w ró ż n y c h g a łę z ia c h g o sp o d ark i, ja k te ż w ra z z p rz y b y c ie m p ie rw s z y c h tr a n s p o r tó w ro b o tn ik ó w cy w iln y c h , p o szczeg ó ln e w ła d z e p ro w in c jo n a ln e zaczęły w y d a w a ć ro z p o rz ą d z e n ia re g u lu ją c e w a ru n k i z a t r u d n ia n ia ty c h ro b o tn ik ó w ·17. W k ilk a m ie sięc y p ó ź n ie j z a r z ą d z e n ia w ła d z p ro w in c jo n a ln y c h z a s tą p io n e z o sta ły p rz e z ra m o w e ro z p o rz ą d z e n ia w ła d z c e n tra ln y c h .
P o n ie w a ż w ię k sz o ść ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h z a tru d n io n o w ro ln ic tw ie , ju ż 8 sty c z n ia 1940 r o k u u s ta lo n o o g ó ln o n ie m ie c k ie z a s a d y w y n a g ra d z a n ia ty c h ro b o tn i k ó w 48. W m y śl u s ta lo n e j ta ry fy w y so k o ść w y n a g ro d z e n ia r o b o tn ik ó w p rz y m u so w y c h o b y w a te li p o lsk ic h w y n o siła 60— 80% z a ro b k ó w r o b o tn ik ó w n ie m ie c k ic h . W P r u s a c h W sc h o d n ic h — ja k s tw ie r d z ił G a u le ite r i n a c z e ln y p re z y d e n t te j p ro w in c ji E ric h K och n a je d n y m z p o s ie d z e ń u H itle r a w p o c z ą tk a c h p a ź d z ie rn ik a 1940 r o k u — z a ro b k i te w y n o siły 60% z a ro b k ó w n ie m ie c k ic h ro b o tn ik ó w r o l n y c h 49. N o w e zasad y p o z b a w ia ły P o la k ó w w o g ó le d o d a tk ó w za p ra c ę w g o d z in a ch n a d lic z b o w y c h , d o d a t
44 B eilag e z u „D er A rb e its e in s a tz im D e u tsc h e n R e ic h ”, J g . 1911, n r 13 v o m 5. J u li 1941. G e b ie tsta n d , s tä n d ig e B e v ö lk e ru n g u n d W o h n b e v ö lk e ru n g in d e n B e z irk e n d e r L a n d e s a rb e its ä m te r u n d A r b e its ä m te r im D e u tsc h e n R e ic h (n ach d e m S ta n d e v o m 1. J u n i 1941 — G e b ie tsta n d , u n d v o m 17. M ai 1939 — e n tg ü ltig e s E r g e b n is d e r V o lk szä h lu n g ), ss. 8 n.
45 Z a s a d y t r a k to w a n ia o b y w a te li p o lsk ic h w ś w ie tle p rz e p isó w h itle ro w s k ie g o p ra w a o m a w ia ją szczegółow o W. R u siń sk i, op. cit., i H. S z u rg acz, op. cit. W n i n ie j szym o p ra c o w a n iu z k o n ie c zn o śc i o g ra n ic z y m y się do w y p u n k to w a n ia n a jw a ż n ie j szy ch ro z p o rz ą d z e ń i z arzą d z eń , i to ty lk o o ty le, o ile w ią ż ą się o n e z n a sz y m z a sa d n ic z y m te m a te m .
46 R e ic h s g e se tz b la tt, 1939, T. 1, s. 1667. V e ro rd n u n g ü b e r d ie B e h a n d lu n g vo n A u slä n d e rn . V om 5. S e p te m b e r 1939.
17 W A PO , L a n d r a ts a m t O stero d e, V III/7 — 3, s. 103. P ism o p re z y d e n ta re je n c ji o lsz ty ń sk ie j z 10 1 1940 s k ie ro w a n e do w sz y s tk ic h la n d ra tó w .
48 R e ic h s a rb e its b la tt. 1640. n r 2, T. 4, ss. 38 п., R e ic h s ta rifo r d n u n g f ü r p o l n isch e la n d w irts c h a f tlic h e A rb e its k rä fte .
48 S T A N I S Ł A W A B A D O W S K A · B O H D A N K O Z lk Ł Ł O - P O K L K W S K l
k ó w za p ra c ę w n ie d z iele i św ię ta , p o m in ię to ta k ż e w cało ści p o sta n o w ie n ia u rlo p o w e, a w ięc w p ra k ty c e p o z b aw io n o P o la k ó w z a tru d n io n y c h w ro ln ic tw ie p ra w a do u rlo p ó w . W y d a n e w c z te ry i p ó ł ro k u p ó ź n ie j n o w e p o sta n o w ie n ia ta ry fo w e d la P o la k ó w z a tru d n io n y c h w ro ln ic tw ie R z e s z y z d n ia 29 c ze rw c a 1944 r o k u n ie w n io sły z a s a d n ic z y ch z m ia n . W p ro w a d zo n o je d y n ie d o d a tk i za p ra c ę w g o d z in a ch n a d lic z b o w y c h so.
P ie rw sz e, n ie je d n o lite jesz c z e w s k a li o g ó ln o n ie m ie c k iej, ro z p o rz ą d z e n ia o g r a n i c za ją c e w o ln o ść o so b istą o b y w a te li p o lsk ic h z a tru d n io n y c h p rz y m u so w o w R z e s z y h itle ro w s k ie j z o sta ły ro z b u d o w a n e c a łą s e r ią a k tó w p ra w n y c h z d n ia 8 m a rc a 1940 ro k u . W d n iu ty m H e rm a n n G ö rin g , ja k o P e łn o m o c n ik do S p ra w P la n u C z te ro le t niego, w y d a ł z a rz ą d z e n ie z a w ie ra ją c e o g ó ln e z a sa d y d o zo ru p o lic y jn e g o n a d P o la k a m i z a tru d n io n y m i w R zeszy. Z a rz ą d z e n ie m ty m p rz e k a z a ł o n H e in ric h o w i H im m le ro w i — ja k o R e ic h s fü h r e r o w i S S i sze fo w i n ie m ie c k ie j p o lic ji — k o m p e te n c je w y d a w a n ia , w p o ro z u m ie n iu z m in is tr e m p ra c y R zeszy, szczeg ó ło w y ch p rz e p isó w t r a k t o w a n ia o b y w a te li p o lsk ic h w N ie m c z e c h 5l. W ty m s a m y m d n iu H im m le r w y d a ł ro z p o rz ą d z e n ie o o z n a k o w a n iu P o la k ó w z n a k ie m „ P ” 52. Z a rz ą d z e n ie to w ch o d ziło w ży cie w trz y ty g o d n ie po og ło szen iu . T y m cz a se m n a k ilk a d n i w c ze śn iej E ric h K och, ja k o G a u le ite r i n a c z e ln y p re z y d e n t P r u s W sch o d n ich , w y d a ł z a rz ą d z e n ie n a k a z u ją c e , b y w szy scy o b y w a te le p o lscy z a tr u d n ie n i w ro ln ic tw ie P r u s W sc h o d n ic h n o sili n a rę k a w ie o d zieży ż ó łtą o p a s k ę 53. Z a rz ą d z e n ie H im m le ra o o z n a k o w a n iu P o la k ó w p rz e w id y w a ło s a n k c je w w y so k o śc i 150 m a r e k g rz y w n y lu b 6 ty g o d n i a re s z tu d la ty ch , k tó rz y się te m u ro z p o rz ą d z e n iu n ie p o d p o rz ą d k o w a li. N ie w y k lu c z a ło to p rz y ty m z a s to s o w a n ia „ p o lic y jn y c h ś ro d k ó w z a b e z p ie c z a ją c y c h ”, k tó re p o le g a ły n a jc z ę ście j n a s to so w a n iu k a r cielesn y ch .
P rz e p is y o do zo rze p o lic y jn y m m ia ły c el p o d w ó jn y : w p ro w a d z a ły d y s k ry m in a c y jn ą iz o la cję sp o łec z n ą o b y w a te li p o lsk ic h i p o n iż a ły ic h w oczach n ie m ie ck ieg o sp o łec z e ń stw a , a p o n a d to d ąży ły d o ścisłeg o p rz y w ią z a n ia * o b y w a te li p o ls k ic h do m ie jsca p ra c y i p o b y tu d la u m o ż liw ie n ia s ta łe j n a d n im i k o n tro li i z a p e w n ie n ia w a ru n k ó w m a k sy m a ln e j e k sp lo a ta c ji. P ie rw s z e m u c elo w i s łu ż y ł p rz e d e w sz y s tk im w sp o m n ia n y ju ż n a k a z o z n a k o w y w a n ia P o la k ó w . N a k a z te n m ia ł w y iz o lo w ać P o la k ó w sp o śró d in n y c h g r u p n a ro d o w o śc io w y c h i lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j, a ty m sam y m u ła tw ić k o n tro lę n a d n im i, a w ię c i ła tw ie js z e o ra z sk u te c z n ie jsz e e g ze k w o w a n ie w sz e lk ic h n a k a z ó w i z ak azó w . T e m u s a m e m u celo w i słu ży ły p rz e p isy o z asa d ac h k w a te r o w a n ia P o la k ó w z d a la o d lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j. T a k w ię c w d u ż y ch m a j ą t k a c h i z a k ła d a c h p rz e m y sło w y c h ro b o tn ik ó w p o lsk ic h n a k a z a n o k w a te ro w a ć w o d d z ie ln y ch b a ra k a c h . P o la k o m n ie w o ln o b y ło s p o ży w a ć p o siłk ó w z N ie m c a m i p rz y je d n y m sto le , n a w e t p o d c za s p rz e rw w p ra c a c h p o lo w y ch m u s ie li sia d a ć o d d zieln ie. N ie m ie li p r a w a w s tę p u do p rz e z n a c z o n y c h d la N iem có w r e s ta u r a c ji i b a ró w , n ie m ogli p o sia d a ć a p a r a tó w fo to g ra fic z n y c h o ra z s łu c h a ć r a d ia . ĆPolakom n ie w o ln o by ło uczęszczać do k in a , te a tr u , gospody. Z a p ró b ę z b liż e n ia do N ie m e k g ro z iła im
50 Ib id e m , ss. 279—287.
51 H. S zu rg acz, op. cit., ss. 152— 153.
52 R e ic h s g e se tz b la tt, 1940, T. 1, s. 555, P o liz e iv e ro rd n u n g ü b e r d ie K e n n tlic h m a c h u n g im R e ic h e in g e se tz te n Z iv ila r b e ite r - u n d a r b e ite r in n e n p o ln is c h e n V o lk s tu m s.
53 W A PO , M a g is tra t W a r te n b u rg , X X X /14— 5565. N S D A P , K re is le itu n g A lle n s te in , K re is b e fe h l n r 13/40, A lle n ste in , d e n 11. M ä r z 1940. B e triff t: K e n n z e ic h n u n g d e r p o ln is c h e n L a n d a rb e ite r.
P U A C A P R Z Y M U S O W A w P R U S A C H W S C H O D N I C H 49
k a r a ś m ie rc i p rz e z p o w ie sz e n ie . Szczeg ó ło w e p rz e p isy o g ra n ic z a ły życie re lig ijn e P o la k ó w . W s p e c ja ln y m o k ó ln ik u z 13 c z e rw c a 1940 ro k u m in is te r do s p r a w w y z n a ń zez w o lił w p ra w d z ie n a u czę szc z an ie p rz y m u so w o z a tru d n io n y m P o la k o m do k o ścio ła w n ie d z ie le i ś w ię ta n a m sze s p e c ja ln ie d la n ic h p rz e zn a c zo n e , a le z a k a z a ł sp o w ied z i w ję z y k u p o lsk im . P o z w o lo n o n a to m ia s t n a śp ie w p o lsk i w k o ściele, a le je d y n ie ze sp ec ja ln e g o , p rz y g o to w a n e g o p rz e z N iem có w m o d lite w n ik a 54. W k o le jn y m o k ó ln ik u z 23 m a rc a 1942 ro k u w p ro w a d z o n o d a le k o id ą c e o g ra n ic z e n ia . I ta k , n a b o ż e ń s tw a d la P o la k ó w m o g ły się o d b y w a ć ty lk o ra z w m ie siąc u , a w k o ście le z a k a z a n o w ogóle u ż y w a n ia ję z y k a po lsk ieg o . P o la c y m ie s z k a ją c y z d a la od k o ścio ła m o g li u d a w a ć się n a m szę ty lk o g ru p o w o , p o d n a d z o re m . Z a k a z a n o te ż u d z ie la n ia ślu b ó w k o śc ie ln y c h o ra z n a u k i re lig ii d la d zieci ro b o tn ik ó w p r z y m u s o w y c h 55.
D ru g ie m u celow i, to je s t s ta łe j k o n tro li n a d r o b o tn ik a m i p rz y m u s o w y m i n a r o d o w o ści p o lsk ie j, s łu ż y ła szczeg ó ło w a e w id e n c ja w sz y s tk ic h P o la k ó w z a tru d n io n y c h p rz y m u so w o w R zeszy, p ro w a d z o n a p rz e z p o szczeg ó ln e u rz ę d y p o licji. N a P o la k a c h c ią ży ł o b o w ią ze k z g ło szen ia się w m ie jsc o w y m u rz ę d z ie p o lic y jn y m w cią g u 24 go d zin p o p rz y b y c iu , a n a s tę p n ie p rz e z cały o k re s p o b y tu m e ld o w a n ia się u w ła d z p o lic y jn y c h r a z w ty g o d n iu . T ego o sta tn ie g o n a k a z u n ie p rz e strz e g a n o z b y t ry g o ry sty cz n ie , p o n ie w a ż n a w si p o lic ja m ia ła m o żn o ść sta łe g o k o n tro lo w a n ia P o la k ó w . P rz e z c ały o k re s w o jn y o b o w ią z y w a ła P o la k ó w g o d z in a p o lic y jn a . W c za sie od 1 k w ie tn ia do 30 w rz e ś n ia n ie w o ln o im b y ło o p u szczać m ie js c a z a k w a te ro w a n ia w g o d z in a c h o d 22 do 5, a w o k re s ie od 1 p a ź d z ie rn ik a do 31 m a rc a w g o d z in a ch od 20 do 6 ra n o . P o n a d to k a ż d o ra z o w e o p u szc z en ie m ie js c a z a m ie s z k a n ia w y m a g a ło u p rz e d n ie g o z e z w o le n ia p o lic y jn e g o . P o la k p ra g n ą c y s k o rz y sta ć z p u b lic z n y c h ś r o d k ó w lo k o m o c ji m u s ia ł u z y sk a ć s p e c ja ln e z e z w o le n ie p o lic y jn e , k tó re m ogło b y ć w y s ta w io n e ty lk o w w y p a d k a c h szczeg ó ln y ch , a w ię c p rz e d e w sz y s tk im u z a s a d n io n y c h w a r u n k a m i p ra c y . N a leż y zazn aczy ć, że o d leg ło ść 5 k m od m ie js c a p ra c y n ie s ta n o w iła w a r u n k u o trz y m a n ia z e z w o le n ia n a k o rz y s ta n ie ze ś ro d k ó w lo k o m o cji. W ed łu g
b o w iem o p in ii H im m le ra , odleg ło ść ta k ą m o g li P o la c y p o k o n y w a ć p ie s z o 55. J e d n o c ze śn ie z a b ro n io n o P o la k o m u ż y w a n ia ro w e ró w . T y lk o w w y ją tk o w y c h w y p a d k a c h p ra c o d a w c a za zg o d ą p o lic ji m ó g ł p o z w o lić P o la k o w i n a k o rz y s ta n ie z te g o ś ro d k a lo k o m o c ji57. R e a s u m u ją c n a le ż y stw ie rd z ić , iż n a k a z y i z a k a z y p o lic y jn e re g u lo w a ły try b ży cia ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h o b y w a te li p o lsk ic h w n a jd ro b n ie js z y c h n a w e t szczeg ó łach . Z m ia n y , ja k ie z b ie g ie m w o jn y z ac h o d z iły w w a ru n k a c h ży cia r o b o tn i k ó w o b c o k ra jo w y c h z a tru d n io n y c h w R zeszy, w z a s a d z ie n ie d o ty c z y ły P o la k ó w . W a n e k s ie z am iesz cz o n o ro z p o rz ą d z e n ia p o lic y jn e z lu te g o 1944 ro k u . J e ś li p o r ó w n a m y j e z ro z p o rz ą d z e n ie m z m a rc a 1940 ro k u , o k a że się, że p rz e z c ały o k re s w o jn y o b o w ią z y w a ły ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h z P o ls k i je d n a k o w e o b o s trz e n ia p o lic y jn e .
O b o k n o rm o c h a r a k te r z e p o lic y jn y m is tn ia ły ró w n ie ż o d rę b n e p rz e p isy p ra w a p ra c y d la P o la k ó w . P ro b le m a ty k ę tę o m a w ia ją szczegółow o W . R u siń s k i i H . S z u r g a c z 58. A u to rz y ci u d o w o d n ili, iż „ p ra w o p ra c y ” d la P o la k ó w z a tru d n io n y c h p rz y m u so w o w R zeszy b y ło o b lic z o n e je d y n ie n a o g ó ln e u p o rz ą d k o w a n ie ic h s to su n k ó w ży cio w y ch w z w ią z k u z w łą c z e n ie m ic h do sy ste m u n ie m ie c k ie j g o sp o d ark i. T a k w ię c p o za p rz e p isa m i o w y n a g ro d z e n iu za p ra c ę (n a p r z y k ła d w sp o m n ia n a w y ż ej
54 H. S zu rg a c z, op. cit., s. 155. 55 Ib id e m , ss. 155 n.
56 Ib id e m , s. 160. 57 Ib id e m .
58 W. R u siń sk i, op. cit., cz. i, ss. 75 п .; И . S zu rg a c z, op. cit., ss. 66 n.
