Z zagadnień biografistyki Warmii i Mazur

Oracki, Tadeusz

Z zagadnień biografistyki Warmii i

Mazur

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 437-449

T ad eu sz O r a c k i

Z ZAGADNIEŃ BIOGRAFISTYKI WARMII I MAZUR

I

W polskiej lite ra tu rz e biograficznej te re n W arm ii i M azur n ie został w y ­ czerpująco uwzględniony. Polski sło w n ik biografic zny (dalej PSB), którego .25 tóm ów u kazało się n a prz estrzen i o statnich czterdziestu pięciu la t (t. 1 w 1935, t . '25 w 1980) jest cenną publikacją, ale ze zrozum iałych pow odów uw zględ­ n iającą ty lk o n iek tó re postacie zw iązane z tym i regionam i. U kazanie się k aż­ dego nowego tom u PSB jest oceniane przez w ielu recenzentów , nie zawsze je d n a k 1 zgodnych nie ty lk o w spojrzeniu na szczegóły, ale i n a koncepcję r e ­ d a kcyjną, a zwłaszcza na sp raw ę dob o ru i selekcji osób oraz sposób opraco­ w ania życiorysów. D yskusje te i spory, nie n ow e zresztą, łączą się z tem a te m od lat w y s u w a ją cy m się na czoło rozwóżań nau k o w y ch , jak im jest stan obec­ n y i przyszłość b io grafistyki polskiej ‘.

Sposób i z ak res ujęcia życiorysów reg io n aln y ch w ogólnonarodow ym słow niku biograficznym w y w o ły w a ł zawsze i n a d a l w y w o łu je ożywione d y ­ skusje i p o le m ik i2. N ajb ard ziej k o n tro w e rs y jn ą s p ra w ą jes t dobór- postaci reg ionalnych do PSB. J u ż p ierw szy re d a k to r tego' w y d a w n ictw a , W ład y sław Konopczyński, u św iad am iał sobie w pełni tru d n o ści zw iązane z w łaściw ym doborem i o pracow aniem życiorysów regionalnych-. W ysunął on, n ies te ty nie zrealizowany," p r o je k t u tw o rzen ia reg ionalnych k o m ite tó w PSB. I ta k np. już w 1932 ro k u jeden z tak ich ko m itetó w m iał pow stać na P o m orzu pod k ie r u n ­

1 Z o b . m .i n .: W . K o n o p c z y ń s k i, O p o l s k ą biog raf ią, n a r o d o w ą , P r z e g l ą d W a r s z a w s k i , 1922, t. 1, n r 5; S. K o t , O b i o g r a f i ą p o l s k ą , P a m i ę t n i k W a r s z a w s k i , 1929, z. 2; K . T y s z k o w s k i , B io - g r a fl a i s ł o w n i k i b i o g r a f i c z n e , K w a r t a l n i k H i s t o r y c z n y ( d a l e j K H ), 1929, t. 2, z. l ; K . L e p s z y , O p o l s k ą b i o g r a f ią n a r o d o w ą , i b i d e m . 1957, z. 3; J . J e d l i c k i , A u t o r z y i b o h a t e r o w i e , i b i d e m , 1964, z. 3 ( ib id e m , d y s k u s j a , ss. 727—735); T. Ł e p k o w s k i , K i l k ą u w a g o h i s t o r y c z n e j bi o g r a f i s t y c e ; ib id e m , 1964, z. 3; t e n ż e , B i o g r a f i s t y k a : ż y w o t n o ś ć , t r a d y c j o n a l i z m , n o w o c z e s n o ś ć , i b i d e m , i975, z. 3; S. K i e n ie w ic z , O „ P o l s k i m s ł o w n i k u b i o g r a f i c z n y m ”, R o c z n i k B i b l i o t e k i N a r o d o w e j , t. 1, 1965, ss. 421—427; E. R o s t w o r o w s k i , K . L e p s z y i p r o b l e m b i o g r a f i s t y k i n a r o d o w e j , K H , 1965, z. 2; te n ż e , S t a n i p e r s p e k t y w y „ P o l s k i e g o s ł o w n i k a b i o g r a f i c z n e g o ” , i b i d e m , 1970, z. l; te n ż e , B io - g r a fi a , b i o g r a m , h i s t o r i a g r u p i p o k o l e ń , ib id e m , 1973, z. 2; t e n ż e , D to a d2i e ś c i a t o m ó w „ P o l s k ie g o s ł o w n i k a b i o g r a f i c z n e g o ”, w : P o l s k i s ł o w n i k b i o g r a f i c z n y , t. 20, W r o c ł a w 1975, ss. V—X I ; te n ż e , P i r a m i d a p r z o d k ó w , K u l t u r a , 1977, n r 4?; B i o g r a f i s t y k a d z i e j ó w n a j n o w s z y c h ( w y p o w ie d z i r ó ż ­ n y c h a u t o r ó w ) , D z i e je N a j n o w s z e , 1973, n r 3; J . M o le n d a ; P o l s k i s ł o w n i k b i o g r a f i c z n y , t. 2i. W ie k X I X i X X , K H , 1978, z. l ; S. K i e n ie w ic z , P o l s k i s to i o n ik b i o g r a f i c z n y , i b i d e m , 1979, z. 1. 2 Z o b . m .i n .: L .Z ., Ż y c i o r y s y с k l o p ó w w „ P o l s k i m s ł o w n i k u b i o g r a f i c z n y m ”, W ie ś i P a ń ­ s tw o , 1947, n r 5—6; Z. N o w a k 1, S y l io e t k t g d a ń s z c z a n w d z i e w i ą e i u t o m a c h „ P o l s k i e g o s ł o w n i k a b i o g r a f i c z n e g o ” , R o c z n i k G d a ń s k i , t. 21, 1962 ( w y d . 1963), ss. 195—209; A. C z a ja , V a r s a v t a n a w X X I I t o m i e „ P o l s k i e g o s ł o w n i k a bio g r a f i c z n e g o ” , K r o n i k a W a r s z a w y , 1979, n r l ; J . P o t o c z e k , O ż y c i o r y s a c h d w ó c h s ą d e c c z a n , K H , 1979, n r 1; B . P o l k o w s k i , A r c h i w u m l u d z i m o r z a , w : G d y n i a . R e d . A. B u k o w s k i, G d a ń s k 1979, ss. 350—351; J . M ic h a l s k i , C u d z o z i e m c y - w „ P o l s k i m s l o w n i k y b i o g r a f i c z n y m ” , K H , 1879, z. 2. K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1980, n r 3 (149)

43 8 Tadeusz O r a c k i

kiem ks. Alfonsa M a ń k o w s k ie g o 3. K o m ite t tak i jednak faktycznie nie po­ wstał. Szkoda, że do tej słusznej koncepcji nie powrócono po wojnie, kiedy przystąpiono do w znow ienia i k o n ty n u ac ji PSB.

Słow niki biograficzne, specjalistyczne czy regionalne, i prace podejm o­ w ane n a d nim i są niew ątp liw ie zjaw iskiem cennym i p o trzebnym . Pozwolą one red ak c ji PS B na uw zględnienie także postaci m niej znanych, choć w y ­ bitniejszych: z d rugiej stro n y red ak cja PSB nie będzie potrzebow ała zamiesz­ czać życiorysów osób o m niejszym znaczeniu z p u n k tu w idzenia ogólnopol­ skiego. Niestety, ja k dotąd, nie m am y słow ników regionalnych, o k tó ry ch pisał obecny re d a k to r PSB — E m anuel Rostworow ski, że „sporo się [o nich — T.O.] mówi, ale p ra k ty c zn ie rzecz biorąc ich nie m a ” 4.

J a k już wspomniano, postacie zw iązane z regionam i W arm ii i M azur nie są z różnych względów odpowiednio re p rez en to w an e w PSB. Chodzi tu zarów no o dobór postaci, jak i sposób ich opracow ania. Zresztą sam a red ak c ja tego w y d a w n ictw a od d aw n a zdaje sobie sp ra w ę z niedostatecznych in fo r­ m acji o P o lak ach z G dańska, W arm ii, M azur, P om orza Zachodniego itp., skoro jeszcze w 1957 roku pisał ówczesny r e d a k to r PSB, że „ b rak i te były odbiciem, rzecz oczywista, zan ied b ań naszej historiografii w odniesieniu do ziem za­ chodnich” •. Niestety, nie jedyna to przyczyna istniejącego sta n u rzeczy. W ostatnich lata c h sy tu a cja uległa pew nej, ale ty lko nieznacznej, popraw ie. Recenzując piętn a sty tom PS B M arek M arian D rozdowski słusznie zauważył, że sp o ty k am y ta m „zbyt sk ro m n ą liczbę osób pochodzących z d a w n y c h K r e ­ sów W schodnich, Podlasia, W arm ii i M azur, Pom orza, Śląska, Kielecczyzny. Je st to przede w szystkim re zu lta t n ierów nom iernego rozw oju b a d ań regio­ naln y ch i na d m ie rn e j k o n c en trac ji histo ry k ó w w W arszaw ie i K ra k o w ie ” 6. Poza słow nikiem ogólnym i narodow ym , jak im jest PSB, będący wciąż w stad iu m k o n ty n u ac ji (doprowadzony do litery P) posiadam y kilkanaście polskich słowników biograficznych specjalistycznych, a n ad in n y m i p race są zaaw ansow ane 7. Słow niki specjalistyczne uw zględniają życiorysy osób zw ią ­ zanych z jed n ą dziedziną k u ltu r y czy nauki, a więc np. z te a tre m (Słownik biograficzny teatru polskiego 1765— 1965, W arszaw a 1973), z książką (Słow nik p ra c o w n ikó w ksi ążk i polskiej, W a r s z a w a — Łódź 1972), z m u zy k ą (S łownik m u z y k ó w połskich, t. 1—2, K ra k ó w 1964—1967) czy m edycyną (Stanisław Koś- miński, Słownik lekarzów polskich, W arszaw a 1888). G ru p u ją one także ludzi w edług przynależności do określonej organizacji lub ru c h u politycznego (np. M arian Tyrowicz, T o w a r z y s tw o D em o kra tyczn e Polskie 1832— 1863. P r z y ­ wó dcy i k a d r y członkowskie. P rze w o d n ik biobibliograficzny, W arszaw a 1964; S ło w n ik biograficzny działaczy polskiego ru ch u robotniczego, t. 1, W arszaw a 1978), bądź też ze w zględu na ich udział w w ażn y c h w y d arzen iach m iędzy­ naro d o w y ch (np. Księga Pola ków uc z e s tn ik ó w Rew olucji Pa źd ziern iko w ej 1917— 1920. Biografie, W arszaw a 1967; Z y g m u n t Głuszek, Polscy olim pijczycy.

3 D z i a ła c z e T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w T o r u n i u 1S7S—1975. P o d r e d . M. B i s k u p a , W a r s z a w a 1975, S. 276. 4 E. R o s t w o r o w s k i , B i o g r a f i a , b i o g r a m , h i s t o r i a g r u p i p o k o l e ' , K H , 1973, z. 2, s. 358. 5 K . L e p s z y , O p o l s k ą b i o g r a f i ę n a r o d o w ą , K H , 1957, z. 3, s. 202. 6 M.M. D r t Ä d o w s k i (rec.), K H , 1972, z. 2, s. 405. 7 P r a w i e w s z y s t k i e t e g o t y p u w y d a w n i c t w a w y m i e n i a m w w y k a z i e b i b l i o g r a f i c z n y m do p i e r w s z e g o w y d a n i a S ł o w n i k a . Z o b . t a k ż e m .in . I. H o m o la , M i ę d z y n a r o d o w e i n a r o d o w e s ł o w ­ n i k i b i o g r a f i c z n e , K H , 1S57, z. 3; L . M a r s z a le k , N o w e e n c y k l o p e d i e i s ł o w n i k i P W N , N o w e K s i ą ż k i , 1988, n r 6; L . B r z e z i ń s k a , S ł o w n i k i b i o g r a f i c z n e , I n f o r m a t o r B i b l i o t e k a r z a i K s i ę g a r z a 1970 ( w y d . 1989), ss. 162—172; W . K r y s z e w s k i, P u b l i k a c j e e n c y k l o p e d y c z n e w P o l s c e L u d o w e j, P r z e g l ą d H u m a n i s t y c z n y , 1978, n r 4.

Z zag a dn ie ń biografistyki W a r m ii i M azu r 439 L e k s y k o n 1924— 1972. Wyd. 2, W arszaw a 1976). P o s ia d a m y rów nież słowniki specjalistyczne i jednocześnie regionalne (jak np. A n d rzej S krobacki, Polacy na W yd zia le L e k a r s k i m U n iw e r s y tetu w K rólew cu, O lsztyn 1969) oraz spe­ cjalistyczne i zarazem ograniczone pod wzglądem chronologicznym i te m a ­ tycznym (np. R afał G erber, S tu d en c i U n iw e r s y te tu W ars zaw skiego 1808— 1831. S ło w n ik biograficzny, W rocław 1977).

P rzytoczone w yżej p rz y k ła d y nie w yczerp u ją, oczywiście, wszystkich możliwości w tym wzglądzie.

O pracow anie zasad doboru haseł do słow ników specjalistycznych nie n a ­ stręcza na ogół w iększych trudności. Znacznie tr u d n ie j sprecyzow ać k r y te r ia doboru h aseł do regionalnego słow nika biograficznego m.in. ze w zglądu na różnorodne (słabo opracow ane) dzieje regionu, k ształto w an e pod w p ły w em w y d a rze ń ogólnonarodow ych i m iędzynarodow ych. S p ra w a dodatkow o k o m ­

p lik u je się, gdy chodzi o ziemie zachodnie i północne, bow iem trzeb a

uw zględnić m.in. tak ie problem y, jak np. grabież ziem obcych, w y n a r a d a w ia ­ nie m ieszkańców regionu i ich św iadom ość narodow ą, ud ział cudzoziemców w rozw oju k u ltu r y regionalnej itp.

A u torom słow ników reg ionalnych w y ją tk o w o tru d n o znaleźć poparcie u w y d a w có w c en traln y c h (dla k tó ry c h te m a ty k a reg io n aln a nie jest a tr a k ­ cyjna głównie ze wzglądów m erk a n ty ln y c h ), a w y d a w n ictw a regionalne, nie d y sponujące specjalistyczną k a d r ą red ak to ró w -en cy k lo p ed y stó w , nie mogą podjąć przek raczającej ich możliwości p ra c y edytorskiej. Do ty ch trudności dodać trzeb a jeszcze n ieró w n o m iern y rozwój b a d ań n a u k o w y c h n a d dziejam i poszczególnych regionów. B io g iaf-reg io n alista skazany jest b ardzo często na żm udne i rozległe czasowo p o szukiw ania a rch iw a ln e i k w e re n d y biblioteczne, k tó re p o w in n y być pro p o rcjo n aln ie rozłożone n a b a rk i specjalistów różnych epok i dyscyplin n aukow ych. Nic ted y dziw nego, że w ciąż jeszcze oczeku­ jem y na regionalne słow niki biograficzne, k tó re w isto tn y sposób m a ją nie tylko uzupełnić lu k i w b a d an iac h n au k o w y ch (ogólnopolskich i regionalnych), ale stanowić także podręczne źródło in fo rm acji dla ogólnopolskich w y d a w ­ nictw e ncyklopedyczno-słow nikow ych, nie grzeszących n a ogół znajom ością p ro b lem aty k i regionalnej. R egionalne in ic jaty w y w zakresie b io grafistyki są n iezm iernie potrzebne, w sposób istotny u z u p ełn iają naszą wiedzę o n a j ­ w ażniejszych p ro b lem ach danego regionu, b a rdzo często u k a z u ją poprzez losy jednostek odmienność procesów historycznych, a ty m sam y m w zbogacają obraz dziejów całego k ra ju .

O trzy m aliśm y n iedaw no opracow ane system em h o len d e rsk im dw a tomy Śląskiego s łow nika biograficznego (pod. red. J a n a K a n ty k i i W ład y sław a Zie-- lińskiego, K atow ice 1977 i 1979) 8, zaaw an so w an e są p race n a d W ielko p o ls kim sło w n ikie m b iografic znym (którego zeszyt p ró b n y u k azał się w 1970 roku) oraz n ad słow nikiem biograficznym zasłużonych M azowszan X IX i X X w ieku, którego obszerną m ak ietę w y d a ł w 1977 ro k u M azowiecki O środek B adań N a ukow ych 9. Po d jęto już w stęp n e p race o rganizacyjne n a d słow nikiem bio­

8 O z a s a d a c h o p r a c o w a n i a te g o w y d a w n i c t w a zo b . A. T . la r g ] Ś l ą s k a k a r t o t e k a b i o g r a f i c z n a , Z a r a n i e Ś l ą s k i e , 1953, z. 1—2; te n ż e , Ś l ą s k i s lo i u n ik b i o g r a f i c z n y , K w a r t a l n i k O p o l s k i, 1958, n r 3. 9 T. O r a c k i, Z a s ł u ż e n i d l a M a z o w s z a w X I X i X X w i e k u . S y l w e t k i d z i a ł a c z y s p o ł e c z n y c h i p o l i t y c z n y c h o r a z t w ó r c ó w k u l t u r y , n a u k i i o i t o i a t y , C i e c h a n ó w — W a r s z a w a 1977,

440 Tadeusz O r ac k i

graficznym Pom orza Zachodniego i Ś ro d k o w e g o 10 oraz B y d g o szczy n . P o ­ niew aż tere n P om orza Gdańskiego, p rzy n ajm n ie j do n ied aw n a jeszcze, nie był dostatecznie uw zględniany w P S B 12, B iblioteka G dańska PA N zbiera ży­ ciorysy gdańszczan z m yślą o ich o p u b likow aniu w przyszłości. J a k dotąd, tylko częściowo i w form ie p o p u larn o n au k o w ej gdańskie środow isko naukow e dało w y raz swoim zainteresow aniom b iografistyką tego r e g i o n u 13. Zespół histo ry k ó w gdańskich, skupionych w G dańskim T o w arzystw ie N aukow ym , przy stąp ił do p rac w stępnych n ad słow nikiem biograficznym P om orza G d a ń ­ skiego od średniow iecza do X X w ieku włącznie. In d y w id u aln i badacze i r e ­ gionaliści pom orscy z b ie rają m a te ria ły do słow ników pisarzy (Andrzej B u­ kowski) i działaczy P om orza Gdańskiego (Łucjan Czyżewski) i pro w ad zą już od lat k a rto te k i księży diecezji chełm ińskiej w latach 1821— 1920 (ks. H en ry k Mross), zasłużonych ludzi regionu grudziądzkiego (Stanisław P oręba) i filo­ m atów pom orskich oraz nauczycieli polskich na Pom orzu (Jerzy Szews). Na podstaw ie w stępnych opracow ań w nioskow ać można, że o słow nikach bio g ra ­ ficznych regionalnych m yślą także m.in. środow iska n aukow e Lublina, No­ wego Sącza, Radomia i Zielonej G óry 14.

II

Myśl w y dania pu b lik ac ji o c h a ra k te rze biograficznym dla W arm ii i M a­ zu r nie jest zupełnie nowa. N u rto w a ła ona n iek tó ry ch histo ry k ó w polskich, zajm ujących się p ro b lem aty k ą regionalną. Niestety, ani jed n a koncepcja w y ­ dan ia dzieła encyklopedycznosłownikowego w języku polskim, obejm ującego W arm ię i M azury, nie została zrealizow ana 1S. Złożyło się na to kilka p rz y ­ czyn. Polska n a u k a historyczna stosunkow o późno zajęła się bad an iem p rze­ szłości W arm ii i Mazur. P oczynania te m iały c h a r a k te r rozproszony i

przy-10 H. R y b i c k i, P r o j e k t s ł o w n i k a b i o g r a f i c z n e g o P o m o r z a Z a c h o d n i e g o (o ra z :) T. G a s z to ld , K o n c e p c j a p r a c y n a d s ł o w n i k i e m b i o g r a f i c z n y m P o m o r z a Ś r o d k o w e g o i Z a c h o d n i e g o w X I X I X X w i e k u , K o s z a li ń s k ie S t u d i a i M a t e r i a ł y , 1974, z. 2; T. B i a łe c k i , S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y P o ­ m o r z a Z a c h o d n i e g o , P r z e g l ą d Z a c h o d n i o p o m o r s k i ; t. 22, 1978, z. 2; Z a s łu ż e n i d l a P o m o r z a Z a ­ c h o d n i e g o , Z e s z y t w s t ę p n y , . S ł o w n i k a b i o g r a f i c z n e g o P o m o r z a Z a c h o d n i e g o ” . O p r a ć , z b io r o w e , K o s z a li ń s k ie S t u d i a i M a te r ia ł y , 1979, n r 4, ss. 126—183. 11 T. E s m a n , R e g i o n a l n y s ł o w n i k , P a k t y 77, 17 IX 1977, n r 38. 12 Z. N o w a k , op. cit.

13 W c z a s o p iś m ie , ,K a s z ë b ë ” (od n r u 13 z 1959 d o n r u 2 z I960) d r u k o w a n y b y ł K a s z u b s k i

s ł o w n i k r e g i o n a l n y , a m ie s ię c z n ik 1 „ L i t e r y ” (od 1962) p u b l i k o w a ł ż y c i o r y s y z a s ł u ż o n y c h lu d z i P o m o r z a Z a c h o d n ie g o i G d a ń s k i e g o p o d r e d . T. B o l d u a n a . N a k ł a d e m G d a ń s k i e g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o u k a z a ł y s ię w o p r a c o w a n i u z b i o r o w y m n a s t ę p u j ą c e p r a c e : D z ia ła c z e p o l s c y t p r z e d ­ s ta w ic i e l e R P w W o l n y m M i e ś c i e G d a ń s k u , G d a ń s k 1974; L u d z i e P o m o r z a la t 1920—1939, G d a ń s k 1977; Z a s ł u ż e n i l u d z ie P o m o r z a X V I w i e k u , G d a ń s k 1977; Z a s ł u ż e n i l u d z i e P o m o r z a N a d w i ś l a ń ­ s k i e g o z o k r e s u z a b o r u p r u s k i e g o , G d a ń s k 1979. 14 H . Z w o la k i e w ic z , E t n o g r a f o w i e i r e g io n a l iś c i w b a d a n i a c h k u l t u r y l u d o w e j L u b e l s z c z y z n y ( M a t e r i a ł y d o , . L u b e l s k i e g o s ł o w n i k a b i o g r a f i c z n e g o ”), S t u d i a i M a t e r i a ł y L u b e l s k i e . E t n o g r a ­ fia, 1962, z. l ; L u b u s k i l e k s y k o n b i o g r a f i c z n y . P o d r e d . T. K a j a n a , N a d o d r z e , 1963, n r 6, 7, 9—12; 1964, n r l —9, 12; M a t e r i a ł y d o „ S ł o w n i k a b i o g r a f i c z n e g o z i e m i r a d o m s k i e j ” . P o d r e d . S. Z i e l i ń ­ sk ie g o , B i u l e t y n K w a r t a l n y R a d o m s k ie g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o , t. 4, 1967, z. 4, t. 9, 1972, z. 3/4; t. 10, 1973, z. 3/4; A. S i te k , S y l w e t k i z a s ł u ż o n y c h s ą d e c z a n , R o c z n i k S ą d e c k i, t. 9, 1968 ( w y d . 1969). P o c z y n a j ą c o d d r u g i e g o r o c z n i k a , tj. o d 1972 г., n a ł a m a c h k w a r t a l n i k a „ P r z e g l ą d L u ­ b u s k i ” d r u k u j e s ię w d z ia l e B i o g r a f i e ż y c io r y s y b. d z ia ł a c z y p o ls k i c h n a z ie m i l u b u s k i e j . 15 T. O r a c k i, S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y W a r m i i , M a z u r i P o w i ś l a o d p o ł o w y XV- го. d o 1945 r o k u , W a r s z a w a 1963, ss. V III—X I. " W z m ia n k o w a n y t a m ż e n a s. I X L e k s y k o n P o l a c t w a w N i e m c z e c h z o s ta ł u d o s t ę p n i o n y w w y d a n i u f o t o t y p i c z n y m (1973) ze w s t ę p e m E d m u n d a O s m a ń c z y k a . Zob. t a k ż e R. H a j d u k i S. P o p i o łe k , E n c y k l o p e d i a , k t ó r a się n i e u k a z a ł a , K a t o w i c e 1970.

Z za ga dn ie ń biografistyki W a r m ii i Mazu r ₄₄₁

czynkarski, bowiem uczonym polskim przed 1945 ro k iem u tru d n ia n o dostęp do a rchiw ów na tere n ie P ru s W schodnich. Nie miejsce tu na d o k ład n ą analizę przyczyn zaniedbań naszej historiografii w zakresie p ro b lem aty k i m az u rsk iej i w arm iń sk iej, jak i ocenę jej pow ojennego d o ro b k u I6.

S p ró b u jm y p o krótce omówić jedynie osiągnięcia biografistyki polskiej w tym zakresie, ograniczając się do w y d a w n ictw z w artych.

P ie rw sze prace, zaw ierające m a te ria ły biograficzne dotyczące W arm ii i P rus, opublikow ali ludzie albo p ra cu jąc y na ty m terenie (np. bp w arm iń s k i Andrzej C hryzostom Załuski), albo zw iązani z n im zarów no pochodzeniem, jak i p ra cą (np. Dawid B raun, J e rz y K rzysztof Pisanski, J a n K aro l S em - b r z y c k i) 17. P rz e d 1939 ro k iem p rzy czy n k arsk ie p ra ce o c h a ra k te rze biograficz­ ny m ogłaszali m.in. K aro l Górski, Alfons M ańkow ski, Z y g m u n t Mocarski, W ładysław Fniew ski, Ignacy W arm iński i inni ls.

O dzyskanie W arm ii i M azur w 1945 ro k u i po trzeb a spopularyzow ania polskich trad y c ji tych ziem sk iero w ała zain tereso w an ia h isto ry k ó w i regio­ nalistów m.in. na te m a ty k ę biograficzną. O trzy m a liśm y wówczas szereg prac p rzy czy n k arsk ich p ióra tak ic h autorów , jak np. Tadeusz Cieślak, W ładysław Chojnacki, Tadeusz G rygier, Ja n u sz Jasiński, Z y g m u n t Lietz, ks. J a n Obłąk, W ładysław Ogrodziński, Emilia S u k e rto w a -B ie d raw in a , A ndrzej W a k a r i a utor arty k u łu . P o ja w iły się pierw sze p ró b y syntezy w ujęciu p o p u larn o n a u k o w y m (Emilia S u k e rto w a -B ie d raw in a , B o jo w n ic y o wolność i polskość M a zu r i W a r ­ m ii na przes trze ni siedm iu w iek ó w , Olsztyn 1954; T a m a ra W ajsb ro t i H alina K am ińska, Pisarze olsztyńscy, Olsztyn 1966) i n a u k o w y m (D r ukar ze dawnej Polski od X V do X V I I I w., t. 4: Pomorze. Oprać. Alodia K aw ecka-G ryczow a oraz K ry s ty n a K o ro tajo w a, W rocław 1962; A n d rzej Skrobacki, Polacy na W ydzi ale L e k a r s k i m U n iw e r s y te tu w Kró lew cu, O lsztyn 1969; Współcześni pisarze w o jew ó d z tw a olsztyńskiego. Pod red. E d w a rd a M artuszew skiego, Ol­ sztyn 1972; Tadeusz Oracki, T w ó r c y i działacze k u l t u r y w w o jew ó d z tw ie ol­ s z ty ń s k i m w latach 1945— 1970, Materiały biograficzne, Olsztyn 1975).

K ilkadziesiąt sy lw etek z W arm ii i M azur uw zględnili w sw ych p o p u la r­ ny ch p racach: R yszard H a jd u k i S ta n is ła w Ziem ba (Ludzie zie m zachodnich i północnych, W arszaw a 1962, w yd. TRZZ) oraz W iesław Dobrzycki (Z dzie­ jó w w a lk o ziemie zachodnie i północne, W arszaw a 1967, w yd. „P olonia” ). Niestety, na ty ch w y d aw n ictw ach ciążą pow ażne błędy. Z a rz u t ten dotyczy tak ż e świeżo w y d an ej książki Jerzego Oleksińskiego, 1 nie ustali w walce..., W arszaw a 1980, wyd. „Nasza K s ię g a rn ia ” .

Poczynając od 1955 roku, zaczęły uk azy w ać się oddzielne (zwarte) o p ra ­ cowania o c h a ra k te rze biograficznym , poświęcone M azurom i W arm ia kom szczególnie zasłużonym dla k u ltu r y polskiej. P ra c e te, różne pod względem

16 Z o b . m .i n .: S t a n i p o t r z e b y n a u k s p o ł e c z n y c h n a W a r m i i i M a z u r a c h ( P r a c a z b io r o w a ) . O l s z ty n 1966; E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , D o r o b e k p o l s k i e j k i s t o r i o p r a / H w i a t a c k 1945—1964 tu z a ­ k r e s i e d z i e j ó w W a r m i i i M a z u r , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e (d a l e j KM W), 1965. n r l; J . J a s i ń s k i , O l s z t y ń s k i e ś r o d o w is k o h i s t o r y c z n e w t a t a c k 1945—1977, Z a p i s k i H i s to r y c z n e , t. 43. 1976, Z. 3. 17 A.C. Z a ł u s k i , E p i s t o l a r u m h i s t o i i c o - f a m i l i a r u m . t. 1—3, B r u n s b e r g a e 1709—1711, t. 4, V r a t i s l a v i a e 1761; D. B r a u n , D e s c r i p t o r u m P o l o n i a e e t P r u s s i a e h i s t o r i c o r u m , p o l i t i c o r u m ..., C o l o n ia e 1723; J .K . P i s a n s k i , H i s to r i a li l e r a r i a P r u s s i a e , cz. 1—4, 1762—1765 o r a z E n t w u r f e in e r p r e u s s i s c h e n L i l e r ä r g e s c h i c h i e , K ö n i g s b e r g 1886; J .K . S e m b r z y c k i , K r ó t k i p r z e g l ą d l i t e r a t u r y e w a n g e l i c k o - p o l s k l e j M a z u r ó w i S z l q z a k ô w od r. 1670, N a w s i 18 8; P r a c e K ę t r z y ń s k i e g o w y m i e n i a W ł. C h o j n a c k i , W. K ą t r z y s k i a M a z u r y . W r o c ł a w 1943, ss. 58—59. 18 O r a c k i, S ł o w n i k ss. X X I X —X X X V II I .

442 Tadeusz O r a ck i

objętości (często sk ro m n e broszurki), sposobu i poziomu opracow ania, dotyczą z zasady jedynie postaci w ybitnych, ale pow ażnie w zbogacają naszą wiedzę

0 b i o g r a f i s t y c e W a r m i i i M a z u r 19.

Na uw agę zasługuje in teres u jąca seria biograficzna, zainicjow ana przez W ydaw nictw o „Pojezierze” w Olsztynie, w ra m a ch k tó re j ukazało się kilka spośród wyżej w ym ienionych prac. Skoro w y d aw cy zdecydowali się n a n a u k o ­ wą serię „B iografie”, należałoby ujednolicić c h a r a k te r indeksów (niekiedy ich w ogóle nie ma) i stosować je w e w szystkich pracach, w y d a n y ch w tej serii. Nie do przyjęcia jest p rz esta rza ły sposób umieszczania przypisów do poszczególnych rozdziałów na końcu książki.

Wiele cennych m ate ria łó w i a r ty k u łó w biograficznych zamieszczają od lat red ak cje „K o m u n ik ató w M azu rsk o -W arm iń sk ich ” oraz „Słow a n a W arm ii 1 M a z u ra c h ” . N ato m iast zapoczątkow any przed la ty przez re d a k c ję „W armii i M a z u r” słow nik biograficzny tych regionów zakończył się zamieszczeniem k ilk u n a stu życiorysów, po czym pom ysł ten zarzucono. Do biografistyki W a r ­ mii i M azur należą n iew ątp liw ie także opracow ania biograficzne dotyczące osób, k tó re w p raw d zie nie m iejscem swego uro d z en ia czy pochodzeniem, ale działalnością i p racą zw iązane b y ły z ty m i regionami. Chodzi tu m.in. o w y ­ dane po 1945 ro k u prace biograficzne poświęcone Juliuszow i B urschem u (W oldemar Gastpary), S tanisła w ow i Hozjuszowi (Alojzy Szorc, Jó zef Umiński, H e n ry k D am ian W cjtyska), Ignacem u K rasick iem u (Tadeusz M ikulski, Zbig­ niew Goliński, bp J a n Obłąk, M ieczysław Piszczkowski, R om an Wołoszyński), Zbigniewowi M orsztynowi (Janusz Pelc), B ogusław ow i R adziw iłłow i (Tadeusz Wasilewski), Ja n o w i B enedyktow i Solfie (W aldem ar Kożuszek) i Łukaszowi W atzen rcd em u (Karol Górski).

Im p o n u jący jest d orobek w ydaw niczy zw iązany z życiem i działalnością M ikołaja K opernika, o p ublikow any w zw iązku z pięćsetną rocznicą urodzin astronom a. O graniczając się do p u blikacji k ra jo w y ch w y s tarczy w skazać prace H e nryka Baranow skiego, M arian a Biskupa, K arola Górskiego, Stanisław a Rosponda, Jerzego Sikorskiego, zbiorow y tom K o p e r n ik na W a r m ii, w ieloto­ m ow y i obecnie jeszcze k o n ty n u o w a n y cykl „S tu d ia C o p ern ican a” oraz na „Copernicana C racoviensia” , „K om entarze F ro m b o rsk ie ” i na „Biblioteczkę K o p e rn ik ań sk ą ”, w y d a w a n ą przez T ow arzystw o N aukow e w T oruniu.

W o statnich lata c h w y d an o p o n ad dwadzieścia p a m iętn ik ó w działaczy ru c h u polskiego na W arm ii i M azurach, k tó re stan o w iły b y cenne źródło dla dalszych b a d ań nad b io g rafisty k ą i w ogóle całą histo rią n ajnow szą W arm ii i M azur, g d yby ich w y d aw cy (w tym głównie „C zytelnik” , „Pojezierze”, LSW oraz PAX) podjęli w pełni n a u k o w y tr u d edytorski ty c h wspomnień. N ie­ stety, w większości w y p ad k ó w stało się inaczej. Odosobnionym, ale godnym

19 C h o d z i t u p r z e d e w s z y s t k i m o o p r a c o w a n i a p o ś w i ę c o n e ks. W a l e n t e m u B a r c z e w s k i e m u ( o p ra ć . W. O g r o d z iń s k i), J a n o w i A n t o n i e m u B l a n k o w i (J. D e r w o j e d ) , F r a n c i s z k o w i G o r z k o w - s k i e m u (S. S z o s ta k o w s k i ) , M ic h a ł o w i K a j c e (W. G ę b i k , J . J a s i ń s k i i T. O r a c k i, J . O le k s iń s k i , W P i e c h o c k i ) , W o jc i e c h o w i K ę t r z y ń s k i e m u (E. S e r w a ń s k i , A. W a k a r , J . J a s i ń s k i i A. Ł u k a ­ s z e w s k i) , K r y s t y n o w i L a c h o w i - S z y r m i e (Wł. C h o j n a c k i i J . D ą b r o w s k i ) , M ic h a ł o w i L e n g o w s k i e m u (W. G ę b i k , J . J a s i ń s k i) , K r z y s z to f o w i C e l e s t y n o w i M r o n g o w iu s z o w i (A. W a k a r , A . . W o j t k o w s k i , W. B i e ń k o w s k i ) , F e l ik s o w i N o w o w i e j s k i e m u (W. O g r o d z iń s k i , J . B o e h m , F.M . i к . N o w o w i e j s c y ; F . N o w o w i e j s k i . P r a c a z b io r o w a , G d a ń s k '— O l s z ty n 1978), S e w e r y n o w i P i e n i ę ż n e m u — j u n i o r o w i ( j . C h ło s ta ), I g n a c e m u F i e t r a s z e w s k i e m u (W. O g r o d z iń s k i), T e o f il o w i R u c z y ń s k i e m u (E. K r u k ) , A n d r z e j o w i S c m u l o w s k i e m u (W. O g r o d z iń s k i , J . J a s i ń s k i ) i E m ilii S u k e r t o w e j - B i e d r a w i n i e (M. S z o s ta k o w s k a )

Z zag a dn ie ń biografistyki W a r m ii i M azur 44 3 n a śladow nictw a p rz y k ła d em są w spom nienia M ichała Lengow skiego, w ydane przez In s ty tu t W ydaw niczy P A X

I I I

P o w ażn y dorobek n a u k o w y w zakresie biografistyki W arm ii i M azur po­ siadają Niemcy. W ystarczy zajrzeć do czterech obszernych tom ów Biblio­ graphie der Geschichte von Ost- u n d W estp reu ssen E rn s ta W erm kego, w k tó ­ ry c h działy biograficzne (P er so nen- u n d Familiengeschichte) są bardzo roz­ b udow ane. B ibliografie osobowe, co w a rto tu przypom nieć — zestaw ił także W ładysław C hojnacki w p racy Bibliografia bibliografii Pom orza W schod­ niego 21.

K siążkowe w y d a n ia p rac D aniela H e n ry k a A rnoldta, J a n a F r y d e r y k a Gold- becka, E fraim a Oloffa, Jerzego K rzysztofa P isanskiego (wszystkie d ru k o w a n e w X V III w.) oraz L u d w ik a R hesy (z pierw szej połow y X IX w.), zaw ierające życiorysy pastorów , pisarzy, uczonych i profesorów U n iw e rs y te tu K ró lew iec ­ kiego, dziś jeszcze p o siadają w artość dla b a daczy poszukujących zwłaszcza in fo rm acji o osobach m niej z n an y ch i często p o m ijan y ch przez słow niki bio­ graficzne 22. Również w czasopismach k rólew ieckich z X V III w ie k u u k a zy ­ w ały się obszerne a r ty k u ły o c h a ra k te rze biograficzno-słow nikow ym , pośw ię­ cone np. p astorom polskim w K ró le w cu 23 i k ro n ik arz o m p ru sk im a L udw ik E rn st Borow ski już w 1795 ro k u ogłosił in te res u jąc ą p ra cę Von preussischen Biogr ap hen u n d B io g r a p h ie n 2S. K ilkadz iesiąt życiorysów (od K o p e rn ik a do F ry d e ry k a A le k sa n d ra Dohny) pom ieścił w p o p u la rn y m podręczniku-w ypisach E d w a rd A u g u st P re u ss 26.

C enny w k ład do b io grafistyki w a rm iń s k ie j (także ze w zględu na obiek­ tyw izm w p rz ed sta w ian iu sp raw polskich) wnieśli tac y h isto ry cy ja k np. E ugen Brachvogel, J o s ep h Bender, A nton E ichhorn, A u gust K olberg, Joseph K olberg, F ra n z H ipler i G eorg Liihr, w szyscy związani z k ato lick im ośrod­ kiem n a u k o w y m w Braniew ie.

Pierw szą p ró b ą słow nika biograficznego, obejm ującego P r u s y W schodnie (bez W armii), jest praca Juliusza N. W eisferta pt. Biogr aphisch-Literarisches L e x ik o n f ü r die H a u p t- u n d R es id enzs ta dt K önigsb erg u n d O s tp r e u s s e n 2?. W w y d a w n ictw ie ty m znalazły się m.in. także nieliczne i k ró tk ie informacje, dotyczące postaci zw iązanych ze sp ra w a m i polskimi, ja k np. M arcin Gregor, G eorg F rie d ric h H artu n g , F ry d e ry k Moeller, J a n Mikulicz, H e r r m a n n Pełka,

20 N a W a r m i i i w W e s t f a l i i . W s tę p i o p r a c o w a n i e J . J a s i ń s k i , W a r s z a w a 1972. 21 Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , t. 24, 1958—1959, z. 4. 22 O p i s y b i b l i o g r a f i c z n e p r a c w y m i e n i o n y c h a u t o r ó w o r a z p r a c e b i o g r a f i c z n e i n n y c h a u t o ­ r ó w n i e m i e c k i c h , z n a j d z i e c z y t e l n i k w p r a c a c h W ł. C h o j n a c k i e g o , Z b o r y p o t s k o - e w a n p e l i c k i e го b. P r u s a c h W s c h o d n i c h w X V I —X X го.. R e f o r m a c j a w P o l s c e , R. 12, 1953—1955 ( w y d . 1956). n r 45—50, ss. 312—316; B i b l i o g r a f i a p o l s k i c h d r u k ó w e w a n g e l i c k i c h Z i e m Z a c h o d n i c h i P ó ł n o c ­ n y c h 1530— 1939, W a r s z a w a 1966, ss. 243—252. Z t e g o w z g l ę d u o g r a n i c z a m s i ę d o p o d a n i a n a z w i s k i t o n i e k t ó r y c h - a u t o r ó w n i e m i e c k i c h , p o d a j ą c n i e c o w i ę c e j i n f o r m a c j i o p o z y c j a c h t a m p o ­ m i n i ę t y c h . 23 E r l e u t e r t e s P r e u s s e n , B d . 5, 1742, ss. 727—803. 24 I b id e m , ss. 1—HO i 8C7— ,56. 25 L.E. B o r o w s k i , V o n p r e u ss i s ch .c n B i o g r a p h e n u n d B i o g r a p h i e n , P r e u s s i s c h e s A r c h iv , J g . 6, 1795, SS. 129—150, 207—229. 26 A.E. P r e u s s , P r e u s s i s c h e L a n d e s - u n d V o lk s k u ? id e o d e r B e s c h r e i b u n g v o n P r e u s s e n , K ö n i g s b e r g 1835, ss. 315—371. 27 K ö n i g s b e r g 1898, r e p r i n t w y d . w R F N w 1975 r.

444 Tadeusz O r a c ki

J a n K aro l Sem brzycki i J e rz y Wasiański. A u to r nie podaje żadnej biblio­ g rafii i uw zględnia tylko osoby działające w X IX w ieku. K ró tk ie inform acje biograficzne czerpał z prasy, książek adresow ych, p ro g ram ó w gim nazjalnych oraz doniesień różnych osób. Słowniczek W eisferta zaw iera przede wszystkim in form acje o u rzęd n ik ach pruskich, w ojskow ych, w y b itniejszych nauczycie­ lach gim nazjalnych, duchow nych itp. P rz e w aż a ją h asła z dziedziny handlu, przem ysłu, wojskowości, życia politycznego, p rz y w y jątk o w o sk ro m n y m ujęciu l ite ra tu ry , k u ltu ry , prasy. J e s t to poza ty m książka te ndencyjna. P rz y n a ­ zw iskach P o laków (jak np. Mikulicz, Sem brzycki) b r a k jakiejk o lw iek in fo r­ m acji o ich narodowości, a n a w e t o działalności na rzecz obrony języka po l­ skiego, jak np. w p rz y p ad k u J a n a K aro la Sem brzyckiego, którego nazwisko podano w praw dzie w pisow ni polskiej, ale całkowicie pom inięto jego dzia­ łalność w ru c h u polskim na M azurach.

Słow nik szlachty p ruskiej, jednak- bez bliższych dan y ch biograficznych, w ydal w 1855 ro k u Leopold L e d e b u r 28. G enealogią i biografistyką w schodnio- p ru s k ą interesow ał się rów nież Jo h a n n e s G allandi 2S.

Od 1927 roku u kazyw ało się w K rólew cu specjalne czasopismo pośw ię­ cone genealogii p ru sk iej pt. „A ltpreussisehe G e sc h lec h te rk u n d e ” , w ydaw an e przez V ereins f ü r F am ilien fo rsch u n g in O st- und W estpreussen. W ydaw nictw o to wznowiono w 1956 ro k u w, RFN pt. „A ltpreussisehe G eschlechterkunde. N eue Folge” (Hamburg) i zaczęto w y d a w a ć d odatek do niego pt. „A łtpreussis- che G esch lec h terk u n d e F a m ilien a rch iv ” . W 1953 ro k u przystąpiono w Neu- stadt/A isch do w y d a w a n ia czasopisma o c h ara k te rze biograficznym pt. „O st­ d e utsche G e sc h lec h te rk u n d e ” . ' W w y m ienionych perio d y k ach znaleźć można głównie suche d a ty biograficze, dzieje całych rodzin, w m niejszym stopniu dokładniejsze życiorysy poszczególnych osób. W sytuacji, gdy nie zachowały się księgi m e try k a ln e (zniszczone podczas ostatniej w o jn y lub pod jej koniec wyw iezione z P ru s W schodnich i obecnie z n ajd u jące się w RFN) w ym ienione czasopisma są często jed n y m w iary g o d n y m źródłem informacji.

O drębną g ru p ę w y d a w n ictw biograficznych stanow ią p u b lik acje w y r a ź ­ nie propagandow e, a n a w e t szowinistyczne, m ające za zadanie p opularyzację życia i działalności N iemców zasłużonych dla „niemieckiego P o m o rza” czy „niemieckiego W schodu” . J e s t to lite ra tu ra pozbaw iona w artości naukow ych, mogąca służyć jedynie jako m ate ria ł do b adań socjologicznych i politologicz­ nych dla au to ró w zajm ujących się III Rzeszą. Z tego też względu została tu św iadom ie pominięta.

Do tej niechlubnej trad y c ji sięgnęli po w ojnie n iektórzy h istorycy zachod- nioniemieccy. Grosse Ost- u n d W e s t p r e u s s e n 30 to właściw ie antologia tekstów o zasłużonych N iem cach z P ru s W schodnich i Zachodnich; po k ażd y m tekście znajd u je się biografia osoby, k tó rej dan y tek s t dotyczy. In n a publikacja, Grosse Deutsche aus O s tp r e u s s e n 31, zawdera 28 szkiców biograficznych od Kopernika do Jo h an n esa Bobrowskiego. Szkice te opracow ali h istorycy i p i­ sarze pochodzący z P r u s W schodnich, k tó rzy zarów no w przeszłości, jak i po wojnie, zajm ow ali stanow isko przew ażnie niechętne wobec p roblem ów pol­ skich, jak np. F ritz G ause czy W a lth e r H ubatsch. Ten ostatni opracow ał

28 L. L e d e b u r , A d e l s l e x i k o n d e r p r e u s s i s c h e n M o n a r c h i e , B d . 1—3, B e r l i n 1855.

29 J . G a l la n d i , A l t p r e i t s s i s c h e s A d e l s l e x i k o n , P r u s s i a , 1926, H . 26—27, H. 28, 1928, B d . 31, 1935; K ö n i g s b e r g e r S t a d t g e s c h l e c h t e r , H a m b u r g 1961.

30 M ü n c h e n 195S, p r a c a z b io r o w a p o d r e d . W . S c h l u s n u s a , 31 M ü n c h e n 1970, p r a c a z b io r o w a p o d r e d . W. M a tu lla .

Z z a g a dn ie ń biografistyki W a r m i i i M azu r 445 życiorys „C oppernieusa” , któ reg o zaliczył do „w ielkich N iem ców ” . A u to rzy tego opracow ania skrzętnie pom ijali wszelkie związki, łączące ow ych „w sehodnio- p ru sa k ó w ” z polską k u ltu rą , chociaż w n iek tó ry ch w y p a d k ac h zm uszeni byli o ty m w spomnieć (np. p rz y życiorysie Z ac haria sz a W ern e ra czy E rn esta Teodora A. H offm anna). Z decydow anie p ro p a g an d o w y c h a r a k te r m a p raca H e rb erta G. M arziana pt. Ostpreussen. Se ine B ed e u tu n g f ü r D eutschland und Europa (Leer 1969), w k tó re j na stro n a ch 83—142 pomieszczono w p o p u la r ­ nym ujęciu biografie zasłużonych Niemców'. In te re su jąc y m przy k ład em , ze względu na c h a r a k te r opracow ania, jest słow nik biograficzny GÖtza von Selle pt. Ostd eutsche Biographien. 365 L ebensläufe in K u r z d a r s te ll u n g e n a2. P ra c a o bejm uje k ra je bałtyckie, Austrię, P r u s y W schodnie i Zachodnie, Pomorze, Poznańskie, Śląsk i Sudety. Także i ta p u b lik a c ja m a w sw oim zam ierzeniu cele p ropagandow e, o czym św iadczyć m oże fakt, że K o p e rn ik a i Hozjusza zaliczono do Niemców. Na uw agę z asługuje jed n a k sposób opraco w an ia książki p o p u larn o n au k o w ej ty p u biograficznego, a zwłaszcza p rzem y ślan e i n o w a to r­ skie indeksy.

P e w n ą liczbę n azw isk z te re n u P r u s W schodnich znaleźć m ożna w Deu- tschebaltisches Biographisches L e x ik o n 1710— 1960 (Köln 1970) oraz w pra ca ch au to ró w z pew ną sy m p a tią odnoszących się do s p ra w polskich, tj. E d u a rd a Kneifla i P e te ra B öhninga 3S.

P ierw szy m n a u k o w y m słow nikiem biograficznym , uw zg lęd n iający m w tak szerokim zakresie te r e n W arm ii i M azur, jest zbiorow a p u b lik acja pt. A lt- preussiche Biographie (t. 1 pod red. C h ristia n a K ro llm a n n a został w y d an y w K ró lew cu w 1941 roku, t. 2 zaczął u k azyw ać się w ro k u 1943, a w całości w ydany został w 1967; w 1975 u k azał się t. 3 jako su p lem en t. O statn ie dw a tom y w y d an o w M a rb u rg u a /L ah n pod red. K u r ta F o r s tr e u te r a i F ritz a Gausego). W latach 1936— 1944 u kazało się 16 zeszytów tego w y d a w n ictw a n a k ła d em H istorische K om m ission f ü r O st- u n d W estpreussische L a n d e sfo r­ schung w K rólew cu. W znowiono je w R FN w 1961 ro k u p u b lik u ją c kolejny, siedem nasty zeszyt i w y d a jąc w k ró tce oddzielnie to m d ru g i i trzeci.

J a k dotąd, w y d aw n ictw o to nie doczekało się w ielu recenzji w polskich czasopismach n a u k o w y ch 34, n a d czym trzeba ubolew ać, gdyż ta ten d e n cy jn a publikacja, św iadom ie fałszująca s p ra w y polskie (i z n ajd u jąc a się w w ielu b ibliotekach zagranicznych) zasługuje na w n ik liw ą recenzję różnych specja­ listów. Słow nik ten, o w y raźn ej ten d en cji szow inistycznej (szczególnie w y ­ raźnie widocznej w tom ie pierw szym ), na ogół p o m ija ją cy (z m ały m i w y j ą t ­ kami) życiorysy Polaków , zajm u je się p ra w ie w yłącznie p o staciam i zw iąza­ nym i z niem iecką k u ltu rą , n a u k ą i życiem politycznym ; glo ry fik u je j u n k ie r ­ skie rodziny pruskie, przedstaw icieli w ielkiego k a p ita łu i m ilita ry zm u p r u ­ skiego. P rz e d staw ie n ie n iek tó ry ch i — jak w s p om niano — nielicznych ży­ ciorysów Po lak ó w lub m ieszkańców P ru s zw iązanych z P olską jes t nie tylko tende ncyjne i fałszywe, ale często wręcz antypolskie. P rz y życiorysach G a ­ briela, Ja n a , P io tra i Ścibora Bażyńskich( t. 1, ss. 36—37) nie uwzględniono

32 W ü r z b u r g 1955. W y d . G ö t t i n g e r A r b e i t s k r e i s . 33 E. K n e i fe i , D i e P a s t o r e n d e r e v a n g e l i s c h - a u g s b u r g i s c h e n K i r c h e i n P o l e n . E i n b i o g r a ­ p h i s c h e s P f a r r e r b u c h m i t e i n e m A n h a n g , E g i n g - N i ë d e r b a y e r n (1967); P . B ü h n i n g , D ie N a t i o ­ n a l p o l n i s c h e B e w e g u n g i n W e s t p r e u s s e n 1815— 1871, M a r b u r g / L a h n 1973. 34 J e d y n i e t. 1 d o c z e k a ł s ię k r ó t k i e g o o m ó w i e n i a p r z e z К . G ó r s k ie g o w „ R o c z n i k a c h H i- h t o r y c z n y c h ” , t. 17, 1948, ss. 562—563. R e c e n z j ę t. 3 o g ło sił n i e d a w n o Z. N o w a k w „ Z a p i s k a c h H i s t o r y c z n y c h ” , 1978, z. 3, ss. 137—140. B i c g r a m p o ś w i ę c o n y G i z c w i u s z o w i p o d d a ł k r y t y c e a n o n i ­ m o w y a u t o r n a ł a m a c h „ W a r m i i i M a z u r ” , 1977, n r 10,. s. 29.

446 Tadeusz O r a ck i

w ogóle opracow ań polskich, a przecież w iele lat wcześniej pisali n a ten tem at m.in. Wojciech K ętrzy ń sk i i K aro l Górski. P r z y życiorysie biskupa warm ińskiego, Ignacego K rasickiego (t. 1, s. 360), nie podano ani jednej monografii w języku polskim, a w opracow aniu tragicznej postaci K ry s tia n a Ludw ika K alk stein a pom inięto cenną pracę K azim ierza Jarochow skiego. W e­ dług K ro llm an n a, zmarłego w 1944 roku h isto ry k a wschodniopruskiego i r e ­ da k to ra naczelnego pierw szego tom u A ltp re us sische Biographie, szlachcic pruski K alkstein (t. 1, s. 318) nie byl żadnym m ęczennikiem za idee wolności stanów pruskich, a raczej egoistycznym indyw idualistą, sp rzeciw iającym się p raw ow itej władzy. O pracow ując z kolei inny życiorys, a m ianow icie M ron- gowiusza (t. 2, ss. 448—449) K ro llm a n n nazw ał go „ d obrym N iem cem ” . O tym gorliw ym obrońcy i szerm ierzu m ow y polskiej czytam y ta m m.in.: „Er w a r aber ein g u ter D eu tsch er aus eine r in M asuren ansässigen Fam ilie, d e r sich nu r w issenschaftlich m it d er polnischen S p rach e befasste ” ss. A utorzy haseł w Altpreussische Biographie nie w y korzystyw a li na ogól (szczególnie w tomie pierwszym) w p ełni źródeł i opracow ań, zwłaszcza polskich (np. Polskiego słow nika biograficznego) i nie wyciągali logicznych wniosków z nich w y p ły ­ wających. I ta k np. w s p om niany K ro llm an n , cytując p rz y życiorysie M rongo- wiusza w y d an ą w G dań sk u sta ran iem m iejscow ej Polonii poświęconą m u księgę p am iątk o w ą pod red. W ładysław a Pniew skiego (1933), pom ija p rz y to ­ czone w niej dowody przem aw iające za polskością tego uczonego.

W ydaw ać b y się mogło, że po klęsce h itlery zm u h istorycy w schodnio- pruscy w RFN zrew id u ją sw oje dotychczasow e p oglądy na s p ra w y polskie. W praw dzie nieco wyciszono ak cen ty nacjonalistyczne i sięgnięto do polskich opracow ań (zarówno PSB, jak i mój S ł o w n ik są często cytow ane w pow o­ jen n y ch tom ach A ltp re uss ische Biographie), ale nie zrezygnow ano całkowicie z fałszującej dzieje tendencyjności. To p ra w d a, że o W ojciechu K ętrzy ń sk im nie napisano, że był d o b ry m Niemcem, ale zam iast jego właściw ego nazw iska zn ajd u jem y w skazów kę (t. 3, s. 975), że fig u ru je on jako A d a lb ert von W in ­ k le r (t. 2, s. 812). Poniew aż w pierw szy m tomie pom inięto życiorysy G ustaw a Gizewiusza, znalazł się on w suplem encie (t. 3, s. 923) w opracow aniu K u r ta F o rs tre u tera . A u to r podaje w bibliografii m.in. a r ty k u ł Ire n y P ie trz a k -P a - włowskiej (dru k o w an y w PSB), ja k i mój S ło w n ik , a z atem czytelnik ma praw o przypuszczać, że jest to opracow anie obiektyw ne. N iestety, o tym żarliw ym obrońcy m ow y polskiej, przyw ódcy M azurów i organizatorze akcji skierow anych przeciw ko germ an izato ro m d o w iaduje się, że Gizewiusz rozw i­ jał się w świecie niem ieckiej k u ltu r y i należał do n aro d u niem ieckiego („In d e r deu tsch en K u ltu r w e lt a u fgew achsen u n d zum deu tsch e n Volke zugehörig” ). Z daniem F o rs tre u te ra cala działalność Gizewiusza w yw odziła się z niem iec­ kiego ro m antyzm u, a ożyw iały go „ideały niemieckiego h u m a n iz m u ” . Ani słowa o p raca ch p rzekładow ych z l ite r a tu r y polskiej, o szczególnym um iło ­ w a n iu przez Gizewiusza poezji Mickiewicza, o p o p u lary zo w an iu twórczości pisarzy polskich na łam ach „P rzyjaciela L u d u Łeckiego” i zainteresow aniach ludow ą pieśnią polską na M azurach. Nie starczyło w ty m biogram ie miejsca także na uw zględnienie bojowej p u b licystyki ostródzkiego pastora, k o m p ro ­ m itującej politykę g erm an izacy jn ą władz p ruskich. To, oczywiście, ty lk o nie­ k tóre przykłady, św iadczące o jas k raw e j tendencyjności i o b r a k u rzetelności nau k o w ej. Nie miejsce tu n a analizę w ielu in n y ch haseł, zamieszczonych w Altpreussische Biographie. „Można ted y — pisał słusznie K a ro l Górski —

Z zag a dn ie ń biografistyki W a r m ii i M azu r 4 4 7 określić słow nik K ro llm a n n a jako p racę ten d e n c y jn ą i jed n o stro n n ą, bo p o ­ św ięconą ty lko N iem com w P ru s a c h W schodnich i na P o m o rz u ” a".

P rz y k ła d e m specjalistycznego słow nika biograficznego jest n ow a p ra ca F r y d e r y k a M oellera pt. Alt pre uss is ch es evangelisches Pja rrsbuch, poświęcona pastorom i o bejm ując a okres od XV I do X X w ieku. U w zględnił w niej p a ­ storów (także polskich) w alfab ety czn y m u kładzie w e d łu g miejscowości, w k tó ry ch p r a c o w a l i 37. P rz y g o to w a n ą przez niego p ierw szą część b io g ra ­ ficzną, o bejm ującą życiorysy p asto ró w (od hasła Abegg do B renner), niestety bez bibliografii, w y d a ł w 1977 ro k u W a lth e r M ü lle r - D u ltz зв.

IV

P rz y stę p u ją c p rzed laty do p ra c n ad słow nikiem b iograficznym W arm ii, M azur i Powiśla, uw ażałem , że w y d an ie takiej pu b lik acji jest „po trzeb ą chwili zarów no ze względów n aukow ych, jak p o p u lary z ac y jn y ch i p o litycznych” 39. Nie posiadaliśm y bow iem większej pub lik acji o c h a ra k te rz e biograficznym , k tó ra u k a zy w a łab y w k ład ludności W arm ii, M azur i P ow iśla do n a u k i i k u l­ t u r y polskiej oraz w ieloletnią, u p o rczy w ą w alk ę o zachow anie polskości tych ziem. W lata ch zw iązku z m acierzą, a p otem w okresie długoletniej niewoli, w brew zam ierzeniom g erm anizatorów , w ielu M azurów i W a rm ia k ó w wniosło znaczny w kład do polskiej k u ltu ry , nauki, m yśli społecznej i politycznej. W ielu z n ich zasłużyło się nie ty lko sw ej ziemi najbliższej, W arm ii i M azurom , ale przyczyniło się w sposób im ponujący, godny szacunku i pamięci, do rozw oju k u ltu r y polskiej, a n a w e t uzyskało rozgłos m iędzynarodow y. U trw alen ie i sp opularyzow anie ich życiorysów było dalszym zam ierzen iem au to ra .

Słow nik m iał być także spro sto w an iem i uzupełnieniem , ale p rzed e w szy­ stkim dopow iedzeniem tego, czego nie chciała dać szowinistyczna n a u k a n ie ­ m iecka w la ta c h 1936—1944, k ied y p o w s ta w a ł zasadniczy zrąb Altp re uss isehe Biographie, ja k rów nież czego nie chce w p ełni prz yznać dzisiejsza zachodnio- niem iecka O stforschung. Nic dziwnego, że książk a sp o tk a ła się z ostrą, choć pod w zględem n a u k o w y m płytką, k r y ty k ą w R FN 10. Mimo to, a u to rz y i r e ­ d a k to rz y dw óch pow ojen n y ch tom ów Altpre uss is eh e Biographie powoływali się na m o ją pracę. N iestety, na ogół bez w yciągania z jej le k tu r y odpow ied­ nich wniosków.

L a ta oddzielające pierw sze w y d a n ie Sło w n ik a od jego obecnej realizacji — to w y starczająco długi okres, aby uśw iadom ić sobie zarów no niedociągnięcia, ja k i w a lo ry publikacji, k tó ra sp o tk ała się z d u ż y m z ainteresow aniem . K siąż­ kę w ie lokrotnie recenzow ano 4i, a na a d res W y d aw n ictw a i a u to ra n a p ły w ały

36 K . G ó r s k i, op. cit., s. 563. 37 F . M o e ll e r, A l t p r e u s s i s c h e s e v a n g e l i s c h e s P f a r r b u c h v o n d e r R e f o r m a t i o n b i s гит V e r t r e i ­ b u n g i m J a h r e 1945, B d . 1, D i e K i r c h e s p i e l e u n d i h r e S t e l l e n b e s e t z u n g e n , H a m b u r g 1968. 38 A l t p r e u s s i s c h e s e v a n g e l i s c h e s P f a r r b u c h v o n d e r R e f o r m a t i o n bis z u r V e r t r e i b u n g i m J a h r e 1945. B i o g r a p h i s c h e r Te i l. E r s t e L i e f e r u n g A b e g g - B r e n n e r . A u f d e r G r u n d l a g e d e r S a m m l u n g e n v o n F. M o e ll e r b e a r b e i t e t v o n W . M ü ll e r - D u l t z , H a m b u r g 1977. 39 T. O r a c k i, StoiUTitk, s. V. 40 A. H e is e , O s t d e u t s c h e r L i t e r a t u r - A n z e i g e r [ G ö t ti n g e n ] , 1964, H. 5, ss. 184—185. 41 Z o b . m .i n .: E . M a r t u s z e w s k i , G ło s O l s z ty ń s k i , 1964, n f 162; t e n ż e , P o m o r z e , 1965, n r 4; В . К oz lełło - P ö k l e w s k i , Ż y c i e i M y śl, 1964, n r 10; L. W e r n i c , W T K , 1964, n r 30; B .R ., S ł o w o n a n a W a r m i i i M a z u r a c h , 1964, n r 35; S. P [ o z n a ń s k i ] , S t o li c a , 1964, n r 28; P. G r z e g o r c z y k , R u c h L i t e r a c k i , 1965, n r 4; (Red.), D z i e n n i k Z w i ą z k o w y — Z g o d a (C h ica g o ), 27 V 1965; M. T y r o w i c z ,

448 Tadeusz O r a c k i

przez długi okres listy, zaw ierające m.in. propozycje uzupełnień, sprostow ań i reedycji. T en ostatni p o stu lat był w ielokrotnie w y s u w a n y przez różne i n - . sty tu cje i organizacje oraz praco w n ik ó w n a u k o w y ch i działaczy regionalnych. Z daje się nie ulegać wątpliwości, że S ło w n ik spełnił swoje zadanie i okazał się w y d a w n ictw e m z różnych względów użytecznym, chociaż nie pozbaw io­ nym błędów i usterek. Zarów no recenzenci, jak i zain tereso w a n i czy­ telnicy zarzucali książce — i słusznie — różne nieścisłości i pominięcia, k tó re jed n ak tylko w części spow odow ane zostały niew iedzą autora, n a to ­ m iast w większości w y n ik ały z istniejącego stanu badań. Nie m am y dotąd w pełni naukow ej, w y czerpującej m onografii p rasy polskiej na W arm ii i M a ­ zurach, w k tó rej m.in. ukazano by właściw ie fu n k c je re d ak to ró w faktycznych i odpowiedzialnych. Odczuwa się d o tkliw y b ra k publikacji, zaw ierającej w y ­ kaz organizacji i in sty tu c ji polskich w P ru s a c h W schodnich, toteż n a w e t a u ­ torzy specjalizujący się w dan ej epoce czy okresie podają różne nazw y na określenie ty ch sam ych organizacji i stow arzyszeń. N ależałoby jak n a js zy b ­ ciej wydać zachow ane w praw d z ie tylko częściowo, ale n iezw ykle cenne dla b ad ań n a ukow ych, spisy członków i praco w n ik ó w Zw iązku Polaków' w N iem ­ czech oraz inne m a te ria ły biograficzne (np. dotyczące szkolnictw a polskiego n a ty m teren ie w okresie m iędzyw ojennym ). B ra k regionalnego słownika k ry p to n im ó w i pseudonimów , niew ątp liw ie bardzo tru d n eg o do opracowania, ale niezbędnego w' dalszych b a d an iach naukow ych, wciąż odbija się ujem nie na wszelkich p racach historycznych, zwłaszcza z z ak re su p iśm iennictw a W a r ­ mii i M azur. W okresie germ anizacji w spółpracow nicy gazet, działacze i p i­ sarze regionalni u k ry w a li się ze zrozum iałych względów pod różnym i k ry p to ­ nim a m i i pseudonim am i. J a k dotąd, poszczególni historycy, każdy na swój sposób i w edług sw oich hipotez, p ró b u ją rozwiązać te zagadki. W ciąż nie posiadam y w pełni naukow ego opracow ania, obejm ującego całokształt dziejów W arm ii i M azur. Pierw sza n a u k o w a p ró b a syntezy w postaci książki zbioro­ wej pt. W a r m ia i M a zu r y " była w y d arzen iem dwadzieścia pięć la t tem u, ale obecnie w ym aga pow ażnych uzupełnień i p opraw ek. Odczuwa się dotkliw y b ra k re tro s p ek ty w n e j bibliografii W arm ii i M azur, k tó rej z różnych wzglę­ dów zastąpić nie może obszerna niem iecka bibliografia E rn sta W erm kego. Palącą p o trzebą je s t opracow anie obszernego słow nika nazw miejscowości obu regionów, zbiorowego dzieła specjalistów, uw zględniającego nie tylko stan bieżący, ale ukazującego także kształto w an ie się n azw na p rz estrzen i dziejów, a zwłaszcza w X IX i X X w ieku, kied y to u legły one zniekształceniom na sk u tek germ anizacji. P osiadam y w praw d zie k ilk a słow ników nazw m iejsco­ wości z te re n u W arm ii i M azur (w ydanych po 1945 г.), ale żaden z nich nie może zadowolić h istoryka, zajm ującego się dziejam i tych regionów. W szy­ stkie one służyły bieżącym potrzebom nowej ad m in istracji polskiej n a tzw. Z iem iach Odzyskanych.

Są to, oczywiście, n iek tó re tylko i — zdaniem a u to ra — w ażniejsze n ie ­ dociągnięcia, u tru d n ia ją c e dalszy postęp b ad ań nad dziejam i W arm ii i Mazur. W przedm ow ie do pierw szego w y d a n ia S ło w n ik a w pełni u św iadam iałe m sobie b ra k i i niedociągnięcia p rz ygotow yw anej pracy' i już wówczas n u rto ­ w ała m nie m yśl o przyszłej reedycji. P rz y stę p u ją c w 1962 ro k u do założenia

P r z e g l ą d H u m a n i s t y c z n y , 1965,. n r 4; R. W [a l c z a k ] , S t u d i a Ż r ó d ło z n a w c z e . C o m m e n t a t i o n e s , t. 10, 1965; A . R a w k a [A. W a k a r ] , W a r m i a i M a z u r y , 1965, n r 9; Z. L le tz , Z a p i s k i H i s to r y c z n e , t. 32, 1967, z. l ; H . K e f e r s t e i n , R o c z n i k O l s z ty ń s k i , t. 7, 1968.

Z za ga dn ie ń biografistyki W a r m ii i M azur 449 k a rto te k uzupełniających z am ierzałem w dalszym ciągu grom adzić now e m a ­ teriały, aby w przyszłości S ł o w n ik posiadał jak n a jm n iej błędów i usterek. Słuszny i często zgłaszany p o stu lat poszerzenia i u zupełnienia go spow odował nagrom adze nie ty lu m ateriałów , że zarów no ze względów n a ukow ych, jak i ed y to rsk ich zaistniała w p ełni uzasadniona p otrzeba w y d a n ia dw óch od­ dzielnych tomów. P ierw szy z nich, zaty tu ło w an y S ło w n ik biograficzny Warmii, M azu r i Powiśla X I X i X X w. (do 1945 г.), o objętości ok. 45 a rk u szy z n a j­ duje się już w d r u k u i u każe się n a k ła d em In s ty tu tu W ydawniczego P A X w W arszaw ie. Tom drugi, o objętości około 50 arkuszy, z aty tu ło w a n y S ło w n ik biograficzny Warm ii , M a zu r i Powiśla od po łowy X V do koń ca XV III w ieku, z n ajd u je się w o pracow aniu autorskim ; ukaże się on w najbliższych latach na k ła d em Ośrodka B adań N au k o w y ch im. W. K ętrzyńskiego w Olsztynie. O pracow anie to nie będzie więc drugim , p o p raw io n y m w y d a n iem Sło w n ik a z 1963 loku, ale pod każdym w zględem tek s te m now ym ; nie tylko rozszerzo­ nym , p o p raw io n y m i uz upełnionym , lecz przede w szy stk im zmienionym . O szczegółach ty ch zm ian in fo rm u ję szczegółowo w oddzielnych w stępach do obu tomów nowego słow nika

Ü B E R D I E B I O G R A P H I S C H E N P R O B L E M E I N E R M L A N D U N D M A S U R E N Z u s a m m e n f a s s u n g l n d e r p o l n i s c h e n b i o g r a p h i s c h e n L i t e r a t u r w u r d e n E r m l a n d u n d M a s u r e n n i c h t g e b ü h r e n d b e r ü c k s i c h t i g t . P o l s k i s to u m ik b i o g r a f i c z n y ( P o ln i s c h e s b i o g r a p h i s c h e s W ö r t e r b u c h ) k a n n n u r e in ig e d e r r e g i o n a l e n P e r s ö n l i c h k e i t e n b e r ü c k s i c h t i g e n . A u s s e r d e m n a t i o n a l e n W ö r t e r b u c h , d.i. d e r P S B , h a b e n w i r S p e z i a l w ö r t e r b ü c h e r . S ie u m f a s s e n u .A . d i e M e n s c h e n d e s T h e a t e r s , d e s B u c h e s , M u s ik e r , Ä r z te , P h i l o s o p h e n u s w . L e i d e r b l e i b t a u f d e m G e b i e t d e r r e g i o n a l e n , b i o g r a p h i s c h e n W ö r t e r b ü c h e r n o c h v ie l z u t u n . D a s e r s t e r e g i o n a l e W ö r t e r b u c h i n p o l n i s h e r S p r a c h e is t d e r Sloixmik b io,g r a f i c z n y W o r m t i, M a z u r i P o w i ś l a v o n d e r H ä l f t e d e s XV J a h r h u n ­ d e r t s b i s 1945 (1963) v o n T. O r a c k i ; 1977 u n d 1979 w u r d e n z w e i B ä n d e d e s S lq s k i s ło w n ik b i o p r a - f i c z n y ( S c h le s is c h e s , b i o g r a p h i s c h e s W ö r t e r b u c h ) i n G e m e i n s c h a f t s b e a r b e i t u n g h e r a u s g e g e b e n u n d i m J a h r e 1977 e i n e M a k e t t e e i n e s W ö t e r b u c h s , d e r M a s o v i e n i m X I X u n d X X J a h r h u n d e r t , i n B e a r b e i t u n g v o n T. O r a c k i. D a s e r s t e w i s s e n s c h a f t l i c h e , b i o g r a p h i s c h e W ö r t e r b u c h (in d e u t s c h e r S p r a c h e ) , d a s in g r o s s e m U m f a n g e d i e G e b i e t e v o n E r m l a n d u n d M a s u r e n b e r ü c k s i c h t i g t i s t d i e S a m m e l s c h r i f t , b e t i t e l t A l l p r e t ts s ts c h e B i o g r a p h i e (B d. 1—3, H e r a u s g a b e i n d e n J a h r e n 1941—1975. D a s e r s t e I t e f t e r s c h i e n 1936 i n K ö n i g s b e r g . D u r c h d e n K r i e g u n t e r b r o c h e n w u r d e d ie V e r ö f f e n t l i c h u n g in d e r B u n d e s r e p u b l i k w i e d e r a u f g e n o m m e n , 1961 e r s c h i e n d a s 17. H e ft). D ie s e P u b l i k a t i o n , m i t d e u t l i c h e r a n t i p o l n i s c h e r T e n d e n z (sp e z iell i m l. B a n d ) ü b e r g e h t i m a l l g e m e i n e n , m i t n u r w e n i g e n A u s n a h m e n , d ie L e b e n s l ä u f e d e r P o l e n o d e r p r ä s e n t i e r t s ie t e n d e n z i ö s u n d w e i t e n t f e r n t v o m w i s s e n s c h a f t l i c h e n O b j e k t i v i s m u s . D ie H e r a u s g a b e d e s S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y W a r m i i , M a z u r i P o w iś l a in p o l n i s c h e r S p r a c h e i m J a h r e 1963 r e s u l t i e r t e a u s d e r N o t w e n d i g k e i t d e s A u g e n b l i c k s u n d w a r A n t w o r t d e s V e r f a s s e r s a u f g e s e l l s c h a f t l i c h e n u n d w i s s e n s c h a f t l i c h e n A u f t r a g . Es g i n g d a b e i s o w o h l u m e i n e E r g ä n z u n g d e r A l t p r e u s s i s c h e n B i o g r a p h i e a ls a u c h u m e i n e R i c h t i g s t e l l u n g d e r d o r t e n t h a l t e n e n , a n t i p o l n i s c h e n T e n d e n z e n . D a r ü b e r h i n a u s e r s t r e b t e d e r V e r f a s s e r d i e V e r b r e i t u n g d e r B i o g r a p h i e n v i e l e r P o l e n a u s E r m l a n d u n d M a s u r e n a n , d ie V e r d i e n s t e f ü r d i e s e G e b i e t e h a t t e n . D ie f r e u n d l i c h e A u f n a h m e d ie s e s B u c h e s r e g t e s e i n e n A u t o r d a z u a n , e i n e n e u e , b e d e u t e n d e r w e i t e r t e (zw ei B ä n d e ) , v e r b e s s e r t e u n d a b g e ä n d e r t e A u s g a b e v o r z u b e r e i t e n ; d e r e r s t e , d a s X I X . u n d X X . J a h r h u n d e r t u m f a s s e n d e B a n d b e f i n d e t s ic h b e r e i t s i n d e r D r u c k l e g u n g , d e r z w e i te , d e r Z e i t s p a n n e v o n d e r M i t t e d e s X V . bis A u s g a n g d e s X V I II . J a h r h u n d e r t s g e w i d m e t , wri r d v o m V e r f a s s e r b e a r b e i t e t . 29 K o m u n ik a ty