"Ziemski Homunculus" : z historii radzieckich eksperymentów w Nowej Gwinei i Suchumi

Iwona Anna NDiaye

"Ziemski Homunculus" : z historii

radzieckich eksperymentów w Nowej

Gwinei i Suchumi

Echa Przeszłości 13, 261-283

Iwona Anna NDiaye

In s ty tu t Słowiańszczyzny Wschodniej

U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie

„ZIEMSKI HOMUNCULUS”1.

Z HISTORII RADZIECKICH EKSPERYMENTÓW

W NOWEJ GWINEI I SUCHUMI

1 s ie r p n ia 2 0 1 0 r. w 140. ro czn icę u r o d z in Ilji Iw a n o w ic z a Iw a n o w a (1 8 7 0 —1932) m e d ia ro s y js k ie p o n o w n ie p o d ję ły t e m a t b a d a ń g e n e ty c z n y c h p ro w a d z o n y c h n a p o c z ą tk u XX w ie k u p rz e z z a p o m n ia n e g o ra d z ie c k ie g o bio- lo g a 2. 1 „ Z ie m s k i h o m u n c u l u s ” - t e r m i n w p r o w a d z o n y p r z e z j e d n e g o z u c z n ió w I w a n o w a n a o k r e ś l e n i e p o t o m k a b ę d ą c e g o r e z u l t a t e m s k r z y ż o w a n i a c z ł o w i e k a i m a łp y . W ś r e d n io w ie c z u t a k o k r e ś la n o m a łe g o c z ł o w i e c z k a (ła c . hom unculus z d r o b n . o d hom o) , k a r z e ł k a , z w ł a s z c z a s t w o r z o n e g o p r z e z a l c h e m i k a z a p o m o c ą m a g i i . H o m u n ku lu s m i a ł w y g l ą d a ć j a k m a ł e , p o ­ m a r s z c z o n e d z ie c k o . I s t n i a ł o k i l k a p o g lą d ó w c o d o s p o s o b ó w p o w o ł a n i a d o ż y c i a h o m u n ku lu - s a. J e d n a z n i c h w y k o r z y s t y w a ł a k o r z e ń m a n d r a g o r y , c o w i ą ż e s i ę z w i e r z e n i e m , j a k o b y t a r o ś l i n a m i a ł a w y r a s t a ć u s t ó p s z u b i e n i c y w m i e j s c u , g d z i e s p a d a ł a s p e r m a w i s i e l c a , a n a ­ s t ę p n i e r o z w ij a ć s i ę w c z ł e k o k s z t a ł t n ą i s t o t ę . N a p r z e ł o m i e X V II i X V I I I w . N i c o l a s H a r t - s o e k e r , o b s e r w u j ą c p r z e z m ik r o s k o p p l e m n i k i w n a s i e n i u , d o s z e d ł d o w n i o s k u , ż e d o s t r z e g a w n i c h m a ł e p o s t a c i e , k t ó r e n a z y w a ł h o m u n k u lu sa m i. D a ł o t o p o c z ą t e k „ te o r ii s p e r m i s t ó w ” u w a ż a j ą c y c h , ż e s p e r m a z a w i e r a w s o b ie m i n i a t u r o w e g o , g o t o w e g o c z ł o w i e c z k a , a e m b r io n n ie m a c e c h m a t k i . H o m u n k u lu s p o j a w i a ł s i ę t e ż w u t w o r a c h l i t e r a c k i c h , n p . w Fauście G o e t h e ­ g o o d z n a c z a ł s i ę w y j ą t k o w ą i n t e l i g e n c j ą i o g r o m n y m p r a g n i e n i e m p r z e k s z t a ł c e n i a s i ę w i s t o ­ t ę lu d z k ą . 2 Z o b . m .i n . С. Н ехам к и н , Тот, кто родился от человека и обезьяны, - это человек или обезьяна?, „А ргументы недели” z 2 8 lip c a 2 0 1 0 . D o k u m e n t y a r c h iw a ln e o I w a n o w ie b y ły w y k o r z y ­ s t y w a n e w e w s p ó łc z e s n y c h a d a p ta c ja c h film o w y c h , zo b . Г. Файман, Дневник доктора Борменталя, или Как это бгыло на самом деле,„И ск усство кино” 1 9 9 1 , n r 7 , s . 9 4 - 1 0 0 ; n r 8 , s . 7 7 - 8 1 ; n r 9, s. 1 5 5 - 1 6 0 ; n r 1 0 , s. 1 5 5 - 1 6 0 .

I lja Iw a n o w ic z Iw a n o w s tu d io w a ł fizjolo­ g ię z w ie r z ą t n a U n iw e r s y te c ie w C h a rk o w ie , a n a s tę p n ie w 1896 r. w y ru s z y ł w p o d ró ż, p o d c z a s k tó re j o d b y ł p r a k ty c z n e i te o r e ty c z ­ n e k u r s y w I n s ty tu c ie P a s t e u r a w P a ry ż u . D o P e te r s b u r g a p o w ró cił w 1898 r., g d z ie n a p o tr z e b y b a d a ń z z a k r e s u fizjologii r o z m n a ­ ż a n ia u d o s tę p n io n o m u la b o r a to r iu m z n a n e ­ go b io c h e m ik a M .W . N ie n c k ie g o (1 8 4 7 -1 9 0 1 ) w I m p e r a to r s k im I n s ty tu c ie M e d y c y n y E k s ­ p e r y m e n ta ln e j. P r z y w s p a r c iu I w a n a P a w ­ ło w a ( 1 8 4 9 - 1 9 3 6 ) 4 z o rg a n iz o w a ł i k ie r o w a ł L a b o r a t o r i u m U r z ę d u W e te r y n a r ii w P e ­ t e r s b u r g u (p ó ź n ie js z e L a b o r a to r iu m B io lo ­ g ii R o z ro d u I n s t y t u t u W e te r y n a r ii E k s p e r y ­ m e n t a l n e j ) , a p o d k i e r u n k i e m ś w ia to w e j s ła w y e m b rio lo g a A l e k s a n d r a K o w a le w s k ie g o ( 1 8 4 0 - 1 9 0 1 ) 5 p r o w a d z ił b a d a ­ n i a w L a b o r a to r iu m Z o o lo g iczn y m A k a d e m ii N a u k . T y tu ł p r o f e s o r a o tr z y ­ m a ł w 1 907 r. W 1931 r. o b ją ł K a te d r ę F iz jo lo g ii R o z ro d u I n s t y t u t u W e te r y ­ n a r i i i L a b o r a to r iu m S z tu c z n e g o Z a p ło d n ie n ia w A łm a -A c ie . K ie ro w a ł ta k ż e s p e c ja ln ą s t a c j ą z o o te c h n ic z n ą , z o r g a n iz o w a n ą n a p r a w a c h filii p e t e r s b u r ­ s k ie g o la b o r a t o r i u m 6 w r e z e r w a c ie A s k a n ia - N o w a 7 n a U k r a in ie .

R a d z ie c k i u c z o n y p ro w a d z ił b a d a n i a n a d z w ię k s z e n ie m p o g ło w ia w y s e ­ le k c jo n o w a n e g o b y d ła i r a s o w y c h k o n i. D y s p o n u ją c o d p o w ie d n im z a p le c z e m la b o r a to ry jn y m , je s z c z e p r z e d re w o lu c ją Iw a n o w s tw o rz y ł p o d s ta w y s z tu c z ­

3 Ta i następne fotografie pochodzą ze zbiorów archiwalnych Rosyjskiej Akademii Nauk, [online] <http://www.freewebs.com/rossiianov/Pictures.doc> [dostęp: 20.01.2011].

4 Iwan Pietrowicz Pawłow - rosyjski fizjolog, laureat Nagrody Nobla z medycyny w 1904 r. 5 Aleksander Onufriewicz Kowalewski - rosyjski zoolog i embriolog polskiego pochodze­ nia, który opisał m.in. kanał nerwowo-jelitowy. Na jego cześć przyznawany jest medal za osiągnięcia w dziedzinie embriologii. Studiował medycynę na Uniwersytecie w Heidelbergu, następnie był profesorem na Uniwersytecie w Sankt-Petersburgu. Jego bratem był paleontolog Włodzimierz Kowalewski. 6 Zob. И.И. Иванов, Крат кий отчет о деят ельност и ф изиологического от деле­ ния Ветеринарной лаборатории при Ветеринарном Управлении МВД, Санкт-Петербург 1909­ -1913; idem, Зоологический сад Ф.Э. Фальц-Фейна и его значение, как научно-зоотехнической станции, „Труды Второго Всероссийского съезда ветеринарных врачей в Москве” 1910, t. 4, s. 1254-1261.

7 Askania-Nowa (Instytut Hodowli Zwierząt Stepowych Askania-Nowa im. M.F. Iwanowa) - rezerwat doświadczalny utworzony w 1883 r. w obwodzie chersońskim na Ukrainie przez niemieckiego osadnika. Baron Eduard von Falz-Fein, właściciel ziemski i pionier ruchu ochrony przyrody w Rosji, zgromadził tam ponad 50 gatunków zwierząt. W 1887 r. założył też park dendrologiczny, nagrodzony podczas wystawy światowej w Paryżu (1889) złotym medalem za walory krajobrazowe i system nawadniający. W 1899 r. z półpustynnych regionów Mongolii sprowadzono tam konie Przewalskiego. W 1984 r. wpisany przez UNESCO na listę rezerwatów biosfery.

n ej in s e m in a c ji8 z w ie r z ą t i ja k o p ie r w s z y z a s to s o w a ł j ą w h o d o w li ko n i. E k s p e r y m e n ty t e o k a z a ły się sz c z e g ó ln ie c e n n e w o k re s ie k o le k ty w iz a c ji9. Iw a n o w b y ł p o n a d to p r e k u r s o r e m z a s to s o w a n ia s z tu c z n e g o z a p ło d n ie n ia w c e lu s k rz y ż o w a n ia d o m o w y c h z w ie r z ą t z ic h d z ik im i o d p o w ie d n ik a m i10. S tw o rz y ł c a łą sz k o łę z o o te c h n ik ó w i w e te ry n a rz y , k tó r z y k o n ty n u o w a li ro z ­ p o c z ę te p rz e z n ie g o e k s p e ry m e n ty . W y n ik i sw o ic h b a d a ń o p u b lik o w a ł w lic z ­ n y c h p u b lik a c ja c h k ra jo w y c h i z a g ra n ic z n y c h (m .in . S z t u c z n e z a p ł o d n i e n i e u s s a k ó w . B a d a n i e e k s p e r y m e n t a l n e; S z t u c z n e z a p ł o d n i e n i e z w i e r z ą t d o m o ­ w y c h; S z t u c z n a i n s e m i n a c j a z w i e r z ą t d o m o w y c h i in .) 11.

O ile p ra c e Iw a n o w a w y w o ły w a ły żyw e z a in te r e s o w a n ie a k a d e m ic k ic h u c z o n y c h i d rz w i n a jle p s z y c h la b o r a to rió w b y ły d la n ie g o z a w sz e o tw a rte , 0 ty le p r a k ty c y — sp e c ja liś c i w d z ie d z in ie z o o te c h n ik i i r o z m n a ż a n ia z w ie r z ą t d o m o w y ch - o d n o sili się do je g o e k s p e r y m e n tó w z r e z e r w ą 12. N ie z a le ż n ie

8 Inseminacja domaciczna IUI (intrauterine in sem in a tio n ) - procedura polegająca na

wprowadzeniu za pomocą specjalnego cewnika (katetera) bezpośrednio do jamy macicy odpo­ wiednio przygotowanego nasienia partnera, które dzięki temu omijają barierę śluzu szyjkowego 1 unikają uszkodzenia przez znajdujące się w nim przeciwciała. Jeśli wprowadza się nasienie od

dawcy, mówimy o inseminacji nasieniem dawcy AID (artifical donor insem ination).

9 Zastosowanie inseminacji pozwalało zapłodnić do 500 kobył przez jednego ogiera, pod­ czas gdy przy naturalnym zapłodnieniu możliwe byłoby zapłodnienie 20-30 kobył. W 1914 r. dzięki sztucznemu zapłodnieniu pojawiło się 6 804 koni. Na południu Rosji prowadzono także

masowe doświadczenia na owcach. Szerzej na ten temat zob.: И.И. Иванов, Краткий отчет...;

idem, On the use o f artificial insem ination for zootechnical purposes in R u ssia , „The Journal of

Agricultural Science” (London) 1922, t. 12, s. 244-256.

10 Iwanow „produkował” zebro-osły, jelenio-byki, bizono-krowy. Skrzyżował mysz ze świn­ ką morską, zająca z królikiem, otrzymał nawet potomstwo szczurzo-mysie. W 1901 r. jako pierwszy skrzyżował zebrę z koniem Przewalskiego, stwarzając tzw. zebroidę. Zob. na ten

temat: D. Catchpoole, Zenkey, zonkey, zebra donkey, „Creation” 2004, nr 26; P. Bell, Resurrec­

ting a „prehistoric” horse, „Creation” 2004, nr 26, s. 46-51.

11 Rezultaty badań naukowych Iwanowa upowszechniono w publikacjach: И.И. Иванов,

Искусственное оплодотворение у млекопитающих. Экспериментальное исследование, „Архив биологических наук”, 1906, t. 12, nr 4-5, s. 376-509. Tekst był także opublikowany we francu­ skiej wersji czasopisma „Archives des sciences biologiques” (1906, t. 12, nr 4-5, s. 377-511);

И. Иванов, Искусственное оплодотворение домашних животных. Для ветеринарных врачей, сельских

хозяев и коннозаводчиков, Санкт-Петербург 1910; idem, Искусственное оплодотворение млеко­ питающих как зоотехнический метод, „Труды Второго Всероссийского съезда ветеринарных врачей в

Москве” 1910, t. 4, s. 1205, 1209; idem, Искусственное осеменение домашних животных,

„Скотовод” 1930, nr 7-9. Pełną bibliografię publikacji Iwanowa zob.: П.Н. Скаткин, Илья

Иванович Иванов - выдающийся биолог, „Вестник животноводства” 1948, t. 4. 12 Zob. m.in. К-ий, По поводу искусственного оплодотворения, „Ветеринарная жизнь” 1912, s. 676-677 P. Благов, Опыты искусственного оплодотворения лошадей в Мариупольском уезде весною 1912 года, „Ветеринарное обозрение” 1912, s. 784-788; C. Ковалевский, Об искусственном оплодотворении, „Ветеринарная жизнь” 1913, s. 119-121; В.А. Щекин, Несколько слов об ис­ кусственном оплодотворении (дискуссионно), „Коннозаводство и коневодство” z 26 października 1922, s. 1. O zagrożeniach wynikających z zastosowania „nienaturalnej” inseminacji w później­

szych publikacjach pisali m.in. F.H.A. Marshall I J. Hammond, Fertility a n d anim al-breeding,

„Ministry of Agriculture and Fisheries” (London) 1937, nr 39, s. 20; K. Rossiianov, Beyond

species: Ilya Ivanov a n d h is experim ents on cross-breeding h u m a n s w ith anthropoid a pes,

„Science in Context” 2002, t. 15, s. 277-316. O atmosferze wokół badań Iwanowa pisał także jego młodszy kolega, uczony, znany embriolog M.M. Zawadowski - zob. М.М. Завадовский,

je d n a k od te g o w 1909 r. z d o ła ł z o rg a n iz o w a ć w ła s n e la b o r a to r iu m (W ydział F iz jo lo g ic z n y L a b o r a to r iu m W e te r y n a rii p rz y U rz ę d z ie W e te r y n a rii M in is te r ­ s tw a S p r a w W e w n ę trz n y c h ). W ła ś n ie w e te r y n a r z e , a n ie sp e c ja liśc i w d z ie ­ d z in ie z o o te c h n ik i s ta li się p r e k u r s o r a m i o p ra c o w a n e j m eto d y , k t ó r ą w k ró tc e m o ż n a by ło sto so w a ć w w a r u n k a c h n ie la b o ra to ry jn y c h . S u k c e s i u p o w s z e c h ­ n ie n ie m e to d y Iw a n o w a w ią z a ły się z f a k te m , że je j n a u c z a n ie p rz e k s z ta łc o n o w s y s te m k u r s ó w d o k s z ta łc a ją c y c h , p o z a ty m Z a r z ą d G łó w n y p a ń s tw o w e j h o d o w li k o n i — z a in te r e s o w a n y p o le p s z e n ie m ja k o ś c i k o n i k a w a le r y js k ic h — s fin a n s o w a ł z a k u p n ie z b ę d n e g o i n s t r u m e n t a r i u m 13.

Z o r g a n iz o w a n ie w ła s n e g o l a b o r a to r iu m b y ło m o ż liw e d z ię k i w s p a r c iu n a jw a ż n ie js z y c h w ty m c z a s ie r a d z ie c k ic h u c z o n y c h : I w a n a P a w ło w a , W ła ­ d i m i r a S z y m k ie w ic z a (1 8 5 8 —1 9 2 3 )14, a t a k ż e W ia c z e s ła w a Z a le n s k ie g o (1 8 7 5 —1 9 2 3 )15. I s to tn e , że W . N a g o r s k i — j e d e n z czo ło w y ch ro s y js k ic h w e te ­ r y n a r z y — p o z o s ta w a ł w d o b ry c h s to s u n k a c h z ó w c z e s n y m m i n i s t r e m s p r a w w e w n ę tr z n y c h i p r z e w o d n ic z ą c y m r a d y M in is tr ó w P i o t r e m S to ły p in e m (1 8 6 2 —1 9 1 1 )16, a to u ła tw ia ło p o z y s k iw a n ie n ie z b ę d n y c h ś ro d k ó w f in a n s o ­ w y c h 17.

P r a c e b a d a w c z e z a h a m o w a ł ro k 1914, gdyż w ie lu s p e c ja lis tó w w e te r y n a ­ rz y z o sta ło z m o b iliz o w a n y c h 18. Po p r z e n ie s ie n iu C e n tra ln e g o L a b o r a to r iu m w 1918 r. do M o sk w y Iw a n o w z n ie ja s n y c h p rz y c z y n z o s ta ł z m u s z o n y p o zo ­ s ta w ić s tw o rz o n y p rz e z n ie g o W y d ział F iz jo lo g ic z n y i „od z e r a ”, w w a r u n k a c h to ta ln e g o c h a o s u , tw o rz y ć n o w e la b o r a to r iu m — C e n t r a l n ą S ta c ję B a d a w c z ą R o z ro d u Z w ie r z ą t D o m o w y ch p r z y N a ro d o w y m K o m ite c ie R o ln ic tw a . W arto p rz y p o m n ie ć , że w ty m o k re s ie n a u k a i te c h n ik a z a jm o w a ły z n a c z ą c e m ie jsc e w p la n a c h b o lsze w ik ó w . W 1921 r. so w ie c k i r z ą d z a c z ą ł w y sy ła ć lo ja ln y c h u c z o n y c h z a g r a n ic ę , n p . p rof. Iw a n o w o w i p o w ie rz o n o z a k u p n ie z b ę d n y c h

13 Na temat zakupu instrumentarium do badań i zabiegów inseminacji zob.: C. Ковалевский,

Об искусственном оплодотворении, „Ветеринарная жизнь” 1913, s. 119—121.

14 Władimir Michajłowicz Szymkiewicz - rosyjski zoolog, profesor Uniwersytetu Peters­ burskiego, akademik Rosyjskiej Akademii Nauk (1920). Teoretyk teorii ewolucji.

15 Wiaczesław Rafaiłowicz Zalenski - rosyjski botanik-fizjolog, profesor (od 1916) i rektor (1918) Instytutu Rolnictwa w Saratowie. Autor podręczników do anatomii i fizjologii roślin; Kierownik Pracowni Botaniki Użytkowej w Stacji Rolniczej w Saratowie; kierownik Laborato­ rium Zoologicznego Akademii Nauk (objął funkcję po śmierci Kowalewskiego). Jako jeden z pierwszych zajmował się badaniami ekologicznej fizjologii roślin.

16 Piotr Arkadiewicz Stołypin - rosyjski działacz polityczny, m.in. gubernator w Sarato­ wie, minister spraw wewnętrznych, premier. W historii utrwalił się jako reformator, człowiek, który stłumił rewolucję 1905-1907. Przeżył 11 zamachów, które organizowano na jego życie.

17 Zob. И.И. Иванов, Краткий отчет...; listy Iwanowa (ЦГАМО, Ф. 837, On. 1, Ед. хр. 519,

520, 522, 524); korespondencja Nagorskiego i Pawłowa, zob. Переписка И.П. Павлова, ред.-сост.

Н.М. Гуреева, Е.С. Кулябко, Л.В. Меркулов, Ленинград 1970, s. 84-85; ЦГАМО, Ф. 837, On. 1, Д. 374;

O. Elina, P la n tin g seeds fo r the revolution: The rise o f R u ssia n agricultural science, 1860-1920,

„Science in Context” 2002, t. 15, s. 209-237.

18 Zob. korespondencję Iwanowa i N.J. Kuzniecowa: Иванов - H. Я. Кузнецову (1928), Санкт-

n a rz ę d z i do sztu czn eg o z a p ło d n ie n ia 19. P o d czas p odróży za g ra n ic z n e j w 1922 r. po b lis k o d z ie s ię c io le tn ie j p rz e rw ie o d w ie d z ił N ie m c y i F r a n c ję , w ty m I n s t y ­ t u t P a s t e u r a w P a ry ż u .

Iw a n o w w s z e d ł do h is to r ii n a u k i ja k o p io n ie r m a so w e g o z a s to s o w a n ia sz tu c z n e g o z a p ło d n ie n ia z w ie r z ą t d o m o w y ch , a je g o m e to d a b y ła szero k o s to s o w a n a w R o sji ju ż p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą , tj. 2 5 -3 0 l a t w c z e śn ie j n iż w k r a ja c h E u r o p y i A m e r y k i20. P r a c e I w a n o w a w d z ie d z in ie fizjologii i b io lo ­ g ii s z tu c z n e g o z a p ło d n ie n ia n a c z e ln y c h b y ły w t a m ty c h c z a s a c h s e n s a c y jn e . D la te g o u c z e n i z N ie m ie c , A u s tr a lii, J a p o n ii i A m e ry k i s p e c ja ln ie p r z y ­ je ż d ż a li do R o sji, a b y z a p o z n a ć się z m e to d a m i ra d z ie c k ie g o u czo n eg o .

Co s ta ło się z a s a d n ic z y m im p u ls e m do w y p ro w a d z e n ia „ z a c o fan e j” c a r ­ sk ie j R o sji n a pozycję św ia to w e g o lid e ra ? Z a s a d n ic z y z p e w n o ś c ią p o z o s ta w a ł f a k t, iż z a s k a k u ją c e id e e Iw a n o w a z n a la z ły w s p a r c ie u p a tro n ó w : c a rs k ic h b iu r o k r a tó w p rz e d r e w o lu c ją i b o lsz e w ik ó w po re w o lu c ji w ła ś n ie d z ię k i p o ­ c z u c iu z a c o fa n ia i ch ęci, b e z w z g lę d u n a c en ę, „ d o g o n ie n ia ” k ra jó w ro z w in ię ­ ty c h . J a k się w k ró tc e o k a z a ło , b a d a n i a n a z w ie rz ę ta c h b y ły je d y n ie do tego w s tę p e m . P ro fe s o r Iw a n o w p r z y m ie r z a ł się do e k s p e r y m e n tó w z u d z ia łe m c z ło w ie k a , k tó r e g o c h c ia ł s k r z y ż o w a ć z p r z e d s t a w i c i e l e m g a t u n k u n a ­ c z e ln y c h . J e d n a k ż e w ła ś c ic ie l r e z e r w a t u A s k a n ia - N o w a - b a r o n E d u a r d v o n F a lz - F e in i m e c e n a s I n s t y t u t u M e d y c y n y E k s p e r y m e n ta ln e j - h r a b i a A.P. O ld e n b u rs k i, lu d z ie z n a n i i m a ję tn i, chociaż in te re s o w a li się p ra c a m i p ro fe so ra , o dm ów ili f in a n s o w a n ia śm ia łe g o e k s p e r y m e n tu . D ra ż liw e z a g a d n ie ­ n ie o c e n z u ro w a n o ta k ż e w p rz y g o to w a n e j w ty m cz a sie ro z p ra w ie n a u k o w e j (m o n o g ra fia p t. S z t u c z n e z a p ł o d n i e n i e u s s a k ó w . . . ) . D o p iero w 1910 r. n a M ię ­ d zy n a ro d o w y m K o n g re sie Zoologów w G ra z (A u s tria ) Iw a n o w w y s tą p ił z w y ­ k ła d e m , w k tó ry m oficjaln ie w s k a z a ł n a m ożliw ości o tr z y m a n ia h y b ry d y czło­ w ie k a i m ałpy. N a le ż y p rz y ty m p o d k re ślić , że Iw a n o w n ie b y ł o sa m o tn io n y w swojej w izji. G ru p a ra d z ie c k ic h uczonych, k tó rz y go w s p ie ra li lu b p rz y n a j­ m n iej n ie o d rz u c a li jego b a d a ń n au k o w y ch , b y ła dość re p re z e n ta ty w n a . Z n alazły się w śró d n ic h ta k ie sławy, ja k : I w a n Paw łow , N ik o łaj W aw iłow (1 8 8 7 -1 9 4 3 )21,

19 Na temat dewiz przyznanych w związku z podróżą zagraniczną Iwanowa przez Narodo­ wy Komitet Ziemski zob. Protokół nr 244 z dnia 24 sierpnia 1921 r., ГАРФ, Ф. P-130 (CHK РСФСР), On. 5, Ед. xp. 429, Л. 6. Zob. także sprawozdanie z wyjazdu służbowego Iwanowa z 1922 r., ЦГАМО, Ф.837, On. 1, Ед. xp. 927.

20 Por. The A rtificia l Insem ination o f F arm A n im a ls, pod red. E. Perry’ego, New Brun­

swick 1955, s. 5-8; C.E. Folsome, The status o f artificial insem ination: a critical review , „Ameri­

can Journal of Obstetrics and Gynecology” 1943, t. 45, s. 915-927.

21 Nikołaj Wawiłow - rosyjski biolog, genetyk (brat fizyka Siergieja Wawiłowa), członek Akademii Nauk ZSRR (1923), akademik (1928). Laureat Nagrody Leninowskiej z 1926 r., w latach 1933-1940 kierował Instytutem Genetyki ZSRR. Jego sprzeciw wobec antydarwinow- skiej i antygenetycznej teorii Łysenki doprowadził do tego, że 6 sierpnia 1940 r. został areszto­ wany i 6 lipca 1941 r. skazany na śmierć pod zarzutem udziału w szpiegowskiej organizacji i zwalczania łysenkizmu. Wyrok zamieniono na 20 lat łagru, z tym że skierowano go nie do łagru, a do więzienia w Saratowie. W wyniku wyczerpania warunkami śledztwa i uwięzienia wkrótce zmarł.

W ła d im ir W ie r n a d s k i ( 1 8 6 3 - 1 9 4 5 )22. P ro fe so ro w ie p o d k r e ś la li w a g ę b a d a ń z p u n k t u w id z e n ia id e o lo g ii ( n a d c h o d z ił ro k 1924) o ra z m o żliw o ści ic h w y k o ­ r z y s t a n i a w c e la c h a n ty r e lig ijn e j p ro p a g a n d y . Z a g r a n ic ą sw oje p o p a rc ie w y ­ r a z ili p r z e d e w s z y s tk im u c z e n i fra n c u s c y : b a k te r io lo g P ie r r e P a u l E m ile R o u x , m ik ro b io lo g A lb e rt C a lm e tte , w e te r y n a r z C a m ille G u b in , fiz y k P a u l L a n g e v in . Iw a n o w o trz y m a ł t a k ż e k o n k r e tn e w s p a rc ie F ra n c ji, a k o n k r e tn ie I n s t y t u t u P a s t e u r a , k tó r y g o tó w b y ł u d o s tę p n ić d la d o św ia d c z e ń z w ie rz ę ta , a ta k ż e p o m ie s z c z e n ia la b o r a to r y jn e sp e c ja ln e j s ta c ji b a d a w c z e j w A fryce.

Słuchacze U niw ersytetu Robotniczego podczas wycieczki do Państwowego M uzeum Darwinowskiego w Moskwie (lata 20. XX w.) P o p a rc ie n a u k o w c ó w z a g ra n ic z n y c h w y d a je się o c zy w iste. W s z a k n a p o ­ c z ą tk u XX w. z a g a d n ie n ie h y b ry d y z a c ji c z ło w ie k a i m a łp y zaczęło p rz y c ią g a ć u w a g ę w ie lu biologów . W ty m s a m y m c z a sie w B elg ii, F r a n c ji, N ie m c z e ch i U S A ro d z iły się p o d o b n e id e e , w k tó ry c h n a t u r a l n i e n a w ią z y w a n o do w y p o ­ w ie d z i D a r w in a z 1871 r. n a t e m a t p o c h o d z e n ia c z ło w ie k a o ra z e w o lu c jo n isty E r n s t a H a e c k e la 23. Z a s to s o w a n ie s k rz y ż o w a n ia c z ło w ie k a z c z łe k o k s z ta łtn y ­ m i m a łp a m i w 1908 r. z a p ro p o n o w a ł h o le n d e r s k i n a t u r a l i s t a B e rn e lo t M o en s, p rz y cz y m w o d r ó ż n ie n iu od sw o ich p o p rz e d n ik ó w p o s ta n o w ił z re fe ro w a ć

22 Władimir Iwanowicz Wiernadski - rosyjski badacz, myśliciel i działacz społeczny, w latach 1898-1911 profesor Uniwersytetu Moskiewskiego (odszedł z uczelni na znak protestu przeciwko szykanowaniu studentów), akademik Rosyjskiej Akademii Nauk (1917) i Petersbur­ skiej Akademii Nauk (1925), pierwszy przewodniczący Akademii Nauk Ukrainy (1919), laureat Odznaczenia Państwowego ZSRR (1943). Był prekursorem współczesnej nauki o Ziemi - geo­ chemii, biochemii, radiogeologii, hydrogeologii i in., a w centrum jego badań naukowych pozo­ stawała nauka o biosferze i jej ewolucji.

23 Zob. P.J. Bowler, Theories o f h u m a n evolution: A century o f debate, 1844-1944, London

k w e s tię w b a r d z ie j p r z y s tę p n e j fo rm ie . O p ra c o w a n a p rz e z n ie g o b r o s z u r a pod p r e te n s jo n a ln y m ty tu łe m P r a w d a . B a d a n i a e k s p e r y m e n t a l n e o p o c h o d z e n i u c z ł o w i e k a b y ła p rz e z n a c z o n a n ie ty le do u c z o n y c h , co do s z e ro k ie j o p in ii p u b lic z n e j24. A u to r c h c ia ł w y w o łać p o w sz e c h n e z a in te r e s o w a n ie w c e lu z e ­ b r a n i a ś ro d k ó w fin a n s o w y c h n a p la n o w a n ą e k sp e d y c ję do F r a n c u s k ie g o K o n ­ g a , g d zie p la n o w a ł p r z e p r o w a d z a n ie e k s p e r y m e n tó w z z a p ło d n ie n ie m s z y m ­ p a n s ó w i g o ry li lu d z k ą s p e rm ą . P o d o b n e p u b lik a c je w l a ta c h 30. p o ja w ia ły się ta k ż e w U S A 25. Z a te m p r z y p a d e k I w a n o w a to n ie r e z u l t a t ja k ie g o ś szc zeg ó ln eg o b o ls z e ­ w ick ieg o c y n iz m u (ch o ciaż to ta k ż e m ia ło m iejsce). Z t ą w s z a k ż e ró ż n ic ą , że w Z S R R p o s ta n o w io n o id e e te w d ro ż y ć w życie. W 1926 r. w M o sk w ie p o w s ta ­ je I n s t y t u t T r a n s p la n ta c ji K rw i, g d z ie z a b ie g i w y k o n y w a n e p rz e z A le k s a n d r a B o g d a n o w ic z a n a o c z a c h liczn e j p u b lik i p r z e r a d z a ją się w sw o iste s p e k ta k le . W a rto w ty m k o n te k ś c ie p rz y p o m n ie ć ó w c z e s n ą m e d y c z n ą s e n s a c ję : o p e ra c je fra n c u s k ie g o c h ir u r g a (ro sy jsk ie g o p o c h o d z e n ia ) S ie rg ie ja W o ro n o w a (1 8 6 6 ­ - 1 9 5 1 ) , k tó r y „ o d m ła d z a ł” p o d s ta r z a ły c h p a c je n tó w , d o k o n u ją c c h ir u r g ic z n e ­ go p rz e s z c z e p u t k a n k i j ą d e r m a łp y do j ą d e r m ę ż c z y z n y 26. W 1925 r. w sa m e j M o sk w ie p rz e p ro w a d z o n o 14 ta k ic h o p e ra c ji, a n a c a ły m św ie c ie około k ilk u ty s ię c y 27. Z a g a d n ie n ia e ty k i w obec s p e k ta k u la r n o ś c i o d k ry ć w z a k r e s ie m e ­

d y c y n y o d c h o d z iły w ó w czas n a d a ls z y p la n . W . W ie rs a je w w N o t a t k a c h l e k a ­

r z a (З а п и с к и в р а ч а , 1900) z ir y ta c ją p o d k r e ś la ł, że ty lk o j e d n a sp o ś ró d ro s y j­ s k ic h g a z e t m e d y c z n y c h o s ą d z iła le k a rz y , k tó r z y „w c e la c h n a u k o w y c h ” w sz c z e p ia li z d ro w y m lu d z io m k iłę lu b g ru ź lic ę (d o ś w ia d c z e n ia tłu m a c z o n o

24 O zainteresowaniu hybrydami poza sferą nauki, przede wszystkim w literaturze

XVIII-XIX w., zob.: R. Morris, D. Morris, M en a n d A p es, London 1966, s. 54-82. Por. także

powieści, które pojawiły się w XX w.: Vercors [J. Bruller], Les a n im a u x dénaturés, Paris 1952;

M. Crichton, Congo, London 1980; P. Hong, The w om an a n d the ape, tłum. B. Haveland,

Toronto 1997.

25 Zob. H.M.B. Moens, Truth: E xperim ental researches about the descent o f m a n , London

1908; P.G. Mahoudeau, L ’origine de l’hom m e a u p o in t de vue expérim ental, „Revue de l’Ecole

d’anthropologie” 1909, s. 149-155; E rn st H aeckel over B astaardering, „Vakblad voor Biologen”

1960, nr 7, s. 132; korespondencja Haeckela znajdujaca się w archiwum Ernst Haeckel Haus,

Universität Jena; P. de Rooy, In search o f perfection: The creation o f m issing lin k , [w:] Ape, man,

apem an: N h a n g in g views since 1600, pod red. R. Corbeya, B. Theunissena, Leiden 1995,

s. 195-207; D. Haraway, P rim ate visions: Gender, race, a n d nature in the world o f modern

science, London 1989, s. 72; C.J. Hardin, G. Liebherr, O. Fairchild, A rtificial insem ination in chim panzees, „International Zoo Yearbook” 1975, t. 15, s. 132-134; D.E. Martin, Ch.E. Graham,

K.G. Gould, Successful artificial insem ination in the chim panzee, „Symposia of the Zoological

Society of London” 1978, t. 43, s. 249-260.

26 Błędność założeń w badaniach Woronowa była oczywista już w latach 30. Szerzej na ten

temat zob.: D. Hamilton, The m onkey g la n d a ffa ir, Londyn 1986; R. Oriol, Serge Voronoff,

„Xenotransplantation” 2001, nr 8 (2), s. 149-150.

27 Na temat „operacji odmładzających” w ZSRR zob.: Омоложение. Сборник статей, под ред.

H.K. Кольцова, Москва 1923; Омоложение: Второй сборник статей, под ред. H.K. Кольцов, Москва

1924; М.Б. Мирский, История отечественной трансплантологии, Москва 1985. Czasopismo „Ogo-

niok” („Огонек”) opublikowało dziennik jednego z mężczyzn, którzy zdecydowali się na tego typu zabiegi Woronowa.

k o n ie c z n o ś c ią d o g łęb n eg o z b a d a n ia c h o ro b y o ra z w y n a le z ie n ia n o w y c h le ­ k a r s tw ) . W ra d z ie c k ie j n a u c e p o w sz e c h n ie sto so w a n o z a s a d ę : J e ś l i n ie w olno, ale lu d zk o ść p o trz e b u je — to tro sze czk ę m o ż n a ” („если нельзя, но для человечества нужно, - то немножко можно”)28.

N ie m ło d y i s c h o ro w a n y Iw a n o w r o z u m ia ł, że je ś li chce z w y n ik a m i sw o ­ ic h b a d a ń z a p is a ć się w h is to r ii m ed y c y n y , m u s i z n a le ź ć j a k ie ś w sp a rc ie . W 1922 r. zw ró cił się z p r o ś b ą o po m o c do n a u k o w c ó w z z a g ra n ic y , w ty m do d a w n e g o z n a jo m e g o , a m e r y k a ń s k ie g o b io lo g a - R. P e a r l a 29. P o u p ły w ie d w ó ch l a t p r o je k t z g a d z a się w e s p rz e ć I n s t y t u t P a s te u r a . W liśc ie z 12 c z e rw ­ c a 1924 r. d y r e k to r I n s t y t u t u P ie r r e P a u l E m ile R o u x , a ta k ż e je g o z a s tę p c a A lb e r t C a lm e tt o k r e ś la ją d o ś w ia d c z e n ia ja k o „m ożliw e i o c z e k iw a n e ”. R o k p ó źn iej C a lm e tt w e s p rz e e k s p e r y m e n ty w je s z c z e b a r d z ie j e n e r g ic z n y sp o só b , p is z ą c o ic h „ św ia to w y m z n a c z e n iu ”30. B r a k u je je d y n ie śro d k ó w fin a n so w y c h . Z w y lic z e ń p ro f e s o ra I w a n o w a w y n ik a ło , że ro c z n e b a d a n i a z a b e z p ie c z y ła b y k w o ta 15 ty s . d o la ró w (co w ty m c z a sie s ta n o w iło r ó w n o w a rto ś ć 30 ty s. ru b li). 17 w r z e ś n ia 19 2 4 r. Iw a n o w z w ra c a się o pom oc do A n a to lia Ł u n a c z a r- s k ie g o 31 i A le k s a n d r a C u r u p y 32, a r g u m e n tu ją c , że je g o b a d a n i a le ż ą „w i n t e ­ r e s ie n a u k i ro sy jsk ie j i p r o p a g a n d y w ś ró d m a s ś w ia to p o g lą d u p rz y ro d n ic z o - -h is to ry c z n e g o ”33. Do p ro ś b y d o łą c z a p is m a p o le c a ją ce f r a n c u s k ic h u c z o n y c h o ra z N o w ik o w a , k tó re g o z d a n ie m d o ś w ia d c z e n ia „ b ę d ą m o g ły b y ć w y k o rz y ­ s ta n e w w a lc e z id e a liz m e m i w ita liz m e m ”, a ta k ż e w „ p ro p a g a n d z ie n a u k o - w o - m a te ria lis ty c z n e j (a n ty r e lig ijn e j) ”34.

28 Eksperymenty medyczne oraz odkrycie w dziedzinie biologii i medycyny to motyw wielu

rosyjskich powieści lat 20. i 30. XX w. Zob. m.in. Psie serce (Собачье сердце) Michaiła Bułhako­

wa, Czlowiek-ryba (Человек-амфибия) Aleksandra Bielajewa, artykuły Maksyma Gorkiego.

29 Zob. Иванов - Р. Перлу, 21.04.1922, American Philosophical Society Library. R. Pearl

Papers.

30 Zob. А.М. Безредка - Л.А. Тарасевичу, 12.07.1924, Архив РАН (АРАН), Ф. 1538 (Тарасевич),

On. 4, Ед. хр. 51; Э. Ру и А. Кальметт - Иванову, 12.06.1924, А. Кальметт - Иванову, 9.04.1925,

ЦГАМО, Ф. 837, On. 1, Ед. Хр. 429, Л. 3-5; В.И. Вернадский, Дневники. Март 1921 - август 1925,

Москва 1998, s. 141.

31 Anatolij Wasiljewicz Łunaczarski (1875-1933) - radziecki filozof, teoretyk kultury i pu­ blicysta. Urodził się w rodzinie inteligenckiej, ukończył szkołę średnią w Kijowie, następnie wyjechał do Zurychu na studia, odbył także podróże do Włoch i Francji. W latach 1917-1929 był ludowym komisarzem oświaty w rządzie bolszewickim, rzecznikiem oraz propagatorem organizowania państwowej opieki nad dziećmi i młodzieżą, zastąpienia rodziny przez organiza­ cje społeczne. W 1930 r. został członkiem Akademii Nauk ZSRR, a 1933 r. ministrem pełnomoc­ nym ZSRR; zmarł w drodze na tę placówkę.

32 Aleksander Curupa (1870-1928) - radziecki działacz państwowy i partyjny. Członek Centralnego Komitetu Wydawniczego ZSRR (1-4 kadencja), członek KC WKP(b) (1923-1928), inicjator wprowadzenia w kraju dyktatury aprowizacyjnej (wprowadzona na mocy dekretu z 13 maja 1918 r.), jeden z organizatorów oddziałów aprowizacyjnych.

33 И.И. Иванов, Докладная записка народному комиссару просвещения А.В. Луначарскому,

17 .09.1924, Государственный архив Российской Федерации (ГАРФ), Ф. А-2306 (Наркомпрос), On. 69, Ед. хр. 131, Л. 2-11.

Iw a n o w m ia ł ta k ż e sw o ic h (n ie lic z n y c h w p ra w d z ie !) o p o n en tó w , k tó rz y w y r a ż a li w ą tp liw o ś c i co do m o ż liw y c h s u k c e só w ty c h d o św ia d c z e ń . N a le ż a ł do n ic h m .in . p r o f e s o r Iw an co w , k o n s u l t a n t n a u k o w y C e n tr a ln e j N a u k i R S F S R . K o sz to ry s z a p ro p o n o w a n y p rz e z Iw a n o w a , a k o n k r e tn ie k w o ta w y ­ d z ie lo n a n a o p ła c e n ie osób u c z e s tn ic z ą c y c h w e k s p e ry m e n c ie , w y d a w a ła się n ie w y s ta rc z a ją c a . P o z a ty m is tn ia ło ry z y k o , że d o ś w ia d c z e n ia m o g ły się p r z e ­ c ią g n ą ć n a la ta . W s z a k ró ż n ic a m ię d z y d łu g o śc ią c ią ż y u c z ło w iek a i m a łp y w y n o si 2 8 0 d n i, a w c e lu o k r e ś le n ia s to p n ia biologicznego p o k re w ie ń s tw a k o ­ n ie c z n e j e s t n ie ty lk o w y h o d o w a n ie h y b ry d , a le i o trz y m a n ie od n ic h now ego p o k o le n ia . W oficjalnej n o ta tc e , k tó r ą sk ie ro w a n o do N aro d o w eg o K o m ite tu O św iaty , p o d k re śla n o : „z pro p o zy cji p ro fe s o ra Iw a n o w a tr z e b a zrezy g n o w ać, u w z g lę d n ia ją c m a te r ia ln e m o żliw ości R S F S R i m a łe p ra w d o p o d o b ie ń stw o s u k ­ cesów p la n o w a n y c h d o św iad cz eń . P o z a ty m p rz y obecnej k o n iu n k tu r z e p o li­ ty c z n e j C e n t r a l n a N a u k a n e g a ty w n ie o d n o si się do sa m e j is to ty d o św ia d c z e ń sz tu c z n e g o k rz y ż o w a n ia c z ło w ie k a z m a łp ą , ja k o że te d o ś w ia d c z e n ia m o g ą w y w o łać całk o w ic ie o d w ro tn y e f e k t ze s tr o n y s z e ro k ic h m a s ”35. N e g a ty w n ą o p in ię w y ra z ił te ż s t a r y c z ło n e k p a r t i i F.N . P ie tr o ń , w r e z u lta c ie czego o d m ó ­ w io n o fin a n so w e g o w s p a r c ia b a d a ń Iw a n o w a . W 1925 r. p la n I w a n o w a d e c y d u je się w e s p rz e ć N ik o ła j G o rb u n o w (1 8 9 2 ­ 1938), z w y k s z ta łc e n ia c h e m ik -te c h n o lo g k ie r u ją c y R a d z ie c k im K o m ite te m N a ro d o w y m (Совнарком) i j e d e n z a k ty w n y c h o rg a n iz a to ró w ra d z ie c k ie j n a ­ u k i w l a t a c h 20. G o rb u n o w p rz e z k o le jn e p ię ć l a t n ie s tr u d z e n ie b ę d z ie s t a r a ł się p o m a g a ć Iw a n o w o w i. J e g o k o n ta k ty p a r ty jn e i rz ą d o w e ( s e k r e ta r z p r z e ­ w o d n icząceg o R K N - W ło d z im ie rz a L e n in a w l a ta c h 1 9 1 7 -1 9 2 0 ) o ra z z a jm o ­ w a n e s ta n o w is k o d a w a ły w ty m w z g lę d z ie d o d a tk o w e m o żliw o ści. K o r z y s ta ­ ją c ze sw o ic h u p r a w n ie ń , 21 w r z e ś n ia 1925 r. G o rb u n o w w łą c z y ł o m ó w ie n ie p r o je k tu Iw a n o w a do p o r z ą d k u p o s ie d z e n ia K o m isji F in a n s o w e j R K N i p o d ­ j ą ł d ecyzję o a s y g n o w a n iu ze śro d k ó w k o m ite tu 10 ty s . d o la ró w n a rzecz A k a d e m ii N a u k . Ś ro d k i te m o ż n a było w y k o rz y s ta ć je d y n ie n a f in a n s o w a n ie e k s p e d y c ji Iw a n o w a do A fry k i, z a ś zgodę sa m e j a k a d e m ii p la n o w a n o u z y s k a ć w te r m in ie p ó ź n ie jsz y m . K ilk a d n i p ó ź n ie j d e c y z ja z o s ta ła z a tw ie r d z o n a p rz e z c z ło n k a B iu r a P o lity c z n e g o , z a s tę p c ę p rz e w o d n ic z ą c e g o K R N i p r z e ­ w o d n icząceg o R a d y P r a c y i O b ro n y L .B . K a m ie n ie w a , k tó r y 25 w r z e ś n ia p o in fo rm o w a ł o ty m n a p o s ie d z e n iu R a d y 36.

Co p rz y c ią g a ło u w a g ę G o rb u n o w a ? M o żliw o ści w y k o r z y s ta n ia ty c h d o ­ ś w ia d c z e ń w c h a r a k te r z e b r o n i p r o p a g a n d y a n ty r e lig ijn e j w ś ró d „ zaco fan y ch

35 H.A. Иванцов, Заключение по вопросу об отпуске средств проф. Иванову на производство опытов по получению помесей между человеком и высшими обезьянами, ГАРФ, Ф. А-2306, Оп. 69, Ед. хр. 131, Л. 13-15; резолюция Ф. Н. Петрова, ibidem, Л. 13; Докладная записка Главнауки, ibidem, Л. 12. 36 Zob. Секретное приложение к протоколу Ne 219 (СТО) заседания Административно­ -финансовой комиссии, 21.09.1925, ГАРФ, Ф. Р-5446 (CHK), Оп. 72 (документы Л. Б. Каменева), Ед. хр. 216, Л. 47; Секретные протоколы Совета труда и обороны. Заседание от 25.09.1925. Протокол N 184-с, ibidem, Ед. хр. 195, Л. 216.

m a s ” czy te ż w a ż k o ść z p u n k t u w id z e n ia n a u k i? N ie s te ty , n ie d y s p o n u je m y k o re s p o n d e n c ją G o rg o n o w a i I w a n o w a a n i s te n o g r a m a m i z p o s ie d z e ń R ady. Z z a c h o w a n y c h m a te r ia łó w a r c h iw a ln y c h n ie w y n ik a , że e w e n tu a ln e h y b r y ­ d y m ia ły b y b yć p rz e z n a c z o n e do j a k i ś „ ta jn y c h ” celów, ty m b a rd z ie j że k ilk a p u b lik a c ji o d o ś w ia d c z e n ia c h Iw a n o w a z m ie ś c iła ju ż r a d z ie c k a p r a s a . G o rb u - n o w o tw a rc ie m ów i o n ic h p o d c z a s ro z m ó w d o ty c z ą c y ch w s p ó łp ra c y k u l t u r a l ­ n e j i n a u k o w e j p o m ię d z y F r a n c ją a Z S R R , k tó r e w p a ź d z ie r n ik u 1915 r. p ro w a d z i w P a r y ż u z f r a n c u s k im i u c z o n y m i, w ty m z P a u le m L a n g e v in e m 37. P o n a d t o I w a n o w o g ła s z a sw o je z a m i e r z e n i a p o d c z a s w y k ła d ó w , m .in . 30 w r z e ś n ia 1925 r. w A k a d e m ii N a u k i w L e n in g r a d z ie n a z a p ro s z e n ie s e ­ k r e t a r z a a k a d e m ii S.F. O ld e n b u r g a 38.

J e d n a k A k a d e m ia N a u k n ie z a m ie r z a ła n a r a ż a ć sw ojej r e p u ta c ji a n i b ra ć n a sie b ie p e łn e j o d p o w ie d z ia ln o śc i w o b ec r y z y k a s k a n d a lu i n e g a ty w n e j r e a k ­ cji o b y w a te li. D la te g o w o fic ja ln y m u p o w a ż n ie n iu w y d a n y m p rz e z a k a d e m ię , p o d a ją c cel podróży, o g ra n ic z o n o się do „ h y b ry d y z a c ji a n tr o p o id a ln y c h m a łp ”, c h o ciaż p o d c z a s w y s tą p ie n ia w a k a d e m ii Iw a n o w o tw a rc ie m ó w ił o d o ś w ia d ­ c z e n ia c h z u d z ia łe m cz ło w ie k a . O t a k im z a k r e s ie e k s p e r y m e n tó w b y ła m o w a ta k ż e w p rz e d s ta w io n y c h p rz e z n ieg o d w ó ch lis ta c h p o le c a ją c y c h 39. N a to ­ m i a s t n i k t z a k a d e m ik ó w , n a w e t N . Iw an co w , k tó r y n e g a ty w n ie o d n ió sł się do m o żliw o ści ty c h d o św ia d c z e ń , n ie p o d e jm o w a ł k w e s tii m o r a ln y c h 40.

W 1926 r. r a d z ie c k ie g a z e ty , w ty m ta k ż e „Вечерняя М осква” p o in fo rm o ­ w a ły c z y te ln ik ó w o p la n o w a n e j e k sp e d y c ji Iw a n o w a . B e z p o ś re d n io do p ro fe ­ s o r a z a c z ęły la w in o w o n a p ły w a ć lis ty od osób, k tó r e g o to w e b y ły w z ią ć u d z ia ł w e k s p e d y c ji (w w ię k sz o śc i n ie o d p ła tn ie ). W ś ró d n ic h b y li n ie ty lk o le k a r z e i p ra c o w n ic y n a u k o w i, a le ta k ż e p ro śc i lu d z ie , ch ło p i. J e d n a k g d y w lu ty m 1 9 2 6 r. Iw a n o w w y r u s z a do F r a n c u s k ie j G w in e i (o b ec n ie R e p u b lik a G w in ei),

37 O Gorbunowie i jego roli jako patrona badań naukowych Iwanowa zob.: Николай

Петрович Горбунов: Воспоминания, статьи, документы, сост. А.Н. Горбунов, Г.А. Савина, А.П. Трошина, Москва 1986, s. 5-41; А.А. Пархоменко, Академик Н.П.Горбунов, [w:] Репрессированная наука, Ленинград 1991, s. 408-423; К.О. Россиянов, Н.П. Горбунов и организация советской науки (Интервью К.О. Россиянова с А. Н. Горбуновым), ВИЕТ 2004, nr 3, s. 89-102; Горбунов Н.П. - И.И. Мирошникову, 9.10.1925, ГАРФ, Ф. Р-5446, Оп. 37, Ед. хр. 62, Л. 12. 38 Zob. И.И. Иванов, В Физико-математическое отделение Всесоюзной Академии наук, 30.09.1925, ПФА РАН, Ф. 1, Оп. 2, Ед. хр. 22 (Приложения к протоколу заседания Отделения физико­ математических наук № ХШ. 30.09.1925 г.), Л. 51-521 Протокол XIII заседания Отделения физико­ математических наук. 30.09.1925, ПФА РАН, Ф. 1, Оп. 1а, Ед. хр, 174, Л. 91. 39 Zob. Korespondencja, ПФА РАН, Ф. 1, Оп. 2 (1925), Ед. хр. 22, Л. 49-50; Удостоверение АН

СССР Иванову И. И. о командировке в Африку. 30.01.1926, nr 93; kopia potwierdzona za zgodność z oryginałem, ЦГАМО, Ф. 837, Оп. 1, Ед. хр. 968.

40 Zob. Вавилов Н.И. - И.И. Иванову, 27.01.1926, ЦГАМО, Ф. 837, Оп. 1, Ед. хр. 342. Publika­

cja: Н.И. Вавилов. Из эпистолярного наследия, 1911—1928, [w:] Научное наследство, Москва 1980,

t. 5, s. 251-252; Г.А. Кожевников, О необходимости устройства центрального обезьянника,

15.09.1925 (Копия), Архив Национального НИИ общественного здоровья (dawny НИИ им. Н. А. Семашко), Ф. 28 (В.Д. Шервинский), Оп. 12, Ед. хр. 1, Л. 93-94. Oryginał listu Kożewnikowa znajduje się w Archiwum Instytutu Eksperymentalnej Patologii i Terapii w Suchumi, zob.

Э.П. Фридман, История Сухумского питомника обезьян в аспекте развития медико-биологических

w sz y sc y o c h o tn ic y p o z o s ta ją w sw o ich d o m a c h . W P a r y ż u d o łączy do n ieg o je d y n ie sy n , 2 2 -le tn i s t u d e n t U n iw e r s y te tu M o sk ie w sk ie g o , w p rz y sz ło śc i z n a n y ra d z ie c k i b io c h e m ik , c z ło n e k k o re s p o n d e n c y jn y A k a d e m ii N a u k M e ­ d y c z n y c h Z SR R . C e le m e k s p e d y c ji Iw a n o w a by ło s tw o r z e n ie h y b ry d y czło­ w ie k a i m a łp y c z łe k o k s z ta łtn e j ( s z y m p a n s a lu b g o ry la). Z a m ia r b y ł n a s t ę p u ­ ją c y : p o jm a ć s a m ic ę s z y m p a n s a i s z tu c z n ie z a p ło n ić j ą lu d z k ą s p e rm ą . 14 lis to p a d a 1926 r. Iw a n o w z s y n e m p r z y b y w a ją do K o n a k ry 41, a n a ­ s tę p n ie j a d ą do m ia s te c z k a K in d ia w z a c h o d n ie j G w in ei. M iejsce to u d o s tę p ­ n ił im I n s t y t u t P a s t e u r a . B y ła to p la c ó w k a z a jm u ją c a się h o d o w lą n a c z e l­ n y c h , g d z ie ju ż w c z e śn ie j p ro w a d z o n o b a d a n i a n a d s z tu c z n y m z a p ło d n ie n ie m z w ie r z ą t o ra z e k s p e r y m e n ty n a d k o m ó rk a m i z w ie rz ę cy m i. P o n ie w a ż je d n a k n ie by ło ta m d o jrz a ły c h płciow o s a m ic (o k o liczn o ść a b s o lu tn ie n ie b r a n a w c z e śn ie j p o d u w a g ę ), a ta k ż e z p o w o d u z b liż a ją c e j się p o ry d eszczow ej Iw a n o w z o s ta ł z m u s z o n y do w y ja z d u 21 k w ie tn ia z A fry k i do P a r y ż a , g d zie p rz e b y w a ł do lis to p a d a , p ra c u ją c w ró ż n y c h la b o r a to r ia c h . N a s tę p n ie o tr z y ­ m a ł zgo d ę n a p rz e p ro w a d z e n ie b a d a ń w K o n a k ry . W c e lu s c h w y ta n ia s z y m ­ p a n s ó w 30 g r u d n ia e k s p e d y c ja u d a ł a się do m iejsco w o ści p o łożonej w te r e n ie g ó rz y s ty m F o u ta - D ja lo n (w ję z . fu lb e F u u t a J a lo o ). 18 s ty c z n ia 1927 r. po po w ro cie do C a m a y e n n e Iw a n o w m ia ł do d y sp o zy cji tr z y d o ro słe sz y m p a n sy .

D u żeg o w s p a r c ia u d z ie lił r a d z ie c k ie m u u c z o n e m u g u b e r n a to r G w in ei, k tó r y p o m ó g ł m u z a g o s p o d a ro w a ć się w B o ta n ic z n y m O g ro d z ie w C a m a y e n ­ n e (n ie d a le k o m . K o n a k ry ). R ó w ie ś n ik Iw a n o w a , 5 6 -le tn i a d m i n i s t r a t o r w y ­ ra ź n ie tę s k n ił z a w y k s z ta łc o n y m i w sp ó łro z m ó w c a m i, d la te g o c z ę sto go ścił go w sw ej re z y d e n c ji. To w ła ś n ie g u b e r n a to r p o m o że p ó źn iej z a k u p ić m a łp y do ra d z ie c k ie j ferm y, a ta k ż e z o rg a n iz o w a ć w p r z e d m ie ś c ia c h K o n a k ry ty m c z a ­ s o w ą h o d o w lę , w k tó re j Iw a n o w p rz e p ro w a d z i p ie rw s z e d o ś w ia d c z e n ia 42.

Z a p ło d n ie n ie s c h w y ta n y c h m a łp o d b y w ało się p o d p r e te k s te m ic h le c z e ­ n ia . S a m ic ę u s y p ia n o c h lo ro e ty le n e m . P o d w ó c h -trz e c h m in u ta c h , g d y b y ła n ie ru c h o m a , w y c ią g a n o j ą z k l a t k i i ro b io n o s z tu c z n e o d d y c h a n ie . T a k ie m a ­ n ip u la c je s iln ie o d d z ia ły w a ły n a a s y s tu ją c y c h G w inejczyków , k tó r z y u z n a w a li z w ie rz ę z a m a r tw e i d o z n a w a li s z o k u f a k te m je j p r z y w r a c a n ia do życia. P rz e z ce w k ę s a m ic y w s trz y k iw a n o p ó łto r a c e n ty m e tr a sz e śc ie n n e g o sp erm y . J a k w y n ik a z n o ta te k , 28 lu te g o 1927 r. d o ś w ia d c z e n ia b y ły p rz e p ro w a d z o n e

41 Konakry (fr. Conakry) - miasto w zachodniej części Gwinei nad Oceanem Atlantyckim, częściowo położone na wyspie Tombo, założone w 1880 r. Pod koniec XIX w. zostało stolicą protektoratu Rivieres de Sud, a później Gwinei Francuskiej. Dynamiczny rozwój miasta nastą­ pił po II wojnie światowej, a szczególnie po uzyskaniu niepodległości w 1958 r. Liczba mieszkań­ ców - ok. 2 mln (2007).

42 Szczegółowy opis ekspedycji przedstawia dziennik Iwanowa, prowadzony od 16 marca 1926 r. do 22 lipca 1927 r. (ЦГАМО, Ф. 837, On. 1, Ед. xp. 988). Prowadzone eksperymenty dokumentują dwa dzienniki laboratoryjne, prowadzone od 3 czerwca do 12 października 1926 r. (Ед. xp. 158) oraz od 12 stycznia do 18 lipca 1927 r. (Ед. xp. 987). Zob. także notatki (bez tytułu) o sztucznej inseminacji małp (Ед. xp. 1007; ГАРФ, Ф. 3316; ЦИК СССР, On. 45, Ед. xp. 18, Л. 61-109.)

oraz sprawozdanie Iwanow podróży do Afryki (И.И. Иванов, Отчет по командировке в Западную

n a d w ó ch s a m ic a c h (B a b e tte i S y v e tte ). Z p ro to k o łó w e k s p e r y m e n tó w n ie sp o só b je d n o z n a c z n ie w y w n io sk o w a ć , k im b y ł/b y li d a w c y n a s ie n ia , o d n o to w y ­ w a n o je d y n ie je g o /ic h w ie k (n ie p o k ry w a ją c y się z w ie k ie m a n i p ro fe s o ra , a n i je g o s y n a ) 43. S a m a o p e ra c ja o d b y w a ła się w t e n sp o só b , że p o ło w a tu ło w ia m a łp y p o z o s ta w a ła w k la tc e , a d o ln a n a z e w n ą trz . T rz e b a było się śpie szy ć, s a m ic a m o g ła się o b u d zić, a c h a r a k t e r d o ś w ia d c z e ń n a le ż a ło u trz y m y w a ć w ta je m n ic y 44. K o le jn y z a b ie g , p o d n a r k o z ą o g ó ln ą , z o s ta ł p r z e p ro w a d z o n y d o p ie ro 25 c z e rw c a n a s z y m p a n s ic y „ C z a r n a ”. D łu g a p r z e r w a b y ła sp o w o d o ­ w a n a e p id e m ią d y z e n te rii, w w y n ik u k tó re j p a d ło w iele z w ie rz ą t.

W p lacó w ce n ie by ło w ięcej d o ro sły c h s a m ic , a s c h w y ta n ie n o w y c h o k a z a ­ ło się z a d a n ie m dość tr u d n y m . P o lo w a n ia z w y k le o d b y w a ły się w b a r b a r z y ń ­ s k i sposób. U z b ro je n i w p a łk i i b r o ń lu d z ie tr o p ili s ta d o s z y m p a n s ó w i k r z y ­ cząc z a g a n ia li j e n a d rzew o . N a s tę p n ie w o k ó ł d rz e w a r o z p a la n o o g n isk o . O tu m a n io n e , d u s z ą c e się g ry z ą c y m d y m e m z w ie r z ę ta s k a k a ły n a ziem ię, w p a d a ją c w p r o s t w p ło m ie n ie lu b p o d c io sy p a ł e k m y ś liw y c h i g in ę ły w m ę c z a rn ia c h . Z w y k le do n ie w o li d o s ta w a ły się o s o b n ik i m ło d e , s ta r s z e sa m c e i s a m ic e alb o z a b ija n o , alb o p o z w a la n o im u ciec, g dyż ro z s ie rd z o n e b y ły b a rd z o n ie b e z p ie c z n e . Iw a n o w s p ro w a d z ił z a te m s p e c ja ln e sie c i z P a r y ­ ża, a z a p o jm a n ie m a łp y w b a rd z ie j h u m a n i t a r n y sp o só b o b ie c a ł p re m ię w w y so k o śc i 1000 fra n k ó w . O rg a n iz o w a ł te ż p o k a z o w e obław y, żeb y n a u c z y ć tu z ie m c ó w o b ch o d zić się z s ie c ia m i. J e d n a k n o w e m e to d y n ie p rz y ję ły się w ś ró d m iejsc o w ej lu d n o śc i.

W ty c h o k o lic z n o śc ia c h Iw a n o w p o s ta n o w ił z a s tą p ić s z y m p a n s ic e a u to - c h to n k a m i. L e k t u r a d o s tę p n y c h ź ró d e ł p o z w a la w n io sk o w a ć , iż u ź r ó d ła tej sw o iste j m e d y c z n e j z u c h w a ło śc i le ż a ły p r z e s ą d y ra s o w e . W p ra w d z ie p ro fe so r n ie był d o k tr y n a ln y m r a s i s t ą , a le d z ie n n ik i k tó re p ro w a d z ił, k o r e s p o n d e n c ja i in n e d o k u m e n ty a r c h iw a ln e p o z o s ta w ia ją w r a ż e n ie o g ro m n e g o - p r z y czym

43 Zob. И.И. Иванов, Отчет по командировке в Западную Африку, 22.12.1927, ГАРФ, Ф. 3316

(ЦИК СССР), On. 45, Ед. хр. 18, Л. 73; Лабораторный дневник. 12.01 - 18.07.1927, Ф. 837, On. 1,

Ед. хр. 987; Записи об искусственном осеменении обезьян, ibidem, Ед. хр. 1007. Zob. na ten temat także:

K. Rossiianov, Beyond species: I l’y a Ivanov a n d h is experim ents on crossbreeding h u m a n s w ith

anthropoid apes, „Science in Context” 2002, nr 15, s. 277-316. Warto także wspomnieć, że szczegóły dotyczące ekspedycji Iwanowa pokrywają się z danymi opisanymi w książce Russella

Grigga pt. Króliczy król Rosji (The R a b b it K ing o f R u ssia , 1940). Wiele opisanych wydarzeń

opatrzonych jest odsyłaczami do gazet z tego okresu: praca badawcza rozpoczęła się w 1925 r., uczony otrzymał finansowanie w wysokości 10 tys. dolarów itp. Przy czym w swojej wizji literackiej korespondent gazety „London Times” w Rosji i krajach nadbałtyckich w latach 20. i 30. opisuje karierę radzieckiego urzędnika, który podróżuje po Rosji i uczy ludzi, jak rozmna­ żać króliki w celu rozwiązania problemów produkcyjnych.

44 Iwanow obawiał się, że miejscowej ludności nie spodobają się jego badania, dlatego oficjalnie zajmował się jedynie obserwacją medyczną i leczeniem małp. Korespondent rosyjskiej gazety emigracyjnej, który w tym czasie znalazł się w Konarze i nie znał celu doświadczeń, charakteryzuje Iwanowa jako „szacownego staruszka z długą siwą brodą, w okularach - typo­

wego rosyjskiego profesora starych dobrych czasów” - zob. В. Ткачев, Письма из Африки.

s z tu c z n ie s tw o rz o n e g o - d y s t a n s u m ię d z y p r z e d s ta w ic ie la m i r a s y b ia łe j i r a s y c z a rn e j. W iele z a p isó w s ta n o w i św ia d e c tw o le k c e w a ż e n ia i p o g a rd y w obec A fry k a n ó w . O to j a k Iw a n o w o p is u je p ie rw s z e w r a ż e n ia po s p o tk a n iu z M u r z y n a m i w rę k o p is ie sw ojej k s ią ż k i: „ O b n a ż e n i do p a s a M u rz y n i i M u ­ rz y n k i, c z a s e m s z k a r a d n i, a le n a jc z ę śc ie j n a sw ój sp o só b ła d n i, j a k i c a ła a f r y k a ń s k a p r z y r o d a [k u rs y w a - I.A .N .]”. I d a le j: „ M u rz y n i, o g ó ln ie rzecz m ó w iąc, to s t r a s z n i o sz u śc i i zło d z ie je ”. W w a r ia n c ie m a s z y n o p is u p o w y ż sz a f r a z a z o s ta ła z a s tą p io n a n a s tę p u ją c y m z d a n ie m : „ M u rz y n i, o g ó ln ie rzecz m ó ­ w iąc, to b a rd z o w e so ły i d o b ro d u s z n y n a r ó d ”. Z k o le i w liśc ie do sw ojego p rz y ja c ie la , le n in g ra d z k ie g o zoologa N .J . K u z n ie c o w a , Iw a n o w p isz e : „ P rz e ­ ż y ła m g o rą c i w id o k M u rz y n ó w i M u rz y n e k dość z n o ś n ie ”45. T y m s a m y m ra s iz m , k tó r y p o c z ą tk o w o p rz y p o m in a ł ty p o w ą p y c h ę e u ro p e js k ie g o p o d ró ż n i­ k a , sto p n io w o z a c z y n a o k re ś la ć n a u k o w e w y o b ra ż e n ia , a ta k ż e to k p o d e jm o ­ w a n y c h b a d a ń . J e d n a k ż e z n a le z ie n ie s a m o tn e j k o b ie ty , k t ó r a m o g ła b y p o słu ż y ć ja k o o b ie k t do b a d a ń o k a z a ło się tr u d n e . W m ie jsc o w y c h p le m io n a c h p ra k ty c z n ie n ie by ło s a m o tn y c h k o b ie t: do z a m ą ż p ó jś c ia m ie s z k a ły z ro d z ic a m i, p o te m z m ę ż e m , a w p r z y p a d k u je g o ś m ie rc i w d o w ę do sw ojego d o m u z a b ie r a ł jego b r a t lu b k re w n y . N a to m ia s t ta k ie j, j a k ą Iw a n o w sp o d z ie w a ł się ła tw o z n a le ź ć - p o rz u c o n e j, g ło d n e j, z d z ie ć m i n a r ę k a c h , go to w ej n a w s z y s tk o - n ie z n a ­ la z ł. P r o f e s o r p o s ta n o w ił w ięc p rz e k u p ić m iejsco w eg o fra n c u s k ie g o le k a r z a i d o k o n a ć z a p ło d n ie n ia n a s ie n ie m p o c h o d z ą c y m od m a łp y p o d c z a s b a d a n ia g in e k o lo g iczn eg o . 14 lis to p a d a o m a w ia ł tę k w e s tię z g u b e r n a to r e m , k tó r y o b ie c a ł z a a n g a ż o w a ć w tę s p ra w ę d o k to r a P e z e , lecząceg o m ie js c o w ą lu d n o ść. O czy w iście m ia ło się to o dbyć b e z w ie d z y i zgody s a m y c h k o b ie t. 23 lis to p a ­ d a Iw a n o w u d a je się do s z p ita la w c e lu u s t a l e n i a d o k ła d n e j d a ty ro z p o c z ę cia e k s p e r y m e n tu , je d n a k n ie o c z e k iw a n ie d o w ia d u je się , że g u b e r n a t o r P o ir e t k a te g o r y c z n ie z a k a z a ł p r o w a d z e n ia d o ś w ia d c z e ń b e z je g o zgody, a s a m w y ­ j e c h a ł do D a k a r u , g d z ie m ia ł ro z m a w ia ć n a t e n t e m a t z g e n e r a ln y m g u b e r ­ n a to r e m i z L a c e n e te m o d p o w ie d z ia ln y m z a b e z p ie c z e ń s tw o s a n i t a r n e k o lo ­ n ii w A fry c e Z a c h o d n ie j. G u b e r n a to r m ia ł p o w ró c ić z a d w a ty g o d n ie , a do te g o c z a s u n a le ż a ło c z e k a ć . P o z a s z p ita le m n ie z a k a z y w a n o Iw a n o w o w i p ro w a d z ić b a d a ń , a le w ia d o m o , że w in n y c h w a r u n k a c h n ie m o ż liw e b y ło b y z a c h o w a n ie s te r y ln y c h w a ru n k ó w , co m ia ło is to tn y w p ły w n a r e z u l t a t y e k s- p e ry m e n tó w 46. W im ię „ s z la c h e tn e g o c e lu ” Iw a n o w p o s ta n a w ia s a m p o d ją ć decyzję. R o z­ w a ż a m o żliw o ść p r z e p r o w a d z e n ia b a d a ń n a P ig m e jk a c h . W p ra w d z ie jego 45 Zob. И.И. Иванов, Африканские заметки. Из воспоминаний участника экспедиции профессора И.И. Иванова, ЦГАМО, Ф. 837, Оп. 1, Ед. хр. 990, Л. 22; И.И. Иванов, Отчет по командировке в Западную Африку, 22.12.1927, ГАРФ, Ф. 3316 (ЦИК СССР), Оп. 45, Ед. хр. 18, Л. 107; Korespondencja: Иванов - Н. Я. Кузнецову [b.d.], ЦГАМО, Ф. 837, Оп. 1, Ед. хр. 299; Иванов - Я.А. Тоболкину. 23.05. 1927, ibidem, Ед. хр. 1010; Дневник Иванова, ibidem, Ед. хр. 988, Л. 7.

46 Swoje wzburzenie zaistniałą sytuacją oddaje w dziennikach, zob: Дневник Иванова,

w ie d z a n a t e m a t ty c h n e g ro id a ln y c h lu d ó w z a m ie s z k u ją c y c h A fry k ę Ś ro d k o ­ w ą j e s t z n ik o m a , a le n ie p r z e s z k a d z a m u to p is a ć o n ic h j a k o „ p ry m ity w n e j r a s ie M u rz y n ó w , ży ją c y c h w la s a c h i n a d r z e w a c h ”. N ie w y m a g a d o d a tk o w e ­ go k o m e n ta r z a f r a g m e n t o ficjaln eg o s p r a w o z d a n ia z e k sp e d y c ji, w k tó ry m

Iw a n o w w y ja ś n ia , d lacz eg o n ie u d a ło się p rz e p ro w a d z ić d o św ia d c z e ń : „Z a m ó ­

w i o n e w k o lo n ii G a b o n s z y m p a n s y i p i g m e j e n ie b y ły d o s t a r c z o n e [k u rs y w a - I.A .N .]47.

W p ra w d z ie g u b e r n a to r n ie w y r a z ił zg o d y n a p ro w a d z e n ie d o św ia d c z e ń w s z p ita lu , a le n ie z m ie n iło to je g o życzliw ego s to s u n k u do Iw a n o w a , d la te g o te ż p o m a g a m u w zd o b y c iu m a łp i o tr z y m a n iu lic e n c ji n a ic h w yw óz do Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o . N a t o m i a s t o d m ie n n e b y ło s ta n o w is k o A k a d e m ii N a u k . S p e c ja ln a k o m is ja p o d p r z e w o d n ic tw e m A.A. B ia ły n s k ie g o - B ir u lii i a n tro p o lo g a p ro f e s o ra S .I. R u d ie n k i z w r a c a ła u w a g ę n a „ tr u d n e p o ło żen ie o fia ry [k o b ie ty - I.A .N .] ta k ie g o e k s p e r y m e n tu w p r z y p a d k u n a r o d z in dziec- k a -h y b ry d y w sw o im o to c z e n iu ” o ra z n a d e r w a n ie w ia r y „ p ry m ity w n y c h n a r o ­ dów ” w b a d aczy . W r e z u lta c ie k o m is ja „ stan o w czo re k o m e n d o w a ła o g r a n i­ czyć d o ś w ia d c z e n ia in s e m in a c ji s a m ic s z y m p a n s ó w ” i n ie p o p a r ła p ro ś b y Iw a n o w a o p r z y z n a n ie d o d a tk o w y c h a s y g n a c ji, k tó r e p o zw o liły b y k o n ty n u ­ o w ać d o ś w ia d c z e n ia w A fryce, c h o ciaż z g o d z iła się w y d łu ż y ć t e r m i n d e le g a ­ cji do 1 s ie r p n ia 1927 r.48

W r e z u lta c ie 1 lip c a 1927 r. Iw a n o w w ra z z s y n e m z m u s z o n y b y ł o p u ścić A fry k ę . N a s t a t e k u d a ją c y s ię do M a r s y lii z a ła d o w a n o 13 s z y m p a n s ó w i 2 in n e m ałp y . P u n k te m d o celo w y m m ia ła b yć s u c h u m s k a h o d o w la z o rg a n i­ z o w a n a p o d e g id ą I n s t y t u t u E k s p e r y m e n ta ln e j E n d o k ry n o lo g ii. 22 lip c a w M a r s y lii w w y n ik u g ru ź lic y p a d ła s z y m p a n s ic a C z a r n a , n a s tę p n ie S y v e t- te , a je s i e n i ą w S u c h u m i B a b e tte . P rz e p r o w a d z o n a s e k c ja zw ło k w y k a z a ła , że w p r z y p a d k u d w ó ch s a m ic p o d d a n y c h w c z e śn ie j in s e m in a c ji do z a p ło d n ie ­ n i a n ie doszło, a co w ięcej ic h o rg a n y p łcio w e b y ły w s ta n ie a tro fii. A z a te m e k s p e r y m e n ty d a ły n e g a ty w n e re z u lta ty . J e d n a k z d a n ie m Iw a n o w a n ie w y ­ k lu c z a ło to m o ż liw o ści h y b ry d y z a c ji - po p r o s tu lic z b a d o ś w ia d c z e ń b y ła z b y t m a ła 49.

W p r z y ję ty m 13 w r z e ś n ia 1927 r. „ 5 -le tn im p la n ie p e r s p e k ty w ic z n y m ” w ś ró d z a d a ń sto ją c y c h p r z e d p la c ó w k ą w y m ie n ia się „ k o n ty n u o w a n ie p rz e z prof. Iw a n o w a p ra c n a d h y b ry d y z a c ją ”50. P e łn o m o c n ic tw a u d z ie lo n e u c z o n e m u

47 И.И. Иванов, Отчет по командировке в Западную Африку, ГАРФ, Ф. 3316, Оп. 45, Ед. хр. 18,

Л. 76; Korespondencja: Иванов — хранителю Музея Бельгийского Конго (Conservateur de M useé de

Congo). 19.07.1926, ЦГАМО, Ф.837, Оп. 1, Ед. хр. 429, Л. 10-11.

48 Zob. list P.P. Suszkina do Prezydium Akademii Nauk: Председатель Комиссии

П.П. Сушкин — в Президиум Академии наук. 30.05.1927, ГАРФ, Ф. 3316, Оп. 45, Д. 18, Л. 1-2.

49 Por. H.O. Rohleder, Die künstliche B efruchtung vom S ta n d p u n k t der Sexualreform , [w:]

A. Weil, Sexualreform u n d Sexualw issenschaft, Stuttgart 1922, s. 215.

50 Zob.: Перспективный 5-летний план развертывания деятельности ГИЭЭ Наркомздрава.

13.09.1927, Архив Национального НИИ общественного здоровья, Ф. 28 (В. Д. Шервинский), Оп. 12, Ед. хр. 2, Л. 74.