KS. BARTOMIEJ KRZOS
WNIOSKOWANIE LOGICZNE
JAKO UZASADNIENIE W AKCIE WIARY
Jednym z waznych procesów dokonywanych przez rozumny podmiot jest uzasadnienie jego przekonan´. Wi aze sie ono nierozerwalnie z aktami intelektu rozumnego podmiotu, a odgrywa donios a role przy uznawaniu, to jest przyj-mowaniu zdan´ za prawdziwe. Uzasadnienie obecne jest przede wszystkim w metodzie naukowej. Nie jest wazne, czy dana metoda opiera sie na induk-cji, dos´wiadczeniu, eksperymencie, opisie fenomenologicznym, hermeneutyce, analizie zdan´ i pojec´ czy dedukcyjnym wyprowadzaniu opartym na logicznej konsekwencji. Nalezy zauwazyc´, ze uzasadnione uznawanie zdan´ za prawdzi-we towarzyszy rozumnym podmiotom niemal na kazdym kroku, w zwi azku z czym jest obecne takze w dziedzinie wiary i wiedzy religijnej. W przypad-ku wiary indywidualnego czowieka racjonalny podmiot, który dokonuj ac aktu wiary, przyjmuje pewne zdania za prawde, czyni to w sposób uzasadniony. Niezaleznie od tego, do której z wielu obecnych w mys´li filozoficznej kon-cepcji prawdy podmiot sie odwouje, nigdy nie uznaje danego zdania za prawdziwe bezpodstawnie. Po gebszym namys´le mozna zdac´ sobie sprawe z tego, ze uzasadnienie w procesie uznawania zdan´ za prawdziwe pokrywa sie zazwyczaj z definiensem akceptowanego przez podmiot okres´lenia prawdy. Rózne s a koncepcje uzasadnienia w akcie wiary religijnej. Zestawienie ich i porównanie dostarczyoby tematu na osobny, niemay artyku. W niniejszym opracowaniu zostanie zasygnalizowane tylko kilka z nich. Osnow a tego skromnego wywodu jest raczej odtworzenie i przeanalizowanie pojedynczego aktu wiary religijnej. Celem wspomnianej analizy jest wskazanie przesanek, na mocy których rozumny podmiot przyjmuje objawione zdanie dotycz ace
Ks. mgr BARTOMIEJ KRZOS kapan diecezji sandomierskiej, doktorant na Wydziale Filozofii KUL.
rzeczywistos´ci nadprzyrodzonej za prawdziwe na drodze aktu wiary religijnej. W tym miejscu warto poczynic´ jeszcze kilka uwag natury metodologicznej. Autor nie stawia sobie za cel zestawienia i wyczerpuj acej analizy wszystkich teorii na temat uzasadnienia w wierze religijnej. Nie jest tematem tego arty-kuu równiez zagadnienie wiernego przekazu zdan´ objawionych przez ksiegi Pisma S´wietego i Tradycje Kos´cioa. Czytelnik nie znajdzie tu takze wykadu logiki klasycznej czy tez porównawczej analizy koncepcji prawdy. Zostan a tu jedynie przedstawione dwa zdania objawione z Ewangelii wedug s´wietego Marka (Mk 2, 5. 10), pochodz ace z fragmentu dotycz acego uzdrowienia para-lityka. Nastepnie bed a podane pewne wnioskowania oparte na logicznym, dedukcyjnym schemacie wnioskowania, w których wspomniane zdania wyst a-pi a jako konkluzje. W kolejnym kroku, drog a rozumowania redukcyjnego zostan a wyodrebnione przesanki rzeczonych wnioskowan´, które na mocy zwi azku wynikania logicznego penic´ mog a role uzasadnienia zdan´ objawio-nych. Przebadanie prawdziwos´ci wspomnianych przesanek pozwoli odnalez´c´ racje, dzieki którym rozumny podmiot moze przyj ac´ za prawdziwe wspomnia-ne zdania objawiowspomnia-ne z Ewangelii. Dla zrealizowania zamierzowspomnia-nego celu autor skorzysta z metody dedukcyjnej. Przy okazji zaprezentowanej tu analizy zostan a zaznaczone kolejne dwa zagadnienia. Pierwszym z nich jest miejsce i rola decyzji woli rozumnego podmiotu wykonuj acego akt wiary, a drugim jest problem poszukiwania uzasadnienia zdan´ objawionych poza zbiorem tych was´nie zdan´ objawionych.
Artyku stanowi a trzy czes´ci. W pierwszej, podzielonej na dwa podpunkty, znajduje sie kilka zdan´ dotycz acych racjonalnos´ci aktu wiary religijnej. Pierwszy podpunkt mówi o powszechnie znanej obecnos´ci rozumu w wierze, drugi natomiast zawiera trzy wybrane koncepcje dotycz ace rozumnego uzasad-nienia na gruncie wiary religijnej. W drugiej, zasadniczej czes´ci zostanie prze-prowadzone pewne wnioskowanie logiczne. Bedzie ono przeprze-prowadzone na wybranym przykadzie z Ewangelii s´w. Marka. Celem tego wywodu bedzie szczegóowe przebadanie rozumowania na temat Prawdy Objawionej, by uwi-docznic´ droge uzasadnienia przyjetego aktem wiary przekonania dotycz acego rzeczonej Prawdy. Zostanie tam takze zaprezentowana konstrukcja wnioskowan´ bed acych tematem tego artykuu oraz szczegóowe badanie prawdziwos´ci ich przesanek. W trzeciej czes´ci znajdzie sie miejsce na wnioski dotycz ace decyzji woli podmiotu oraz znaczenia s´wiadectwa i wspólnoty w wierze.
I. FIDES ET RATIO
1. Józef Majka w swojej Metodologii nauk teologicznych stwierdza, ze wszystkie niemal znane definicje teologii wskazuj a na to, ze jej przedmiotem jest Objawienie Boze. Przez Objawienie Boze rozumie sie pewne tres´ci, czyli zespó prawd o propozycjonalnej konstytucji bytowej poznawanych przez wiare1. W tres´ci Objawienia wyróznic´ mozna system znaków, obrazów i fak-tów, za pomoc a których zostaa przekazana Prawda Objawiona, oraz sam a te Prawde Objawion a. Jest to pewien fragment wiedzy Bozej na temat rzeczy-wistos´ci przekazany ludziom. Objawienie jako zespó pewnych tres´ci, które mozna wyrazic´ za pomoc a zespou s adów, pojawia sie w konteks´cie wiedzy ludzkiej, któr a czowiek czerpie z innych z´róde i juz wczes´niej posiada. Tres´ci wiedzy naturalnej czowieka uzupeniaj a sie wówczas z tres´ciami obja-wionymi i pozwalaj a racjonalnemu podmiotowi na nowe spojrzenie na ca a rzeczywistos´c´, która go dotyczy2.
Kazdy rozumny podmiot ma pewien zespó przekonan´ nabywanych kolejno w ci agu swojego zycia – pocz awszy od tych najprostszych. Za przekonanie uwazac´ nalezy s ad, który dany podmiot uznaje za prawdziwy. Nie zastanawia-j ac sie duzej nad zagadnieniem istnienia przekonan´ bazowych czy wrodzonych mozna stwierdzic´, ze istnieje przynajmniej kilka dróg nabywania nowych prze-konan´. Przy próbie stworzenia przynajmniej czes´ciowej listy owych dróg napot-kac´ mozna droge analitycznej oczywistos´ci, rozumowania czy wreszcie wiary religijnej. Teologia katolicka i filozofia klasyczna stwierdzaj a, ze w czasie swojego zycia rozumny podmiot moze nabyc´ zespó przekonan´ uznaj ac pewne s ady (zdania) za prawdziwe aktem wiary. Nalezy w tym miejscu nadmienic´, ze w czasie nabywania jakichkolwiek przekonan´, typowymi dla racjonalnego pod-miotu „procesami” mys´lowymi s a: rozumowanie, wnioskowanie, unikanie sprzecznos´ci itp.3 Przy okazji przekonan´ wzajemnie wykluczaj acych sie, czy wrecz wzajemnie sprzecznych nalezy zauwazyc´, ze, o ile dany czowiek teore-tycznie moze posiadac´ na raz jedn a lub wiecej par sprzecznych przekonan´, o tyle kiedy zaczyna zdawac´ sobie sprawe z takiego stanu rzeczy, zazwyczaj stara sie te sytuacje zmienic´. Dokonuje wówczas rewizji swoich przekonan´. Jes´li chodzi o zbiór przekonan´ zwi azanych z religi a, podmiot moze dokonac´
1Ten sam autor wymienia jeszcze inne mozliwos´ci rozumienia Objawienia, jakimi s a po
pierwsze z´ródo (czy tez sam fakt Objawienia), z którego wypywaj a pewne tres´ci przekazane czowiekowi, a po drugie fakt pewnego nadprzyrodzonego „dialogu” Boga z czowiekiem.
2J. M a j k a, Metodologia nauk teologicznych, Wrocaw 1981, s. 177-181.
wspomnianej rewizji na sposób fideistyczny – uznaj ac, ze system przekonan´ religijnych moze byc´ sprzeczny, a mimo to nalezy go przyj ac´ w caos´ci, albo racjonalny – tak zmieniaj ac posiadane dotychczas pogl ady, aby eliminowac´ powstae niedorzecznos´ci. W obecnej dobie istnieje jeszcze postulat racjonalis-tyczny, który jest regu a zabraniaj ac a dodawania do zbioru przekonan´ podmiotu przekonan´ uzyskanych przez akt wiary, bed acych w sprzecznos´ci ze zbiorem dot ad posiadanych przekonan´ uzyskanych na drodze dos´wiadczenia b adz´ nau-ki4. Pomijaj ac dyskusje o zasadnos´ci postulatu racjonalistycznego, wrócic´ nale-zy do racjonalnego sposobu usuwania ewentualnej sprzecznos´ci przekonan´, polegaj acego w tym przypadku na weryfikacji b adz´ falsyfikacji niektórych z nich. Nalezy dodac´, ze w niniejszym artykule terminy „s ad” i „zdanie” bed a stosowane zamiennie, poniewaz s ad, jako posiadaj acy wartos´c´ logiczn a, jest oznaczany przez zdanie (w sensie logicznym).
W tym miejscu dotyka sie zagadnienia pozyskiwania przekonan´ drog a aktu wiary. Jes´li pozyskiwanie to jest procesem racjonalnym, to staje sie tym samym uzasadnieniem danego przekonania dla racjonalnego podmiotu. Innymi sowy rzetelnos´c´ racjonalnego procesu uznawania zdan´ za prawdziwe gwaran-tuje podmiotowi zasadnos´c´ ich przyjecia jako wasnych pogl adów, a wspom-niany proces staje sie uzasadnieniem omawianych s adów5. Problem uzasad-nienia wi aze sie bardzo s´cis´le z zagadnieniem zdan´ oznaczaj acych Prawdy Objawione w teologii lub patrz ac z punktu widzenia indywidualnego pod-miotu jego przekonania religijne. Racjonalny podmiot uznaje zdania za prawdziwe w sposób uzasadniony. Uzasadnieniem tym moze byc´ jasna i wy-raz´na oczywistos´c´ danego zdania, moze nim byc´ szereg wyrazen´, którego ostatnim elementem jest z adane zdanie, a wszystkie poprzednie s a albo uzna-ne wczes´niej za prawdziwe, albo uzyskauzna-ne z takowych za pomoc a s´cisych regu logicznych, a moze nim byc´ takze posuszen´stwo woli, która z jakichs´ przyczyn „nakazuje” intelektowi podmiotu uznac´ dane zdania za prawdziwe. Warto w tym miejscu przypomniec´ o racjonalnos´ci aktów wiary religijnej i stwierdzic´, ze podmiot, uznaj ac jakies´ zdanie za prawdziwe na drodze aktu wiary, czyni to w oparciu o uzasadnienie. Jes´li zdania z dziedziny religii nie s a oczywiste dla wierz acego podmiotu, to uznaje on je za prawdziwe na drodze pewnego rozumowania.
4Z. J. Z d y b i c k a, Rozum i wiara w poznaniu Boga, w: Filozofowac´ w konteks´cie
teologii. Religia – natura – aska, t. 1, red. P. Moskal, Lublin 2003, s. 36-37.
2. Przytoczone ponizej pogl ady na temat udziau rozumu ludzkiego w teo-logii i w religii bed a jednoczes´nie wskazówkami do poszukiwania racjonal-nos´ci w aktach wiary religijnej. Chodzi tu o skrótowy zarys pogl adów s. Zofii J. Zdybickiej i ks. Piotra Moskala. Wspomniane bedzie takze stano-wisko o. Józefa M. Bochen´skiego, który zajmowa sie analiz a jezyka religij-nego, a jednym z celów tejze analizy byo odnalezienie uzasadnienia zdan´ oznajmuj acych tegoz jezyka6.
Siostra Zofia J. Zdybicka analizuje w swoich pracach role rozumu ludzkiego w poznaniu Boga i uzasadnieniu wiary religijnej. Powouj ac sie na zdanie s´w. Pawa: „Od stworzenia s´wiata niewidzialne Jego przymioty – wiekuista Jego potega oraz Bóstwo – staj a sie widzialne dla umysu przez Jego dziea” (Rz 1, 20) zauwaza, ze obok wiary nadprzyrodzonej Kos´ció przyjmuje równiez droge rozumu naturalnego w poznaniu Boga. Poznanie na drodze rozumu naturalnego moze byc´ spontaniczne lub filozoficznie sprecyzowane, a zatem opieraj ace sie na zasadach logiki. Z. Zdybicka przytacza wielokrotnie fragmenty nauczania Kos´cioa Katolickiego i Jana Pawa II mówi ace o potrzebie zastosowania was´ci-wej, czyli zgodnej z rzeczywistos´ci a i dynamicznej, a wiec realistycznej filozo-fii. Jako przykad takiej filozofii autorka ta podaje tomizm egzystencjalny. W s´wietle tej filozofii wiara jest aktem rozumu, a przedmiotem tego aktu s a zdania – Prawdy Objawione. Wiara jest uznaniem tych Prawd za prawdziwe nie ze wzgledu na ich oczywistos´c´, ale pod naciskiem woli. Racj a tego aktu woli jest autorytet Boga objawiaj acego. Do uzasadnienia zdan´ wiary religijnej na drodze rozumowej potrzeba narzedzi filozoficznych, jakimi s a: was´ciwa koncep-cja czowieka, w skad której wchodzi Tomaszowa zasada partycypacji – czyli obecnos´ci pierwiastka nadprzyrodzonego w bycie ludzkim, który to „nakiero-wuje” ten byt na rzeczywistos´c´ nadprzyrodzon a – oraz poznanie metafizyczne, które jako narzedzie wykorzystuje sylogistyke, a wiec wnioskowanie dedukcyj-ne7. Za s´w. Tomaszem z Akwinu autorka stwierdza, ze poznanie rzeczywistos´ci nadprzyrodzonej na drodze wiary i na drodze rozumu naturalnego pozostaj a w stosunku komplementarnym wzgledem siebie. Wiara jest sprawnos´ci a umysu wynikaj ac a z natury ludzkiej. Dzieki tej sprawnos´ci intelekt moze uznac´ za prawde cos´, co dla niego nie jest jasne8.
6 P. M o s k a l, Spór o racje religii, Studia z Filozofii Teoretycznej 7, Lublin 2000,
s. 101.
7Z. J. Z d y b i c k a, Udzia filozofii w okres´laniu prawdziwos´ci religii, w: Filozofowac´
w konteks´cie teologii. Problem religii prawdziwej, red. P. Moskal, Lublin 2004, s. 44 nn.
8 S´w. T o m a s z z A k w i n u, Kwestie dyskutowane o prawdzie, kwestia 14, t 1,
Piotr Moskal, w swojej ksi azce Religia i prawda, porusza temat uzasadnienia wiedzy religijnej, poniewaz zdania wchodz ace w jej skad, jakkolwiek mozliwe do uznania za oczywiste same w sobie, nie s a oczywiste dla kazdego czowieka. Jako z´róda tej wiedzy podaje dos´wiadczenie religijne, dos´wiadczenie podmiotu religii i powszechn a w s´wiecie racjonalnym tendencje do wyjas´niania rzeczywis-tos´ci. Istot a Objawienia Bozego jest wedug niego pewna tres´c´, dlatego z filozoficznego punktu widzenia kategori a bytow a Objawienia s a tres´ci poznaw-cze. Wymagaj a one od adresata Objawienia, którym jest czowiek, odpowiedzi w formie poznania i aktu wiary, za pomoc a którego podmiot uznaje za prawde tres´ci objawione. Dla bezpos´rednich odbiorców przekazu Jezusa Chrystusa czy Proroków bodz´cem do uznania za prawde tres´ci przez Nich przekazanych móg byc´ cud, czyli zdarzenie przekraczaj ace zwyczajny bieg wydarzen´. Dla odbior-ców pos´rednich Prawdy Objawione musz a byc´ przez kogos´ przekazywane. Do uznania ich za prawde potrzeba najpierw rozpoznania danych tres´ci poznaw-czych jako Objawienia, a nastepnie s´wiadectwa, dzieki któremu rozumny pod-miot moze przyj ac´ za prawde zdania religijne na drodze wnioskowania. Oma-wiany autor wyraz´nie wskazuje na to, ze zdania znacz ace s ady religijne i teolo-giczne przyjmowane s a takze jako wnioski, do których przesankami mog a byc´ tres´ci objawione lub odpowiednie s´wiadectwo9.
Józef Maria Bochen´ski, przedstawiciel filozofii analitycznej, w swoich pra-cach, m.in. Logika religii, sporo uwagi pos´wieci jezykowi religijnemu i jego analizie. W tej analizie jednym z podstawowych pytan´ byo pytanie o uzasad-nienie wiary religijnej. W s´wietle jego analitycznej teorii religii, akt wiary religijnej byby relacj a trójczonow a, której argumentami s a: czowiek wierz a-cy, Bóg i zdania, które Bóg objawi czowiekowi. Struktura wiary religijnej przedstawiaaby sie w postaci swego rodzaju systemu: Jezykiem systemu byby konkretny jezyk naturalny. Reguy skadni zawierayby sie odpowiednio w gramatyce kazdego jezyka, zas´ reguy uznawania mozna by podzielic´ na kilka grup:
1. Metajezykowa regua dogmatyczna nakazuj aca uznanie (za prawdziwe) zdan´ wiary przedmiotowej.
2. Pomocnicze reguy heurystyczne pomagaj ace w okres´leniu zdan´ ze s´wietych (objawionych) tekstów danej religii jako zdan´ objawionych.
3. Reguy logiczne pozwalaj ace prowadzic´ wnioskowania logiczne. System wiary religijnej skadaby sie ze swoistego zbioru pewników (qua-si-aksjomatów) wyodrebnionych z tekstów s´wietych za pomoc a regu grupy
drugiej i przyjetych za prawdziwe na mocy reguy pierwszej, oraz zbioru prawd wiary (quasi-tez systemu) uzyskanych za pomoc a regu dedukcyjnych z pierwszego z wymienionych zbiorów10. Uzasadnienie metajezykowej regu-y pierwszej to takze powazne zagadnienie. W celu takiego uzasadnienia omawiany autor formuuje teorie hipotezy religijnej, analogicznej do hipotez naukowych, w których zastosowanie znajduje rozumowanie redukcyjne11.
II. AKT WIARY A WNIOSKOWANIE LOGICZNE
Klasyczna definicja aktu wiary zwraca uwage na podmiotow a role rozumu wzgledem tego aktu12. Akt wiary jest ze swej natury racjonalny, a tam, gdzie mamy do czynienia z jakimkolwiek aktem racjonalnym, zachodzi potrzeba rozu-mowania. Rozumowanie jest równiez procesem racjonalnym, w którym podmiot na podstawie uznanych dot ad s adów – zwanych racjami – dochodzi na drodze rozumnej do uznania kolejnego s adu – zwanego nastepstwem13. W tym miej-scu nalezy przypomniec´, ze s ad uznany przez podmiot zosta nazwany przekona-niem tego podmiotu. Wyraza on subiektywn a pewnos´c´ podmiotu wzgledem stanu rzeczy znaczonego przez uznany przezen´ s ad14.
Istniej a róznorodne rodzaje rozumowan´. Ze wzgledu na „kierunek” procesu rozumowania wnioskowania dziel a sie na dedukcyjne i redukcyjne. Podzia wnioskowan´ na indukcyjne i dedukcyjne oparty jest na sposobie prowadzenia rozumowania15. Nasz a uwage zwraca rozumowanie dedukcyjne, które prze-biega w kierunku od racji do nastepstwa oraz opiera sie na zwi azku praw logicznych. Wnioskowanie jest procesem mys´lowym, w którym podmiot uzna-je pewien s ad, po uprzednim uznaniu innego lub innych s adów na mocy zwi azku zachodz acego pomiedzy przesankami wnioskowania a jego konkluzj a uprawniaj acego do uznania konkluzji na podstawie uznanych przesanek16.
10J. B o c h e n´ s k i, Logika religii, w: t e n z e, Dziea zebrane, t. 6, Kraków 1995,
s. 65-84.
11Miedzy logik a a wiar a, z Józefem M. Bochen´skim rozmawia J. Parys, Montricher 1992,
s. 170 nn.
12KKK 155, 179-180; por. Kompendium Katechizmu Kos´cioa Katolickiego, Kielce 2005,
s. 25-26; por. P. M o s k a l, Religia i prawda, Lublin 2008, s. 165; por. Z. J. Z d y b i-c k a, Rozum i wiara w poznaniu Boga, s. 38.
13H a j d u k, Ogólna metodologia nauk, s. 60 nn. 14Por. M a j k a, Metodologia nauk teologicznych, s. 27. 15H a j d u k, Ogólna metodologia nauk, s. 62 n.
W przypadku wnioskowania jego uznane przesanki s a racj a, zas´ wynikaj acy z nich wniosek – nastepstwem. Pewne i niezawodne jest wnioskowanie de-dukcyjne, w którym na mocy prawdziwych przesanek uznaje sie wniosek w oparciu o relacje wynikania logicznego. Wnioskowania dedukcyjne mog a byc´ opisywane za pomoc a schematów wnioskowan´. Schematy te konstruuje sie w ten sposób, ze w kolejnych wierszach wypisuje sie przesanki danego wnioskowania, a nastepnie pod nimi – oddzielony od nich kresk a – wniosek, czyli konkluzje. Logicznym schematem wnioskowania dedukcyjnego (czyli niezawodnego) jest schemat zapisany wy acznie przy uzyciu staych logicz-nych i zmienlogicz-nych (ewentualnie wyst apic´ mog a takze znaki pomocnicze), w którym z prawdziwych przesanek wynika logicznie prawdziwy wniosek. Wynikanie logiczne jest opartym na prawach logiki zwi azkiem miedzy zda-niami pozwalaj acymi uznac´ za prawdziwe pewne zdania na mocy innych, konkretnych zdan´ uznanych wczes´niej za prawdziwe17. Przykadem logiczne-go schematu wnioskowania dedukcyjnelogiczne-go jest nastepuj acy schemat:
Przesanka 1: Jezeli A to B Przesanka 2: A
Konkluzja: B gdzie:
„Jezeli … to…” – staa logiczna odpowiadaj aca funktorowi logicznej implikacji z Klasycznego Rachunku Logicznego,
A, B – zmienne zdaniowe, w miejsce których wolno nam podstawic´ dowolne wyraze-nia zdaniowe.
Powyzszy, logiczny schemat wnioskowania jest równiez schematem dedukcyj-nym, czyli niezawoddedukcyj-nym, poniewaz opiera sie na prawie logiki zwanym
Mo-dus Ponendo Ponens18. W s´wietle niezawodnych wnioskowan´ formuowane s a na gruncie logiki reguy dedukcyjne nakazuj ace uznanie pewnych zdan´ (a zdanie jest po prostu jezykowym znakiem s adu), na podstawie odpowied-nich zdan´ uznanych wczes´niej.
Gdy siegniemy do jezyka religijnego, a nawet s´cis´lej mówi ac do jezyka biblijnego, mozemy formuowac´ bardzo wiele przykadowych s adów
(przeko-17Tamze, s. 22.
18 Tamze, s. 31 nn.: Prawo Klasycznego Rachunku zdan´ mówi: (p o q) / p o q, zas´
regua logiczna zwana Regu a Odrywania, oparta na tym prawie, pozwala na do aczenie do dowodu w kolejnym jego wierszu wyrazenia bed acego nastepnikiem implikacji, jezeli caa implikacja i jej poprzednik s a juz w poprzednich wierszach dowodu.
nan´), i nie jest wazne, czy s ady te stwierdzaj a lub zaprzeczaj a istnienie okres´-lonego stanu rzeczy. Na przykad:
1. „Pyn zaczerpniety ze st agwi uprzednio wypenionej po brzegi wod a jest wod a” 2. „Kilkutysieczny tum nie jest w stanie najes´c´ sie do syta piecioma chlebami i dwiema rybami
Powyzsze przykady mog a rodzic´ u czytelnika przekonanie o bezcelowos´ci stosowania logiki w dziedzinie prawd wiary. Taki wniosek jest jednak po-chopny. Te i wiele innych zdroworozs adkowych przekonan´ moze po prostu podlegac´ rewizji, a fakt ten wcale nie umniejsza rangi wnioskowan´ dedukcyj-nych, czyli niezawodnych. Zaózmy, ze w tym momencie nastepuje uznanie przez podmiot za pomoc a aktu wiary kolejnych dwóch przekonan´:
1a. „Jezus przemieni wode w wino”
2a. „Jezus nakarmi do syta kilkutysieczny tum piecioma chlebami i dwiema rybami”
Zachodzi tu oczywista sprzecznos´c´ z przekonaniami podanymi wczes´niej. Podchodz ac do zagadnienia na sposób fideistyczny podmiot bez wahania przyjmuje oba podane przekonania, poniewaz zbiór przekonan´ fideisty moze byc´ sprzeczny. Podmiot „racjonalistyczny” odrzuci bezwzglednie dwa ostatnie przekonania jako niezgodne z dos´wiadczeniem. Podmiot, który podchodzi do swojej wiary racjonalnie, dokona swoistej „rewizji” podanych na pocz atku pogl adów. Nalezaoby najpierw odtworzyc´ uzasadnienie wymienionych wczes´-niej pogl adów 1 i 2, konstruuj ac schematy wnioskowania wzbogacone o pewne, pominiete uprzednio dla uproszczenia wywodu, przesanki:
Przesanka 1: Zawsze jest tak, ze pyn zaczerpniety z naczynia wypenionego w ca-os´ci danym pynem jest tym was´nie a nie innym pynem
Przesanka 2: Pewna st agiew napeniona jest po brzegi wod a Konkluzja: Pyn zaczerpniety ze st agwi napenionej wod a jest wod a oraz
Przesanka 1: Piecioma chlebami i dwiema rybami zwyczajnych rozmiarów naje sie do syta co najwyzej kilka osób
Przesanka 2: Kilka tysiecy jest liczb a znacznie wyzsz a niz kilka
Konkluzja: Kilkutysieczny tum nie jest w stanie najes´c´ sie do syta piecioma chleba-mi i dwiema rybachleba-mi zwyczajnych rozchleba-miarów
Na mocy przyjetych aktem wiary przekonan´ 1a i 2a, podmiot rewiduje (przez swoist a falsyfikacje) bed ace dot ad jego przekonaniami s ady wyrazone za pomoc a zdan´ peni acych role pierwszych przesanek podanych tu schema-tów, co sprawia, ze nie moze uznac´ tych schematów za dedukcyjne, a tym samym pogl adów 1 i 2 za w peni uzasadnione. Nie jest w tym przypadku celem Objawienia burzenie gmachu zdroworozs adkowych przekonan´, ale raczej ich podporz adkowanie przyjetym na drodze aktu wiary przekonaniom odnosz acym sie do Osoby Jezusa Chrystusa, i to tylko w sytuacjach, kiedy danej czynnos´ci dokonuje Jezus Chrystus. Posuguj ac sie tymi samymi przy-kadami mozna pokazac´, ze podmiot nie musi falsyfikowac´ cakowicie s adów oznaczanych przez wspomniane przesanki. Moze na to miejsce do aczyc´ kolejne przekonania na temat sytuacji, w których dziaa Jezus, a w konsek-wencji na temat samego Jezusa, np.: „Jezus nie jest jedynie czowiekiem, ale równiez Bogiem, który moze wszystko”. Takie przekonanie równiez uznaje sie wówczas jako nabyte drog a wiary19.
Wedug J. Majki, wnioski uzyskane w ramach czes´ciowych systemów dedukcyjnych (a za taki mozna roboczo uznac´ religie katolick a), oprócz uza-sadnienia podlegaj a weryfikacji, takze empirycznej20. Empiria jest dziedzin a róznego rodzaju faktów, nie tylko fizycznych, ale i psychologicznych, etycz-nych, spoeczetycz-nych, kulturowych, historyczetycz-nych, religijnych i teologicznych. Problematycznos´c´ integralnej definicji religii sprawia, ze trudno jest ustalic´, co konkretnie jest faktem religijnym. Dlatego tez, zamiast okres´lenia, podaje sie typologie faktów religijnych podlegaj acych dos´wiadczeniu. Wedug P. Moskala s a to: podmiotowe stany s´wiadomos´ci, stany intelektualno-po-znawcze, stany organiczno-afektywne, niezwyke formy pointelektualno-po-znawcze, znaki nie-przezroczyste, zwyczajne dos´wiadczenie faktów fizycznych interpretowanych jako przejaw Bozego dziaania, dos´wiadczenie pewnej „otwartos´ci” podmiotu na to, co absolutne, dos´wiadczenie natchnien´ do wykonania pewnych czyn-nos´ci21. J. Majka stwierdza, ze faktem teologicznym jest taki fakt religijny, którym zajmuje sie teologia. Z tej przyczyny za fakty teologiczne mozna uznac´ Objawienie Boze (w swoim fakcie i w swojej tres´ci), sposób Jego
19Wspóczes´nie od K. Poppera uwaza sie metode weryfikacji za zawodn a. Niezawodnos´c´
miaaby przysugiwac´ wy acznie falsyfikacji. Por.: S. K a m i n´ s k i, Nauka i metoda.
Poje-cie nauki i klasyfikacja nauk, w: S. K a m i n´ s k i, Pisma wybrane, t. 4, red. A. Bronk,
Lublin 1992, s. 168 nn.
20M a j k a, Metodologia nauk teologicznych, s. 51. 21M o s k a l, Religia i prawda, s. 143-148.
przekazu i odbioru przez ludzi22. Fakty teologiczne, jako rodzaj faktów hu-manistycznych, s a dostepne badaniu na drodze introspekcji lub obserwacji23. Bior ac pod uwage soborowe okres´lenie Objawienia24, rzeczywis´cie mozna wyróznic´ sam a czynnos´c´ Objawienia i tres´c´ objawienia (sowa i czyny). Tres´-ci a Objawienia jest takze pos´rednio sam Bóg (Dawca Objawienia) i sama czynnos´c´ Objawienia, z którymi wchodzimy w bezpos´redni kontakt dos´wiad-czalny za pomoc a znaków przez´roczystych25. Ta skomplikowana sytuacja metodologiczna utrudnia konstrukcje quasi-dedukcyjnego systemu dla teologii i formuowanie uzasadnien´ zdan´ wchodz acych w skad tres´ci Objawienia. Sytuacja jest trudna, ale nie beznadziejna. Kategori a ontologiczn a Objawienia jest byt intencjonalny i propozycjonalny. Dyskusja nad natur a Objawienia jest paralelna do dyskusji nad natur a wiary religijnej. Id ac tym tropem, wedug stanowiska klasycznego, wiara religijna miaaby strukture przede wszystkim propozycjonaln a, czyli byaby podzbiorem zbioru s adów uznanych przez podmiot (czyli pogl adów tego podmiotu)26. Jes´li mowa o strukturze s ado-wej, to jak najbardziej na miejscu jest uzasadnienie s adów w oparciu o sche-maty wnioskowan´ dedukcyjnych.
Jako przykad uzasadnienia Prawdy Objawionej bedzie podane i poddane analizie wnioskowanie zanotowane w Ewangelii wedug s´w. Marka w rozdzia-le 2: „Jezus […] powiedzia do chorego: «Synu! Twoje grzechy s a odpu-szczone. […] Abys´cie wiedzieli, ze Syn Czowieczy ma wadze odpuszczania grzechów na ziemi – powiedzia do czowieka sparalizowanego – mówie ci: Wstan´, wez´ swoje nosze i wracaj do domu!». On wsta, wzi a swoje nosze i wobec wszystkich wyszed, tak, iz wszyscy sie zdumiewali” (Mk 2, 5. 10). Jes´li uznaje sie, ze Objawienie Boze jest skierowane do odbiorców wszyst-kich czasów, to nalezy stwierdzic´, ze opisany w Ewangelii czyn Jezusa nie by skierowany tylko do bezpos´rednich s´wiadków tego zdarzenia. Objawienie wymaga odpowiedzi w postaci aktu rozumnej wiary. Aktem wiary byoby w tym przypadku przyjecie za prawde zdania stwierdzaj acego, ze grzechy
22M a j k a, Metodologia nauk teologicznych, s. 97. 23Tamze, s. 99-101.
24Konstytucja Dei Verbum 2, w: Sobór Watykan´ski II, Konstytucje, dekrety, deklaracje.
Tekst polski. Nowe tumaczenie, Poznan´ 2002.
25Por. A. B. S t e p i e n´, Dos´wiadczenie, w: Leksykon filozofii klasycznej, red. J.
Her-but, Lublin 1997, s. 119-120; por. M. J a w o r s k i, Dos´wiadczenie religijne w ujeciu fenomenologicznym, w: Studia z filozofii Boga, religii i czowieka, t. 2, Warszawa 2002, s.
258-274; por. M o s k a l, Religia i prawda, Lublin, 2008, s. 136-149.
paralityka s a odpuszczone oraz w dalszej kolejnos´ci zdania gosz acego, ze Syn Czowieczy ma na ziemi wadze odpuszczania grzechów. Nie pos´wiecaj ac uwagi zagadnieniom hermeneutycznym czy, i na ile wiernie Ewangelia prze-kazuje sowa Jezusa, nalezy zwrócic´ uwage na fakty, które mogy byc´ bez-pos´rednio poznane przez widzów tej sceny. Na tej podstawie wolno uznac´ za prawde zdanie gosz ace, ze Jezus oznajmi odpuszczenie grzechów paralityka. Skorzystawszy z przywoanego wczes´niej logicznego schematu dedukcyjnego wnioskowania dla prawa Modus Ponendo Ponens, mozna skonstruowac´ naste-puj acy schemat wnioskowania – aktu wiary (pomijamy pewn a sztucznos´c´ sformuowania w trybie oznajmuj acym, ale jest to niezbedne dla przejrzys-tos´ci schematu):
Przesanka 1: Jezeli Jezus cos´ oznajmia, to staje sie to rzeczywiste Przesanka 2: Jezus oznajmia odpuszczenie grzechów paralityka Konkluzja: Odpuszczenie grzechów paralityka staje sie rzeczywiste
Przesanka 1 powyzszego schematu nie jest dos´wiadczona ani pewna, ale zostaa do aczona jako konieczna, jes´li ma byc´ skonstruowany schemat nieza-wodnego wnioskowania. W chwili obecnej jednak ani s´wiadek bezpos´redni tego zdarzenia, ani czytelnik Ewangelii nie moze byc´ pewien, czy schemat ten jest rzeczywis´cie niezawodny. Kiedy przekonanie – konkluzja do aczyoby do systemu przekonan´ obserwatorów tego zdarzenia i czytelników tego frag-mentu Ewangelii, stanowioby przesanke kolejnego wnioskowania, którego konkluzj a ma byc´ zdanie stwierdzaj ace, ze Jezus ma na ziemi wadze odpu-szczania grzechów. Problemem dla bezpos´rednich s´wiadków uzdrowienia paralityka opisanego w Ewangelii Marka jest fakt, ze dostrzegaj a oni praw-dziwos´c´ tylko drugiej z przesanek tego schematu. Jest jednak jeszcze jedna rzecz, moze niewidoczna na pierwszy rzut oka dla obecnych w tamtej sytuacji osób, a mianowicie zwi azek logiczny przesanek z konkluzj a tego wnioskowa-nia. Aby uzasadnic´ niezawodnos´c´ omawianego wnioskowania wystarczy:
a) dostarczyc´ racje do uznania prawdziwos´ci pierwszej przesanki, która pozwoli drog a rozumowania dedukcyjnego uznac´ konkluzje wnioskowania, lub
b) dostarczyc´ racje pozwalaj ac a na uznanie prawdziwos´ci konkluzji, a co za tym idzie równiez przesanki pierwszej na drodze rozumowania redukcyjnego. Ad. a) Aby uznac´ za prawdziw a przesanke pierwsz a podanego wniosko-wania, nalezy skonstruowac´ kolejne wnioskowanie, w którym wspomniana przesanka wyst apiaby jako konkluzja. Miaoby ono nastepuj ac a postac´:
Przesanka 1a: Jezus oznajmia p Przesanka 2a: p staje sie rzeczywiste
Konkluzja a: Wszystko, co oznajmia Jezus staje sie rzeczywiste gdzie za „p” mozna podstawic´ dowolne zdanie oznajmuj ace.
Juz na pierwszy rzut oka widac´, ze nie istnieje logiczny zwi azek miedzy przesankami a konkluzj a. Fakt, ze jedna rzecz oznajmiona przez Jezusa ziszcza sie, nie oznacza jeszcze, ze tak bedzie zawsze. Aby wykazac´, ze wszystko, co oznajmia Jezus, staje sie rzeczywiste nalezaoby przeanalizowac´ wszystkie mozliwe przypadki wypowiedzi Jezusa, by na ich podstawie uznac´ konkluzje wnioskowania indukcyjnego (wnioskowanie oparte na schemacie indukcji zupenej jest niezawodne). W tym przypadku przeprowadzenie induk-cji zupenej byoby z oczywistych wzgledów niewykonalne, zas´ jakakolwiek próba wnioskowania indukcyjnego niezupenego nie daje absolutnej pewnos´ci.
W podejs´ciu fideistycznym wnioskowanie wygl adaoby nastepuj aco: Przesanka 1: Dla dowolnego p, jezeli Jezus proklamuje p, to staje sie p Przesanka 2: Jezus proklamuje a
Konkluzja: Staje sie a
przy czym „p” jest zmienn a zdaniow a przebiegaj ac a zbiór wszystkich zdan´ oznajmu-j acych, zas´ „a” zmienn a indywidualn a przebiegaj ac a zbiór konkretnych faktów (moz-na by podstawic´ za „a” uzdrowienie paralityka lub odpuszczenie jego grzechów). Wnioskowanie to jest niepoprawne, poniewaz zawiera b ad Petitio Principi, to znaczy, ze prawdziwos´c´ Przesanki 1 jest od pocz atku w sposób nieupraw-niony zaozona. Zdanie wystepuj ace w roli Przesanki 1 samo jest tres´ci a Prawdy Objawionej, czyli takiej, która sama ma byc´ uznana za prawde aktem wiary. W tym przypadku wnioskowanie staoby sie niepotrzebne, ale tym samym zakwestionowana zostaaby rozumnos´c´ aktu wiary.
Gdyby podejs´c´ do podanego fragmentu opieraj ac sie tylko na wiedzy natu-ralnej (racjonalistycznie), mozna by przeprowadzic´ nastepuj ace wnioskowanie: Przesanka 1: Jezeli x mówi, ze p i jest tak, ze p, to x mówi prawde
Przesanka 2: x mówi, ze p i jest tak, ze p Konkluzja: x mówi prawde
Po podstawieniu za „x” Jezusa, a za „p” jego zdan´, które zanotowano we wspomnianym fragmencie Ewangelii, otrzymamy uzasadnienie w postaci wnioskowania. Nie jest to jednak wnioskowanie niezawodne, poniewaz fakt, ze ktos´ raz powiedzia prawde, nie musi oznaczac´, ze mówi prawde zawsze, a wiec, ze jest wiarygodny. Dla wiekszej s´cisos´ci nalezaoby dodac´ tu kolej-n a przesanke (wystepuj ac a ponizej jako Przesanka 2), pozwalaj ac a na skon-struowanie kolejnych schematów:
Przesanka 1: Jezus mówi, ze grzechy paralityka s a odpuszczone Przesanka 2: Jezus zawsze mówi prawde
Konkluzja: Grzechy paralityka s a odpuszczone oraz:
Przesanka 1: Jezus mówi, ze ma wadze odpuszczania grzechów na ziemi Przesanka 2: Jezus zawsze mówi prawde
Konkluzja: Jezus ma wadze odpuszczania grzechów na ziemi
W tym przypadku nie ma racjonalnie uzasadnionej pewnos´ci co do prawdzi-wos´ci dodanej przesanki. Poniewaz Przesanka 2 powyzszych schematów wnioskowania nie jest pewna, jej uzasadnienie musiaoby byc´ takie: Jezeli zawsze jest tak, ze jes´li Jezus cos´ mówi, to rzeczywis´cie jest tak, jak On mówi, to Jezus zawsze mówi prawde. Wówczas nalezaoby przebadac´ wszyst-kie przypadki i stwierdzic´, ze wnioskowanie to jest niezawodne:
Przesanka 1: Jezeli Jezus mówi, ze p, to p Przesanka 2: Jezeli Jezus mówi, ze q, to q Przesanka 3: Jezeli Jezus mówi, ze r, to r itd. ….
Konkluzja: Jezus zawsze mówi prawde
Na pierwszy rzut oka widac´, ze powyzsze – racjonalistyczne – wnioskowanie nie jest niezawodne, poniewaz nie jest mozliwe dostarczenie z adanych prze-sanek. Nie mozna dos´wiadczalnie przebadac´ wszystkich wypowiedzi Jezusa, to istniej a 3 mozliwos´ci:
1. Jezus pozwala dos´wiadczyc´ faktu, który znaczy wiecej, niz suma wszystkich dos´wiadczen´, jakie mozna by przeprowadzic´.
2. Z drugiej strony moze byc´ tak, ze chodzi o dos´wiadczenie przez s´wiad-ków tej sceny dokonania przez Jezusa czegos´ z dziedziny rzeczywistos´ci
nadprzyrodzonej, niedos´wiadczanej. Takim przykadem moze byc´ uzdrowie-nie. Celem tego dos´wiadczenia (uzdrowienia dos´wiadczalnego zmysowo przez s´wiadków) nie byoby uznanie za prawdziwe zdania mówi acego o zawsze prawdziwych wypowiedziach Jezusa, ale o mozliwos´ci zdziaania przez Niego czegos´ z dziedziny rzeczywistos´ci nadprzyrodzonej, niedostepnej czy tez niemozliwej do zrealizowania przez zwykego czowieka (odpuszcze-nia grzechów, które jest niedos´wiadczane zmysowo).
3. Moze takze chodzic´ o przekonanie o Bóstwie lub mocy Bozej Jezusa, gdyz tylko Bóg moze wypowiadac´ pewne zdania ze skutkiem w rzeczywis-tos´ci. Czasem definiuje sie Boz a wszechmoc w ten was´nie sposób: „Jezeli Bóg wyraza chec´, by byo p, to p” (lub: „jezeli Bóg wykonuje akt, by p, to p”, lub: „jezeli Bóg decyduje zeby byo p, to jest tak, ze p”). Wolno mnie-mac´, ze dla siedz acych tam ludzi jasnym i oczywistym byo, ze: „Dla dowol-nego p, jes´li Bóg kaze, by stao sie p, to staje sie p”. Jes´li ktos´ kaze, by stao sie p (nawet jes´li jest to rzecz fizycznie niemozliwa do zrobienia) i staje sie p, to ten ktos´ jest Bogiem (lub ma moc od Boga). Nawet jes´li nie nast apiby akt wiary w Bóstwo Jezusa, wystarczyoby przekonanie o tym, ze dziaa On moc a Boz a, a to stawiaoby Go w roli autorytetu. Zdanie gosz ace, ze ktos´ dziaaj acy moc a Boz a nie moze w tym samym czasie skamac´, mozna uznac´ za zdroworozs adkowe i zapewne byo takim równiez.
Wszystkie powyzsze mozliwos´ci zostan a teraz kolejno rozpatrzone: Ad. 1. Zdanie mówi ace o wszystkich mozliwych czynach jakiejkolwiek osoby byoby równoznaczne z logicznym zdaniem z kwantyfikatorem ogól-nym. Dla jego zapisania uzyty zostanie symbol 327. Mozna go czytac´ za-równo: „dla kazdego …” jak i „dla dowolnego …”. Zdanie: „3p (Jezus oznajmia, ze p)”, nalezaoby przeczytac´: „Dla dowolnego p, Jezus oznajmia, ze p”. Nalezy zaznaczyc´, ze za zmienn a „p” podstawic´ mozna dowolne zdanie oznajmuj ace. Nie znaczy to jednak, ze Jezus oznajmi wszystko, co tylko mozna sobie wyobrazic´. Zdanie „3p (Jezus oznajmia, ze p)” oznacza, ze Jezus móg oznajmic´ cokolwiek. W sposób analogiczny nalezy rozumiec´ Przesanke 2 ponizszego schematu:
Przesanka 1:3p (Jezus oznajmia, ze p) Przesanka 2:3p (p staje sie rzeczywiste)
Konkluzja: 3p (Jezeli Jezus oznajmia, ze p, to p staje sie rzeczywiste)
Poniewaz powyzszy schemat jest logicznym schematem dedukcyjnym28, wstawienie za „p” zdania oznaczaj acego cos´, co przekracza wyobrazenia o stanie s´wiata u s´wiadków zdarzenia i czytelników Ewangelii, moze wpyn ac´ na wole adresata Objawienia, by ten uzna konkluzje powyzszego wnioskowa-nia za prawdziw a, a w konsekwencji takze to, ze Jezus powiedzia prawde o odpuszczeniu grzechów paralityka.
Ad. 2. Mozna jednak zastosowac´ inny rodzaj wnioskowania dedukcyjnego. Do tego celu potrzebne jest sprecyzowanie znaczenia pewnych terminów. Niech:
wyrazenie „niemozliwe” oznacza „nie daj ace sie zrealizowac´ przez zwykego czowieka w kazdych warunkach”;
analogicznie „mozliwe” oznacza „daj ace sie zrealizowac´ przez zwykego czowieka w kazdych warunkach”;
wyrazenie „zrealizowac´” oznacza „sprawic´, by stao sie rzeczywiste”. Zbiór dzie „mozliwych” (w podanym znaczeniu) stanowi pewne Uniwersum, którego dopenieniem jest zbiór pusty. Oczywis´cie istniej a dziea mozliwe w innym, bardziej ogólnym znaczeniu, które mozna by nazwac´ „dzieami mozliwymi do wyobrazenia”, które nalez a do zbioru dzie Bozych, który tez jest swego rodzaju Uniwersum, a wiec ma puste dopenienie. Pomin awszy grzechy, „ludzkie” Uniwersum jest podzbiorem Uniwersum „Boskiego”. Aby wykazac´, ze w przypadku Jezusa wszystko, co On chce (czy tez oznajmia), realizuje sie, nalezaoby pokazac´, ze nie ma dla Niego rzeczy niemozliwej. Jes´li jednak Jezus dokonaby jednego dziea, które nie nalezy do zbioru dzie „mozliwych”, wykazaby tym samym, ze dla Niego dopenienie zbioru dzie „mozliwych” jest niepuste. W tym celu Jezus uzdrawia paralityka, a obserwa-torzy tego zdarzenia mog a przeprowadzic´ nastepuj ace wnioskowanie:
28Dowód wyrazenia 3x P(x) / 3x Q(x) o 3x (P(x) o Q(x))
1.3x P(x) / 3x Q(x) zaozenie dowodu
2.3x P(x) regua opuszczania koniunkcji zastosowana w wierszu 1 3.3x Q(x) regua opuszczania koniunkcji zastosowana w wierszu 1
4. p/ q o (p o q) wyrazenie zawsze prawdziwe w Klasycznym Rachunku Zdan´ 5. P(x)/ Q(x) o (P(x) o Q(x)) podstawienie (p/P(x), q/Q(x)) dokonane w wierszu 4 6. P(x) regua opuszczania kwantyfikatora ogólnego zastosowana w wierszu 2
7. Q(x) regua opuszczania kwantyfikatora ogólnego zastosowana w wierszu 3 8. P(x)/ Q(x) regua do aczania koniunkcji zastosowana do wierszy 6 i 7 9. P(x) o Q(x) regua odrywania zastosowana do wierszy 5 i 8
3x (P(x) o Q(x)) regua do aczania kwantyfikatora ogólnego zastosowana do wiersza 9 Q.E.D.
Przesanka 1a’: Jezeli dla kogos´ nie ma rzeczy „niemozliwej”, to dla tej osoby wszystko jest „mozliwe”
Przesanka 2a’: Jezeli dla kogos´ wszystko jest „mozliwe”, to wszystko, co chce ta osoba staje sie rzeczywiste
Konkluzja a’: Jezeli dla kogos´ nie ma rzeczy „niemozliwej”, to wszystko, co chce ta osoba staje sie rzeczywiste
Schemat powyzszego wnioskowania opiera sie na logicznym prawie sylo-gizmu warunkowego29. Po zobaczeniu na wasne oczy cudu uzdrowienia, który w s´wietle powyzszych rozwazan´ jest dzieem „niemozliwym”, s´wiadko-wie mog a wnioskowac´:
Przesanka 1a’’: Jezeli Jezus moze dokonac´ dziea „niemozliwego”, to moze dokonac´ odpuszczenia grzechów
Przesanka 2a’’: Jezus dokonuje dziea „niemozliwego” Konkluzja a’’: Jezus moze dokonac´ odpuszczenia grzechów
To wnioskowanie zawiera pewn a „luke” i ociera sie niejako o b ad ekwiwo-kacji, czyli podstawiania róznego znaczenia pod ten sam termin (dzieo, które nie jest „mozliwe” raz znaczyoby uzdrowienie a innym razem odpuszczenie grzechów). Poniewaz jednak nie jest tu mowa o zwyczajnych dzieach „daj a-cych sie zrealizowac´ przez zwykego czowieka w zwykych okolicznos´ciach”, rozumny podmiot decyzj a swojej woli moze uznac´ powyzsze wnioskowanie za prawomocne czy tez dedukcyjne, uznaj ac tym samym jego konkluzje za prawde.
Ad. 3. Wedug P. Moskala akt wiary polega na uznaniu okres´lonego s adu za prawdziwy, chociaz nie dostrzega sie prawdziwos´ci tego s adu. Jes´li nie dostrzega sie prawdziwos´ci s adu, mozna uznac´ go za prawdziwy na podstawie nakazu woli, która jednak, aby unikn ac´ skrajnego fideizmu, potrzebuje pew-nych racjonalpew-nych przesanek. Przesanki te pozwoliyby uznac´ objawiaj acego (w tym przypadku Jezusa) za „autorytet epistemiczny”30, aby na tej podsta-wie uznac´ w sposób uzasadniony zdania, które gosi za prawdziwe. Wniosko-wanie mogoby wygl adac´ mniej wiecej tak:
29B o r k o w s k i, Wprowadzenie do logiki i teorii mnogos´ci, s. 34: Prawo Sylogizmu
Warunkowego: ((po q) / (q o r)) o (p o r).
Przesanka 1: Jezeli ktos´ wykonuje czynnos´ci nalez ace do pewnej klasy, to jest wiarygodny.
Przesanka 2: Jezus wykonuje czynnos´ci nalez ace do tej klasy Konkluzja: Jezus jest wiarygodny
Druga ewentualnos´c´, to przeprowadzenie wnioskowania o nadprzyrodzonych zdolnos´ciach Jezusa, którego konkluzja automatycznie stawia Jego Osobe w roli autorytetu:
Przesanka 1: Jezeli ktos´ wykonuje pewn a czynnos´c´ to znaczy, ze moze wykonac´ te czynnos´c´
Przesanka 2: Jezus wykonuje czynnos´c´ zarezerwowan a jedynie dla Boga (uzdrawia) Konkluzja: Jezus moze wykonac´ czynnos´c´ zarezerwowan a jedynie dla Boga (odpu-szczac´ grzechy).
Tym samym aktem Jezus udowodniby, ze odpus´ci grzechy i ze jest wiary-godny. Jak widac´, przesank a, która „pomaga” w wykonaniu aktu wiary moze byc´ cud, czyli cos´ takiego, co w sensie was´ciwym moze uczynic´ tylko Bóg i co przewyzsza cay porz adek natury31.
Ad. b) W tym przypadku wnioskowanie wygl adaoby w sposób nastepu-j acy:
Przyj ac´ nalezy, ze osoba, która nie moze kamac´, jest wiarygodnym autory-tetem, a wiec mówi prawde, na co zgodziby sie kazdy rozumny podmiot.
Nastepuj ace wnioskowanie jest dedukcyjne:
Przesanka 1b: Jezeli osoba uzdrawia, to ta osoba dziaa moc a Boz a
Przesanka 2b: Jezeli osoba dziaa moc a Boz a, to ta osoba jest wiarygodnym autory-tetem
Konkluzja b: Jezeli osoba uzdrawia, to ta osoba jest wiarygodnym autorytetem. Zaznaczyc´ nalezy, ze prawdziwos´c´ obu przesanek powyzszego wnioskowania bya oczywista dla s´wiadków tamtego zdarzenia. Po zastosowaniu powyzszej konkluzji do opisanej w Ewangelii sytuacji mozna skonstruowac´ kolejne wnioskowanie:
Przesanka 1b’: Jezeli Jezus uzdrawia, to Jezus jest wiarygodnym autorytetem Przesanka 2b’: Jezus uzdrawia
Konkluzja b’: Jezus jest wiarygodnym autorytetem.
Otrzymana konkluzja na mocy wczes´niejszego zaozenia pozwala stwierdzic´, ze Jezus jest wiarygodnym autorytetem i skonstruowac´ kolejny schemat: Przesanka 1b’’: Jezeli Jezus, jako wiarygodny autorytet, mówi, ze ma wadze od-puszczania grzechów na ziemi, to ma wadze odod-puszczania grzechów na ziemi Przesanka 2b’’: Jezus, jako wiarygodny autorytet mówi, ze ma wadze odpuszczania grzechów na ziemi
Konkluzja b’’: Jezus ma wadze odpuszczania grzechów na ziemi.
Nie trzeba juz dowodzic´, ze jes´li na mocy wadzy odpuszczania grzechów na ziemi Jezus posiada mandat odpuszczania grzechów i odpuszcza grzechy paralityka, to istotnie grzechy paralityka s a odpuszczone.
III. PRAWDZIWOS´C´ PRZESANEK I KONKLUZJI
W tej chwili pora przyjrzec´ sie kolejnym przesankom wszystkich przywo-anych w obu podpunktach wnioskowan´, aby stwierdzic´, czy któras´ z nich nie jest problematyczna dla ludzi naszych czasów, znaj acych omawiane wydarze-nie tylko pos´rednio. Prawdziwos´c´ przesanek 1a’ (Jezeli dla kogos´ wydarze-nie ma rzeczy „niemozliwej”, to dla tej osoby wszystko jest „mozliwe”) i 2a’ (Jezeli dla kogos´ wszystko jest „mozliwe”, to wszystko, co chce ta osoba staje sie rzeczywiste) jest zdroworozs adkowo oczywista, a ich zwi azek logiczny z kon-kluzj a a jest pewny, a wiec mozna uznac´ konkluzje a równiez za prawdziw a. W oparciu o te konkluzje i po prostym rozumowaniu przesanka 1a’’ (Jezeli Jezus moze dokonac´ dziea „niemozliwego”, to moze dokonac´ odpuszczenia grzechów) równiez jawi sie jako prawdziwa. W podobny sposób uznac´ mozna za prawdziwe przesanki 1b (Jezeli osoba uzdrawia, to ta osoba dziaa moc a Boz a) i 2b (Jezeli osoba dziaa moc a Boz a, to ta osoba jest wiarygodnym autorytetem), a co za tym idzie konkluzje b (Jezeli osoba uzdrawia, to ta osoba jest wiarygodnym autorytetem), która po prostym podstawieniu jest przesank a 1b’. atwo zauwazyc´, ze problematyczne dla dzisiejszych czytelni-ków Ewangelii mog a byc´ przesanki: 2a’’ oraz 2b’. S a to zdania gosz ace odpowiednio, ze: „Jezus dokonuje rzeczy niemozliwej” (prawdziwos´c´ tego
zdania jest uzalezniona od uznania dziea Jezusa za cud) i „Jezus uzdrawia” (to zdanie równiez wprost mówi o cudzie). Cud jest zdarzeniem, którego faktycznos´ci wiekszos´c´ z ludzi nie jest w stanie dos´wiadczyc´. W przywoanej scenie, na podstawie której zbudowany zosta gówny schemat wnioskowania, s´wiadkowie mogli przyj ac´ przesanke pierwsz a i konkluzje tego wnioskowania na drodze wiedzy. Jezus wyraz´nie stwierdzi: „Abys´cie wiedzieli…” (Mk 2, 10) i dokona cudu na ich oczach, w zwi azku z czym mogli go osobis´cie dos´wiadczyc´. Akt wiary jest wymagany od osób nie bed acych s´wiadkami tamtego cudownego wydarzenia. Mog a oni uznac´ prawdziwos´c´ Jezusowego cudu przyjmuj ac mówi ace o cudzie zdania na drodze aktu wiary. Decyzja woli, skaniaj aca do przyjecia tych zdan´ za prawdziwe, moze byc´ pobudzona wiarygodnym s´wiadectwem na ten temat. Kos´ció s´wiety wystepuje w tym miejscu w dwojakiej roli: Jako Przekaziciel sów Jezusa i jako S´wiadek tam-tych zdarzen´ (s´cis´lej mówi ac Depozytariusz s´wiadectwa bezpos´rednich s´wiad-ków tamtego zdarzenia). Autor chce tu pokazac´, ze bezpos´redni obserwatorzy czy towarzysze Jezusa s a s´wiadkami (bo s´wiadek, to ten, kto ma wiedze). S´wiadectwo s´wiadka nie dotyczy jego przekonan´, które mógby zdobywac´ jedynie na drodze wiary, albo w jakis´ sposób nie gwarantuj acy pewnos´ci, ale rzeczywistos´ci, która jest tres´ci a wiedzy danego s´wiadka.
Na koniec warto dodac´, ze istotnym we wnioskowaniu logicznym jest unikanie bednego koa. Chodzi ogólnie o to, by argumentacja nie bya utwierdzona sama w sobie. Zarzut circulum vitiosi, który mozna postawic´ zdaniu: Kos´ció wiernie przekazuje sowa Jezusa, który mówi, ze Kos´ció wiernie przekazuje Jego sowa, nie dotyczy zdan´ z dziedziny wiary. Mozna odeprzec´ korzystaj ac was´nie z powyzszych rozwazan´. Odtworzenie i szczegó-owa analiza wnioskowania zawartego w akcie wiary pozwala stwierdzic´, ze aktem wiary (w którym decyzja woli podmiotu pobudzona jest s´wiadectwem) wierzy sie w cud, który gwarantuje pewnos´c´ wiary w sowa i czyny Jezusa, a Jezus gosi m.in. prawde o Kos´ciele. Fenomenem zjawiska, któremu na imie Kos´ció jest, jak widac´ z powyzszych analiz, pewna podwójna misja. Z jednej strony Kos´ció ma swój pocz atek i fundament w Objawieniu, a z drugiej Objawienie czyni Kos´ció adresatem swojego oddziaywania, dlatego Objawie-nie potrzebuje kos´cielnej interpretacji. W przypadku zozonos´ci misji Kos´cioa zachodzi potrzeba uwierzenia w Kos´ció, jako pewnego rodzaju rzeczywistos´c´ nadprzyrodzon a oraz uwierzenia Kos´cioowi jako autorytetowi epistemiczne-mu32. Nie jest zadaniem autora przeprowadzanie analizy wiarygodnos´ci
cioa, warto tylko nadmienic´, ze jako podstawy do tej wiarygodnos´ci podawa-ne s a w literaturze: ci agos´c´ wspólnoty Kos´cioa od wspólnoty bezpos´rednich s´wiadków dzie i nauczania Jezusa Chrystusa33, niezbednos´c´ wspólnoty w dziedzinie wiary religijnej34, realizowanie sie faktów religijnych uobec-niaj acych proces Zbawienia was´nie w onie wspólnoty Kos´cioa w ci agu historii i na przestrzeni dziaalnos´ci Kos´cioa w s´wiecie wspóczesnym35. Do tych argumentów dodac´ nalezy pewne przesanki z zycia osobistego poszcze-gólnych ludzi. S a nimi: zaufanie wspólnocie, w której przyszo sie na s´wiat, odebrao wychowanie, otrzymao fundamentalne zasady sprawdzaj ace sie w zyciu, i której zycie i dziaalnos´c´ w s´wiecie obserwuje sie na co dzien´.
*
Wiadomo, ze ten krótki wywód nie wyczerpuje zagadnienia rozumnos´ci w aktach wiary. Zamieszczona w nim analiza nie odnosi sie tez do wszyst-kich zdan´ wchodz acych w skad Objawienia. W przypadku analizowanego przykadu z Ewangelii s´w. Marka udao sie odtworzyc´ przebieg aktu wiary jako wnioskowania logicznego. Jest to tylko jedna w wielu propozycji uza-sadnienia przekonan´ natury religijnej, czyli zdan´ mówi acych o rzeczywistos´ci nadprzyrodzonej. Oczywistym jest, ze nie wszystkie wnioskowania s a aktami wiary, a tym bardziej, nie wszystkie akty wiary mog a byc´ zapisane za pomo-c a wnioskowan´ logicznych. Niemniej jednak pokazana tu próba wskazuje na zozonos´c´ aktu wiary i wielos´c´ czynników, które mog a wpywac´ na wadze rozumnego podmiotu, czyli jego intelekt i wole przy dokonaniu aktu wiary religijnej. Wykazanie przesanek, na mocy których rozumny podmiot uznaje zdania objawione za prawdziwe, to zamierzone cele, które udao sie osi agn ac´. Przy okazji wspomnianych analiz wskazano równiez kilka miejsc, w których same zasady logiki nie wystarczaj a w dziedzinie wiary, a w których poz adana jest decyzja woli podjeta pod wpywem autorytetu lub s´wiadectwa wspólnoty. Gebszej analizy wymaga jeszcze zagadnienie posiadanych przez podmiot przekonan´ (takze religijnych) i ich ewentualnej rewizji. Tego zagadnienia
w konteks´cie teologii. Problem religii prawdziwej, s. 111.
33Tamze, s. 112.
34J. R a t z i n g e r, Wprowadzenie w chrzes´cijan´stwo, t. Z. Wodkowa, Kraków 1970,
s. 50.
35Zob. M. R u s e c k i, Chrzes´cijan´stwo peni a Zbawienia, w: Filozofowac´ w konteks´cie
dotycz a badania prowadzone w ramach logik nieklasycznych. Na uwage za-suguje równiez dziedzina motywów skaniaj acych wole podmiotu do podej-mowania decyzji (takze tych dotycz acych przekonan´). Autor wierzy, ze dalsze refleksje i badania na ten temat s a uzasadnione. Choc´ w dziedzinie Objawie-nia i religii nie wszystkie wnioskowaObjawie-nia wydaj a sie logiczne i nie wszystkie s ady wzajemnie niesprzeczne, to jednak w tej dziedzinie równiez istnieje potrzeba poszukiwania racjonalnych przesanek i uznawania zdan´ na drodze wnioskowan´ dedukcyjnych. Autor ma takze nadzieje, ze temat logiki w zda-niach objawionych doczeka sie jeszcze wielu opracowan´ i artykuów.
BIBLIOGRAFIA
Kompendium Katechizmu Kos´cioa Katolickiego, Kielce: Wyd. Jednos´c´ 2005.
Sobór Watykan´ski II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski. Nowe tumaczenie, Poznan´ 2002.
B o c h e n´ s k i J.: Religia (Dziea zebrane t. 6), Kraków 1995.
B o c h e n´ s k i J., P a r y s J.: Miedzy logik a a wiar a, Montricher: Wyd. Les Editions Noire sur Blanc 1992.
B o r k o w s k i L.: Wprowadzenie do logiki i teorii mnogos´ci, Lublin: Towarzystwo Nauko-we KUL 1991.
H a j d u k Z.: Ogólna metodologia nauk, wyd. IV (zmienione), Lublin: Wyd. KUL 2007. H e r b u t J. (red.): Leksykon filozofii klasycznej, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL
1997.
J a w o r s k i M.: Dos´wiadczenie religijne w ujeciu fenomenologicznym, w: Studia z filozo-fii Boga, religii i czowieka, t. 2, Warszawa: Wydawnictwo UKSW 2002, s. 258-274. K a m i n´ s k i S.: Pisma wybrane, t. 1-6, red. A. Bronk, Lublin: Towarzystwo Naukowe
KUL 1992.
M a j k a J. Metodologia nauk teologicznych, Wrocaw: Wydawnictwo Wrocawskiej Ksiegar-ni Archikatedralnej 1981.
M o s k a l P.: Religia i prawda, Lublin: Wyd. KUL 2008.
M o s k a l P.: Spór o racje religii. Studia z filozofii teoretycznej, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 2000.
M o s k a l P. (red.): Filozofowac´ w konteks´cie teologii, t. 1-2, Lublin: Wyd. KUL 2003. R a t z i n g e r J.: Wprowadzenie w chrzes´cijan´stwo, t. Z. Wodkowa, Kraków 1970. T o m a s z z A k w i n u, s´w.: Kwestie dyskutowane o prawdzie, t. A. Aduszkiewicz
A LOGICAL ARGUMENT
AS A JUSTIFICATION IN THE ACT OF FAITH
S u m m a r y
Reasoning is one of the most important activities of intellect. Reasoning itself can be also a justification of human beliefs. It is connected one to another with process of acteptation of propositions as true ones. Thus it plays a role both in sciences and common thinking as well. That is why a justification is also needed as a support in domain of faith and of religious knowledge. The logical analysis of single act of faith is the content of this paper which main purpose is to point at the premisses which reasonelbe human intellect can accept revealed propositions as true ones with. To attain our delibarate purposes we present in turn two propo-sitions from Holy Gospel according to Mark 2, 5. 10. Next, we are to reconstruct the logical arguments which brings to us demanded propositions as their conclusions, appearing as results of process based on implication. Next we are to examine the truth value of obtained premisses to show the rights which allow us to accept the revealed propositions which we are thinking about. In the same time we touch another topic. It is all about free human will and its deci-sion which helps us to justify the propositions coming from Divine Revelation. In first part of this paper we find out something about reasoning in act of faith and we look closer on three concepts of reasonable faith. In second part we are going to lead an argument founded on two phrases from st. Mark’s Gospel. By examining the argument step by step we will precise a way which revealed proposition is accepted on. In third part we figure out a few general conclusions about human free will which decision takes finally place in act of faith. An act of free will doesn’t belong to human’s intellectual activity so that it can be brought about by some influence from „outside”. Durring logical analysis of reasoning present in act of faith, we came up against moment for act of will. The act of will can be caused by the testimony of community of faith which The Revelation is bequeathed in. However obviously is that non every act of faith can be adequately translated into logical language but reconstruc-tion and analysis put into practice wherever it could be applied, help us to understand comple-xity of act of faith and plurality of factors which it is built of. Even that reasonning is to be only one of them we need it as reasonable beeings and even more, we must angage our reason in our faith as far and deeply as it is possible.
Sowa kluczowe: wiara i rozum, akt wiary, wnioskowanie logiczne, analiza logiczna, uzasad-nienie przekonan´ religijnych.
Key words: faith and reason, act of faith, logical argument, logical analysis, justification of religious beliefs.
