Przed stuleciem "Gazety Olsztyńskiej"

Filipkowski, Tadeusz

Przed stuleciem "Gazety Olsztyńskiej"

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 109-112

M

I

S

C

E

L

L

A

N

E

A

Tadeusz F i l i p k o w s k i

PRZED STULECIEM „GAZETY OLSZTYŃSKIEJ”

W 1986 r o k u przy p ad n ie setn a rocznica pow stan ia „G azety O lsztyńskiej”, pierw szego polskiego pism a w yd aw an eg o n a W arm ii i przeznaczonego dla m ieszkańców te j ziemi, k tó re wychodziło n iep rzerw an ie od k w ie tn ia 1886 do końca sierp n ia 1939 roku.

In icjaty w a w y d a w a n ia w łasn ej gazety zrodziła się, co p o tw ierd zają no ­ wsze bad an ia historyczne, w k rę g u m iejscow ych działaczy ru c h u polskiego i sp o tkała z zachętą i poparciem P o laków z inn y ch zaborów. N a W arm ię docierały w cześniej k alen d arze i pism a polskie, d ru k o w an e na Śląsku, P o ­ m orzu i w Wielkopolsce, działało T ow arzystw o C zytelni Ludow ych, zało­ żono polskie k sięg arn ie w G ietrzw ałdzie i Barczew ie. G ietrzw ałd stał się wów czas o środkiem k u ltu religijnego, m iejscem licznych pielgrzym ek nie tylko z W arm ii, ale rów nież z Pom orza, W ielkopolski i ziem zab o ru ro s y j­ skiego. K o n ta k ty te przyczyniły się do pobudzenia życia społecznego i k u l­ turalnego, w y w ie ra ły w p ły w n a k ształto w an ie się św iadom ości n arodow ej W arm iaków . R zekom em u niebezpieczeństw u polskiem u przeciw staw iały się w ładze a d m in istrac y jn e prow incji, lo k aln a p ra sa n iem iecka („A llensteiner Z eitu n g ”, „A llen stein er T ag e b la tt”, „W a rte n b u rg er Z eitu n g ”) oraz posiadająca tu duże w p ły w y polityczne kato lick a p a rtia C e n tru m . Z p a r tią tą zw iązana była h iera rch ia kościelna, bardzo n ieu fn a w obec poczynań r u c h polskiego, zrodzonego rzekom o z in sp iracji ośrodka wielkopolskiego.

G ru p a działaczy w arm iń sk ieg o przy stęp u jąc do w y d a w a n ia w łasnego pis­ m a zdaw ała sobie sp ra w ę z tru d n o śc i i uprzedzeń, jak ie m u si pokonać.

„G azeta O lsztyńska” zaczęła w ychodzić od 16 k w ie tn ia 1886 roku. J e j r e ­ d ak to rem i w yd aw cą b y ł J a n Liszewski, W arm iak , nauczyciel z zawodu, k tó ry odbył w P o z n a n iu p ra k ty k ę d ru k a rs k ą. Pism o ukazyw ało się początkow o raz w tyg o d n iu w nakładzie 180 egzem plarzy. Po pięciu la ta c h istn ien ia liczba p re n u m e rato ró w pism a w zrosła do 400, wów czas to zaczęło się ono u k azy ­ wać d w a razy, a od 1897 ro k u n a w e t tr z y razy w tygodniu. Stopniowo p rz y ­ bywało p ism u tak że p re n u m e rato ró w . W 1896 ro k u liczba ich w ynosiła tysiąc osób. Częstotliwość ukazy w an ia się „G azety O lsztyńskiej” pozostaw ała w zw ią­ zku z pojaw ieniem się pism konkuren cy jn y ch , w y d aw an y ch po polsku w Ol­ sztynie przez księdza Eugeniusza Bucholza. B yły to „N ow iny W arm iń sk ie” (1890—1891) i „ W arm iak ” (1894— 1905). Nie zdołały one odebrać czytelników „Gazecie O lsztyńskiej”, skoro w 1900 ro k u m iała ona 1200 p re n u m e rato ró w . N a k ład pism a n ie uleg ł w iększym zm ianom aż do w y b u c h u pierw szej w o jn y św iatow ej. L a ta w o jn y b yły dla „G azety O lsztyńskiej” niezw ykle tru d n y m okresem . P o k o n u jąc rozliczne przeszkody m ate ria ln e i k a d ro w e pism o sy s te ­ m atycznie docierało jed n ak do czytelników.

O k res przy g o to w ań do plebiscytów n a W arm ii, M azu rach i P o w iś lu za-

110 Tad eu s z F il ip k o w sk i

znaczył się nie tylko ożyw ieniem p ro b lem aty k i politycznej n a łam a ch pisma, ale także w zro stem n ak ładu, sięgającym pięciu tysięcy egzem plarzy.

Od 1921 ro k u „G azeta O lsztyńska” b yła o rg anem Zw iązku Polaków w P ru s ac h Wschodnich, a następ n ie (1923) p a tro n a t n a d nią p rzejęła IV D ziel­ nica Z w iązku Polaków w N iemczech. Zwiększono częstotliwość ukazyw ania się pism a do sześciu razy w tygodniu, zaś n u m e ry sobotnio-niedzielne w zbo­ gacono d o d atk am i o tem a ty c e religijnej, gospodarczej, k u ltu ra ln o -o św iato w e j i młodzieżowej. Zapoczątkow ał ją „Gość N iedzielny” w y d a w a n y od 1887 roku. N astępnym i b y ły „G ospodarz” (1921), „P rzyjaciel D ziatek” (1922), „Życie Młodzieży” (1924). D w a pierw sze w ychodziły aż do sierp n ia 1939 roku.

W latach 1929— 1932 „G azeta O lsztyńska” w y d a w a ła dodatek sobotnio- -niedzielny pt. „Głos P o g ran icza”, przeznaczony dla Polaków z K aszub i zie­ m i złotow skiej. W 1933 ro k u p rzejęły go opolskie „N ow iny C odzienne.”

W lata ch m iędzyw ojennych zm niejszył się n a k ła d „G azety O lsztyńskiej” i oscylował w g ranicach tysiąca egzem plarzy. P oszerzył się n a to m ias t jego zasięg tery to rialn y . Pism o zaczęło docierać n a Pow iśle, Pogranicze, a w n ie­ w ielkich ilościach rów nież n a M azury. Miało także stały ch p re n u m e rato ró w w W estfalii.

Po w y b u ch u dru g iej w o jn y św iatow ej „G azeta O lsztyńska” podzieliła los polskich organizacji w Niemczech. S ew eryn P ien iężn y (syn) re d ak to r i w ydaw ca „G azety O lsztyńskiej” został aresztow any i osadzony w obozie H oh en b ru ch koło K rólew ca. Zginął rozstrzelan y 24 lutego 1940 roku. A resz­ tow ano tak że personel techniczny w y d a w n ictw a „G azety O lsztyńskiej” , a jej siedzibę zburzono.

Po w yzw oleniu O lsztyna w 1945 ro k u zaczęły się tu ukazyw ać „W iado­ mości M azurskie” w y d aw an e przez W ojewódzki U rząd In fo rm ac ji i P ro p a ­ gandy. P o d ję te przez działaczy w a rm iń s k ic h sta ran ia o przyw rócenie histo ­ rycznego ty tu łu lo kalnej gazecie n ie znalazły zrozum ienia.

Dzieje pism a, jego rola w p o d trzy m y w a n iu polskości n a W arm ii były przyp o m in an e m łodszym g eneracjom czytelników p rzy okazji k o lejnych — pięćdziesiątej i dziew ięćdziesiątej — rocznic pow stan ia „G azety O lsztyńskiej". Półwiecze swego istnienia uczciło pismo w 1936 ro k u sp ecjalnym num erem jubileuszow ym , zaw ierający m obszerny m a te ria ł w spom nieniow y. Z okazji jubileuszu spotkali się w Olsztynie czołowi działacze ru c h u polskiego w N iem ­ czech i re d ak to rzy pism w y d a w a n y ch dla m niejszości polskiej.

Również w p rasie k ra jo w ej, polskiej, odnotow ano te n h istoryczny fa k t zam ieszczając in fo rm ację o dziejach p ism a i jego red aktorach.

Do ty ch fo rm przybliżenia w spółczesnem u czytelnikow i w iedzy o polskiej przeszłości pism a, jego zasługach w k ształto w an iu św iadom ości n arodow ej na W armii, naw iązali spadkobiercy ty tu łu , udostępniając łam y h isto ry k o m w ce­ lu p u blikow ania w yników b a d ań oraz o rganizując w 1976 ro k u sesję p o p u ­ larn o n au k o w ą „W 90 rocznicę p o w stania «Gazety O lsztyńskiej»”.

W bad an iach przeszłości W arm ii i M azur sporo u w agi poświęcono piś­ m iennictw u, w ty m rów nież dziejom p ra sy po lsk iej na ty ch ziemiach. P róbę syntetycznego spojrzenia na dzieje p ra sy polskiej w P ru s a c h w latach 1718— 1939 p o djął T adeusz Cieślak. P ro b lem y p ra sy polskojęzycznej dla M azurów, poprzedzone w cześniejszym i stu d iam i analitycznym i autora, zostały p rzed sta­ w ione szerzej i w sposób b ardziej w yczerpujący. N ato m iast ocena „Gazety O lsztyńskiej” z aw a rta w książce Cieślaka była niepełna, szczególnie w odnie­ sieniu do la t 1886— 1918. Dalsze bad an ia analityczne prow adzone przez A

n-Prz ed st u le c ie m „ G a z e ty O l s z t y ń s k i e j " _{1 1 1}

d rzeja W akara, J a n u sz a Jasińskiego i W ojciecha W rzesińskiego przyniosły szereg now ych u sta le ń dotyczących genezy „G azety O lsztyńskiej”, p ro g ram u politycznego, czytelnictw a i w p ły w u na kształto w an ie się ru c h u polskiego na W arm ii w końcu X IX w. W yniki sw oich b a d ań au to rzy ci p rzedstaw ili w form ie m onografii (A. W akar, Przebudze nie, n a r o d o w e W a r m i i 1886—1893, wyd. 1, O lsztyn 1965, w yd. 2, O lsztyn 1982; J. Jasiński, Ś w ia d o m o ś ć n a r o d o w a na W a r m i i w X I X w i e k u . N a r o d z i n y i r o z w ó j (w druku) bądź arty k u łó w i ro z p ra w d ru k o w an y ch na łam ach „K om unikatów M azu rsko-W arm ińskich” lu b w specjalistycznych stu diach pośw ięconych histo rii p ra s y polskiej. Wiele now ych u staleń dotyczących ro li „G azety O lsztyńskiej” w okresie przygotow ań do plebiscytów , jej oblicza ideowo-politycznego, a także m iejsca w ru c h u pol­ skim na W arm ii, M azurach i P o w iślu w lata ch m ięd zyw ojennych w niosły prace W. W rzesińskiego (P l e b i s c y t y n a W a r m i i i M a z u r a c h oraz na P o w i ś l u w r o k u 1920, O lsztyn 1974; R u c h p o ls k i na W a r m i i M a z u r a c h i P o w i ś l u w l a ­ tach 1920—1939, w yd. 1, P oznań 1963; wyd. 2, O lsztyn 1973).

N iew iele n ato m iast w iem y o dziejach pism a w latach pierw szej w ojny św iatow ej, poniew aż w zbiorach k rajo w y ch zachow ały się nieliczne tylko egzem plarze z la t 1914—1918. Chcąc w ypełnić lukę w b a d an iach tego okresu, trzeba objąć k w e ren d ą arch iw a i biblioteki zagraniczne, przede w szystkim niemieckie.

N iezbędne są tak że opracow ania biografii osób zw iązanych z „G azetą O l­ sztyńską”, a więc re d ak to ró w i bliskich w spółpracow ników . Zapoczątkow ały je biografie A n d rzeja Sam ulow skiego i S ew ery n a Pieniężnego (syna) a u to r ­ stw a Ja n u sz a Jasińskiego i J a n a Chłosty. O bydw ie pozycje u k a za ły się w w y ­ daw nictw ie „Pojezierze”, k tó re p rzygotow uje także sylw etkę K azim ierza J a - roszyka.

Założoną przez J. Liszewskiego d ru k a rn ię przejęła rodzina Pieniężnych, k tó ra rozbudow ała ją w w ydaw n ictw o polskich d ru k ó w i książek. W y d a w ­ n i c t w o „G a z e t y O l s z t y ń s k i e j " w la ta c h 1918— 1939 doczekało się opracow ania m onograficznego pióra J. Chłosty (Olsztyn 1977).

Z powyższego przeg ląd u lite r a tu r y nasu w a się refleksja, iż w b ad aniach przeszłości W arm ii sporo u w ag i poświęcono prob lem aty ce „G azety O lsztyń­ sk ie j”. W szelkie analizy prow adzono jed n a k w szerokim kontekście, np. św ia­ domości narodow ej W arm iaków bądź fo rm o rg an izacyjnych i zasięgu w p ły ­ w ów ru c h u polskiego. N iew iele n a to m ias t p ra c poświęcono bezpośrednio sa­ m em u pism u, jego genezie, funkcjo n o w an iu w różnych okresach dziejowych, zm ieniającym się prog ram o m i trudnościom , jak ie m usiało ono pokonyw ać.

Z bliżające się stulecie p o w stania pism a w inno zachęcić do inten sy fik acji badań, w y p ełnienia w nich lu k i doprow adzić do opracow ania i w y d a n ia m o­ nografii „G azety O lsztyńskiej”. Z adania z ty m zw iązane omówiono 1 czerwca 1981 ro k u w Dom u Polskim w O lsztynie na specjalnej n arad zie h isto ry k ó w olsztyńskich z udziałem profesora dr. hab. W ojciecha W rzesińskiego z U ni­ w e rsy tetu W rocław skiego.

W prow adzenia do dyskusji dokonał W. W rzesiński p rzed staw iając stan b ad ań dziejów „G azety O lsztyńskiej” i p o trzeb y badawcze. W okresie p o prze­ dzającym jubileusz pism a należy zintensyfikow ać — m ów ił — badania, sze­ rzej podejm ujące p ro b lem aty k ę W arm ii i M azur w w iekach X IX i XX . N a­ leży do nich włączyć p rzedstaw icieli inn y ch dyscyplin h u m an isty czn y ch za­ rów no z Olsztyna, ja k i z inn y ch uczelni, zachęcić naukow ców w spó łp racu ­ jących z O środkiem B ad ań N aukow ych bądź S tacją N aukow ą Polskiego To­

1 1 2 Ta de u sz F il ip ko w s ki

w a rzy stw a Historycznego. Cząstkow e w y n ik i b a d a ń p o w inny być p u bliko­ w an e w „K o m unikatach M azursko-W arm ińskich”. T am też należy drukow ać bibliografię p ra c i a rty k u łó w o „Gazecie O lsztyńskiej”, zam ieszczanych w róż­ ny ch czasopism ach k ra jo w y ch oraz sy lw etk i jej redak to ró w .

M onografia p o w inna obejm ow ać dzieje pisma w lata ch 1886—1939 i sk ła ­ dać się z dw óch zasadniczych części: pierw szej zam y kającej się w okresie od k w ietn ia 1886 do listopada 1918 roku; dru g iej od listopada 1918 do końca sierpnia 1939 roku. P rz y jąć należy u k ład chronologiczny, od k tórego odbie­ gały b y jed y n ie rozdziały: pierw szy pośw ięcony genezie pism a i ostatn i t r a k ­ tu ją c y o losach ludzi i trad y c ja c h „G azety O lsztyńskiej”. Do opracow ania poszczególnych rozdziałów trzeb a dobrać kilkuosobow y zespół a u to rs k i i zo­ bowiązać go do ukończenia p ra c z końcem 1983 ro k u . K siążka pow inna u k a ­ zać się na początku 1986 roku. W raz z m onografią trzeb a b y w ydać osobny tom z aw ierający w y b ó r publicy sty k i „G azety O lsztyńskiej” i fotokopie k ilk u jej num erów . In icjaty w ą tą należy zainteresow ać W ydaw nictw o „Pojezierze” i O lsztyńskie W ydaw nictw o P raso w e RSW „P rasa-K siążk a-R u ch ” .

W dysk u sji podniesiono k ilk a problem ów zw iązanych z u k ład em w e ­ w n ętrzn y m proponow anej m onografii, cezurą końcową, w yb o rem publicystyki, k a le n d ariu m przygotow ań do stulecia, ty tu łe m w y d aw n ictw a oraz p o p u lary ­ zacją i w y k o rzy stan iem dla tego celu obecnie w ychodzącej „G azety O lsztyń­ skiej” . Po przed staw ien iu arg u m e n tó w ' za i przeciw zgodzono się zam knąć książkę n a dacie 31 sierpnia 1939 roku. Tom z aw ierający w y b ó r publicystyki „G azety O lsztyńskiej” proponow ano zam knąć tak że na ro k u 1939, poniew aż będzie on ilu stro w ał pew ien zam k n ięty już okres historyczny.

P o w o jen n e s ta ra n ia o p rzyw rócenie historycznego ty tu łu wychodzącej w O lsztynie gazecie codziennej omówił B ohdan Łukaszewicz w p ra c y P ras a i n f o r m a c y j n o - p o l i t y c z n a W a r m i i i M a z u r 1945—1975, W arszaw a 1982.

W p rz y ję ty m harm o n o g ram ie p ra c zw iązanych z p rzygotow aniam i do ju ­ bileuszu pism a przew idziano m.in.:

— dalsze poszukiw ania — w zbiorach krajow ych, a w m ia rę możliwości i zagranicznych — roczników, a n a w e t pojedynczych egzem plarzy „G azety O lsztyńskiej” i m ikrofilm ow anie ich;

— w y k o n an ie fotokopii z m ikro film u pochodzącego z b iblioteki lw ow skiej; — zeb ran ie in fo rm acji o „Gazecie O lsztyńskiej” zam ieszczonych w k r a ­ jow ych czasopismach;

— w p ro w adzenie do „K om unikatów M azursko-W arm ińskich” osobnego działu poświęconego „Gazecie O lsztyńskiej” ;

— przygotow anie w ro k u 1986 sym pozjum połączonego z w ystaw ą. Zadania te spoczyw ają n a całym olsztyńskim środow isku hum anistycznym , z k tó ry m współdziałać p o w inni dziennikarze miejscowi. K oo rd y n acją w spól­ ny ch w ysiłków zajm ą się S tacja N aukow a Polskiego T ow arzy stw a H istorycz­ nego i O środek B ad ań N aukow ych im. W ojciecha K ętrzyńskiego w Olsztynie.