View of Próby wprowadzenia zgromadzenia oo. pasjonistów do Polski w roku 1782

RO CZNIKI H U M ANISTYCZNE Tom X X II, zeszyt 2 — 1974

H E NR YK D A M I A N W O J T Y S K A CP

PRÓBY W PR O W A D ZE N IA

ZGROMADZENIA OO. PASJONISTÓ W DO POLSKI

W ROKU 1782

Pasjoniści, zgromadzenie zakonne założone w 1720 r. w e Włoszech

przez Pawła Franciszka Daneo (św. Paweł od Krzyża, zm. w 1775 r.

w Rzymie)1, śą zakonem wyrosłym z konkretnych potrzeb czasu i śro­

dowiska, w którym powstali. W tym sensie włączyli się oni w wielki

nurt odnowy religijnej we Włoszech X V III wieku. Nurt ten odznaczał

się zwróceniem większej uwagi na podniesienie poziomu religijno-mo­

ralnego niższych klas społecznych, głównie przez głoszenie misji i reko­

lekcji ludowych. Najpełniej tendencje te wyraziły się w nowym zryw ie

kaznodziejskim franciszkanów (św. Leonard z Porto Maurizio) i specjalnie

w tym celu założonych zakonach redemptorystów i pasjonistów. Tym,

co u pasjonistów zostało przez założyciela podkreślone jako cecha spe­

cyficzna zakonu, jest — obok apostolskiego stylu życia — ich, charakter

pokutny, ubóstwo zakonne będące wyrazem solidarności z najbiedniej­

szymi i szczególny kult Męki Pańskiej. Wszystkie te cechy, praktyko­

wane tak w życiu samej wspólnoty, jak i w jej działalności apostolskiej,

miały być wyrazem ofiarnej solidarności

z

cierpiącym Chrystusem

i cierpiącą ludzkością w ramach Ciała Mistycznego i hierarchicznej

struktury Kościoła widzialnego.

M oże dlatego właśnie kolebką nowego zgromadzenia stała się naj­

bardziej zaniedbana gospodarczo i społecznie część Włoch, niezdrowa

Maiemma Toskańska2. Zakon rozwijał się szybko. W dużej mierze po­

wodem tego były wybitne jednostki, które do niego wstępowały. Indy­

widualnością na dużą miarę był m. in. Tomasz Struzzieri, mianowany

1 Zob. wyczerpującą monografię E. Z o f f o 1 i. San Paolo deila Croce. Storia

critica. T. 1-3. Roma 1963— 1967.

2 Por. C. G i o r g i n i . La M aremma Toscana nel Sełtecento. Aspełti sociali e

48

w r. 1764 biskupem tytularnym Tiene i w roku następnym wizytatorem

apostolskim na Korsyce*. Z osobą tego pasjonisty wiąże się pierwsza

wzmianka o kontaktach nowego zgromadzenia z Polską. W 1770 r., po

zakończonej sukcesem wizytacji Kościoła na Korsyce, został o. Struzzieri

desygnowany przez papieża Klemensa X IV na nuncjusza w Polsce4. W y ­

mówił się jednak od tego obowiązku złym stanem zdrowia i obawą

przed srogością polskiego klimatu5.

W wyniku tej odmowy, po kilku miesiącach, na początku 1772 r.,

został mianowany nuncjuszem wielki przyjaciel św. Pawła od Krzyża

i jego zakonu, Józef Garampi®. On to prawdopodobnie pierwszy poczy­

nił starania o sprowadzenie pasjonistów do Polski.

W 1773 r. zgromadzenie otrzymało w Rzymie jeden z kościołów sta­

cyjnych, bazylikę św. Jana i Pawła na wzgórzu Celio, obok Colosseum7.

Od tej pory kontakty, licznych w 2. poł. X V III w., polskich ,.pielgrzy­

mów" naukowych i religijnych w Rzymie8 z zakonnikami w czarnych

habitach, z emblematem Męki Pańskiej na piersiach, musiały być czę­

stsze. Możliwość takich kontaktów stwarzał zresztą już wcześniej dom

kardynała-protektora Polski Hannibala Albani, wypróbowanego przyja­

ciela zakonu9.

N ie wiadomo, w jakich okolicznościach zapoznał się z pasjonistami

8 Por. L. R a v a s i. II Servo di Dio Mons. Tommaso Struzzieri. Milano 1965 s. 172-193.

4 G i a m m a r i a di S. I g n a z i o . Vita del Servo di Dio Mons. Tommaso Struzzieri s. 175 (rękopis życiorysu napisanego przez przyjaciela o. Struzzieri). A r-

chivum Generale Congregationis Passionis w Rzymie — skracam A G C P. Por. R a v a- s i, jw . s. 260.

s R a v a s i, jw . s. 260.

8 Por. M . L o r e t . D w aj nuncjusze w Warszawie za Stanisława Augusta, Garampi

i Archetti (1772-1784). B.m.r. s. 50. O przyjaźni Garampiego z pasjonistami świadczy

jego korespondencja ze św. Pawłem od Krzyża i ze Strazzierim (A G C P oraz A rchi­ wum W atykańskie, Fondo Garampi rkp. 286) oraz fakt, że kazał się pogrzebać w ich kościele na M onte Celio w Rzymie (zachowany sarkofag).

7 Z o f f o 1 i, jw . t. 1 s. 1445-1450.

« Por. M. L o r e t . Życie polskie w Rzymie w X V I I I w. Roma b.r. Konwent pasjo­ nistów na C elio odwiedzali, ze względu na znajdujące się na jego terenie ruiny świątyni Klaudiusza i starożytną bazylikę św. Jana i Pawła, praw ie w szvscv „oświe­ ceni" Polacy o d byw ający podróże naukow e do Italii, m. in. b y ł tu w r. 1785 wnuk Augusta II Sasa, „architekt Króla Jegomości" Stanisława A ugusta Poniatowskiego, August Moszyński (zob. A . M o s z y ń s k i . Dziennik podróży do Francji i Włoch

(1784-1786). Przeł. B. Zboińska-Darzyńska. K raków 1970 s. 347) oraz w r. 1790 Stani­

sław Staszic (zob. Dziennik podróży Stanisława Staszica 1789-1805. W y d . C. Leśniewski. K raków 1931 s. 196).

9 Por. H. V a n L a e r . Saint Paul de la Croix et le Saint-Siège. San Gabriele 1957 passim.

PRÓBY W P R O W A D ZE N IA PASJO NISTO W

49

wielki referendarz litewski Wincenty Tyszkiewicz10

i

powziął myśl

ufundowania im klasztoru w Swisłoczy11. J. S. Pietrzak w przedmowie

do polskiego wydania życiorysu św. Pawła od Krzyża, opierając się na

nie znanych nam, obecnie zaginionych dokumentach, twierdził, że jeszcze

„za życia św. Pawła od Krzyża miało być zgromadzenie pasjonistów do

Ojczyzny naszej wprowadzone przez Tyszkiewiczów, a to na starania

i prośby Wielebnego Sługi Bożego O. Kazimierza od św. Józefa W y ­

szyńskiego, Generała Marianów [...], który znał św. Pawła i żył w przy­

jaźni z Zakonodawcą Synów M ęki Pańskiej"12. Wiarogodność tego prze­

kazu jest wątpliwa, chociaż w iele wskazuje na to, że nie był on całkiem

dowolnym wymysłem Pietrzaka. Cztery obszerne tomy koresponden­

cji założyciela pasjonistów13 oraz szczegółowe kwerendy archiwalne

ostatnich lat nie

ujawniły

jakichkolwiek

kontaktów

św.

Pawła

z o. Wyszyńskim14. Natomiast kilka dokumentów znajdujących sdę

w Archiwum Generalnym OO. Pasjonistów w Rzymie i jeden list zna­

leziony ostatnio w Archiwum Watykańskim15 potwierdzają, że sprawą

fundacji rzeczywiście byli zainteresowani Tyszkiewiczowie, lecz już po

śmierci założyciela, pod koniec r. 1781, za generalatu O. Jana Chrzcicie­

10 W incenty Tyszkiewicz (1757-1816) byt żonaty z M arią Teresą Poniatowską, bratanicą króla Stanisława Augusta. O d 1781 r. b y ł referendarzem W ie lk ie g o Księstwa Litewskiego.

11 Miasteczko w pow. wołkowyskim , głów na posiadłość Tyszkiewiczów. Pod rządami mądrze i postępowo gospodarującego W incentego Tyszkiewicza przeżywało okres sw ej największej świetności.

12 Zob. P i u s od I m i e n i a M a r j i . Żywot św. o. Pawła od Krzyża. Przedmową poprzedził J. S. Pietrzak. K raków 1929 s. 8 n.

ł* Lettere di San Paolo della Croce Fondatore dei Passionisti. Disposte ed

annotate dat P. A m edeo della Mądre dei Buon Pastore. Roma 1924.

14 Także w śród pism, które pozostały po o. W yszyńskim w archiwach księży marianów, nie ma nic, co by w skazyw ało na jego kiontakty z pasjonistami. Zob. J. V a i s n o r a . Czcigodny Sługa Boży o. Kazimierz W yszyński. Stockbridge Mass. 1962. Również posiadacz m ateriałów mariańskich po Pietrzaku, p. Józef M uniak z Kra­ kowa, nie znalazł dokumentów, które b y potwierdziły w yżej wym ienioną infor­ mację.

13 W A G C P zachował się poszyt zatytułowany Trattativa originale di Fondazione

in Swistocze dioc. di Vilna nel Gran Ducato di Lituania An. 1782 znajdujący się

w dziale Fondazioni trattate e non eseguite. R. Fuori d'ltalia. Z aw iera on 3 dokumenty opublikowane przez o. Am adeusza od M atki Dobrego Pasterza w „Bollettino della Congregazione della S.ma Croce e Passione di N S G C " (T. 5;1924 s. 43-46) oraz własnoręczną notatkę generała o. Jana Chrzciciela od św. W incentego F erreii o Uście do kanonika Ignacego Łęczyńskiego, adres tegoż i adres nuncjusza Archettiego w W arszaw ie. W r. 1967 autor niniejszego artykułu znalazł autograf listu generała zakonu do nuncjusza Archettiego. Znajduje się on w Archiw um W atykańskim , dział Nunziatura di Varsavia, rkp. 131, zakładka z napisem „Passionisti" (cały kodeks za­ wiera korespondencję nuncjusza Archettiego z zakonami w Polsce). W szystkie wyżej wspomniane dokumenty publikujem y w załącznikach.

50

la od św. Wincentego Ferreri. W lakonicznej wzmiance, jaką ten przeło­

żony pozostawił w tej sprawie zaznaczono, że propozycja fundacji „zo­

stała uczyniona tu' w Rzymie przez rektora polskiego kościoła św. Sta­

nisława, hrabiego Gierborskiego (?), któxy działał na zlecenie pewnego

kanonika płockiego nazwiskiem Ignacy Łęczyński"16.

Wszystko więc wskazuje na to, że myśl sprowadzenia pasjonistów

do Polski zrodziła się w Polsce. Z czyjej inicjatywy? To na razie pozo­

stanie tajemnicą. Pierwszy krok uczynił Tyszkiewicz prosząc — praw­

dopodobnie jeszcze w r. 1781 — generała zakonu” o przysłanie do

Swisłoczy 3 zakonników. Odpowiedziano mu, że należy pierwej otrzy­

mać pozwolenie ordynariusza diecezji wileńskiej, na terenie której

znajdowała się miejscowość przeznaczona na fundację18. 28 I 1782 r.

biskup Ignacy Massalski wystawił w W ilnie dokument akceptacyjny,

którego odpis, sporządzony w kancelarii następcy Józefa Garampiego,

nuncjusza Jana Andrzeja Archettiego19 w Warszawie 6 II 1782 r., został

wysłany do prokuratora zakonu do Rzymu z prośbą o przysłanie żąda­

nych zakonników24. Równocześnie Tyszkiewicz zwrócił się do nuncjusza

Archettiego z prośbą o poparcie sprawy i udzielenie zakonnikom infor­

macji o Polsce i podróży do niej. W odpowiedzi Archetti poradził ka­

nonikowi płockiemu Ignacemu Łączyńskiemu, który był pełnomocnikiem

Tyszkiewicza w sprawie fundacji świsłockiej21, aby skontaktował gene­

16 Biograf o. Jana Chrzciciela pisze: „[...] di questa fondazione noi altro non abbiamo che una scarsissima memoria segnata di proprio carattere dal Prepósito stesso con questi termini: É stata richiesta una fondazione della Congregazione di Chierici scalzi della ss. Croce e Passione di G. C. da farsi nella Polonia, e nella diócesi di V iln a nel Ducato di Lituania in un luogo nominato Svislocz. Tal progetto é stato fatto qui in Roma dal Signor Conte Gierborski, Rettore a S. Stanislao dei Polacchi, il quale ne ha la commissione da un canónico di Płocko, di name D. Ignazio Laczyński". Filippo della Ss.ma Concezione V ita del P. Giambattista di S. Vincenzo Ferrerio, primo successore del Santo Fondatore nel governo della Congregazione. Rękopis z r. 1811 w A G C P , nie paginowany.

17 W dokumencie jest m owa o prokuratorze zgromadzenia, lecz chodzi tu oczy­ wiście o samego generała, który — jak zobaczymy niżej — sam tę sprawę załatwiał.

18 Zob. list Archettiego do Gierbow skiego w zał. 2.

19 Jan Andrzej Archetti, ur. 11X11731 r. w Brescji, by ł nuncjuszem w Polsce w latach 1776-1784. Od czerwca 1783 do maja 1784 r. przebyw ał w Petersburgu per­ traktując o zniesienie zakonu jezuitów w państwie rosyjskim. Zob. V . M e y s z t o w i c z .

De archivo Nuniiaturae Varsaviensis quod nunc in Archivo Secreto Vaticano servatur.

Vaticami 1944 s. 31-34. W drodze do Petersburga był gościem W . Tyszkiewicza w Swisłoczy. Zob. J. U. N i e m c e w i c z . Pamiętniki czasów moich T. 1. W arszaw a 1957 s. 151. Por. też L o r e t. Dwa/ nuncjusze s. 56-60.

29 Zob. załącznik 1. List towarzyszący zaginął.

21 Niem cewicz, często przebyw ający w tych właśnie latach na dworze w Swisło­ czy, tak go charakteryzuje: „M iał referendarz przy sobie księdza kanonika Łęczyń­ skiego; był to człeczek ledw ie na trzy stopy wysoki, garbaty z przodu i z tyłu,

ospo-PRÓBY W P R O W A D Z E N IA PASJO N ISTÓ W

51

rała pasjonistów z rzekomym rektorem kościoła polskiego w Rzymie,

hrabią Ignacym Gierbowskim, któTy udzieli misjonarzom potrzebnych

informacji i ewentualnej pomocy. Sam nuncjusz również wystosował do

Gierbowskiego obszerny list opisujący dotychczasową historię starań

0 rzeczoną fundację22.

Kim był ów pośrednik i informator rzymski, hrabia Gierbowsiki?

W naszych dokumentach zwany jest on rektorem polskiego kościoła

w Rzymie. Tymczasem wiadomo, że rektorem w okresie nas interesu­

jącym był ks. Józef de Puget, syn byłego agenta polskiego w Rzymie

Jakuba23. N ie zna takiego hrabiego Polaka również autor Życia polskie­

go w Rzymie w X V III w. M aciej Loret. A jednak był Gierbowski osobą

historyczną. W protokołach posiedzeń zarządu hospicjum polskiego jest

mowa o procesie, jaki między sierpniem 1781 r. a wrześniem 1782 pro­

wadziło przeciw niemu hospicjum w sprawie dóbr ofiarowanych kościo­

łowi polskiemu przez Olimpię Mangarini, a dzierżawionych przez niego.

1 tu tytułuje się go „eonte", ale pisownia nazwiska występuje w kilku

odmianach: Geboski, Gebaseki i Gaboscki (czy nie Gębowski? Nazwisko

to jednak również nic nie mówi)24. Musiał on być niewątpliwie osobą

bliską nuncjuszowi Archettiemu.

Za radą nuncjusza napisał do Gierbowskiego również kanonik Łę­

czyński. Jego list z ok. 6 II 1782 r. zawierał konkretne propozycje

i warunki zamierzonej fundacji: zapewnienie, że zakonnicy otrzymają

kościół i konwent całkowicie wyposażone, ogród, pełne utrzymanie

w postaci rocznej pensji 200 polskich florenów na głow ę oraz po 40 sku-

dów na opłacenie podróży do Polski. Kanonik zapytuje, kiedy zakonnicy

zamierzają wyruszyć w drogę i jakie relikwie przywiozą dla swego ko­

ścioła. Jedynym warunkiem, jaki stawia jest nabycie dla tego kościoła

relikwii św. Izydora. Kończy Łączyński zapewnieniem, „ż e będą zado­

woleni jako ludzie powołani [do Polski] przez Boga — tylko przez Boga

dla dobra Matki Kościoła i ludu chrześcijańskiego". Trudności języ­

kowych niech się' nie obawiają. Dopóki nie nauczą się polskiego, będą

waty, z niezmierną głową, dobrze jednak nałożoną; b y ł to człowiek z nauką, dziwnie w esoły i dowcipny. Tyszkiewicz wielce go lu b ił” (jw . t. 1 s. 148 n.). B ył p raw d o ­ podobnie tylko kanonikiem pułtuskim. Zob. [M. P o n i a t o w s k i ] , Rozrządzenia y pis­

ma pasterskie za rządów J. O. Xiecia J M C i Michała Jerzego Poniatowskiego, biskupa płockiego do dyecezyi p/ockiey wydane. T. 4. W arsza w a 1785 s. 214.

22 Zob. załącznik 2.

23 Zob, Archiwum Kościoła św. Stanisława w Rzymie. Decreti di Congregazioni dal

1766 al 1788 passim. 24 Tamże k. 62r-75v.

52

mogli posługiwać sią łaciną. Zresztą znajdą się w Swisłoczy także i Po­

lacy, którzy będą chcieli zostać pasjonistami25.

Prawdopodobniie w pierwszych dniach marca 1782 r. Gierbowsłd zja­

wił się z obydwoma listami u generała pasjonistów na Celi o, gdyż 23 III

tego roku o. Jan Chrzciciel odpisał własnoręcznie tak Łęczyńskiemu, jak

i nuncjuszowi Archettiemu. Pierwszy list się nie zachował28, w drugim

generał dziękuje nuncjuszowi za poparcie tak świętej sprawy i prosi

o dalszą pomoc. „ A ja — dodaje — uczynię wszystko co jest w mojej

mocy, aby ta fundacja została zrealizowana; oczywiście, pod warunkiem,

że król [Stanisław August Poniatowski] udzieli na nią swej monarszej

zgody, która wydaje mi się absolutnie konieczna (indispensabilmente

necessario prima di ogni altra cosa)"27. O uzyskanie odpowiedniego do­

kumentu królewskiego prosił o. Jan Chrzciciel kanonika Łęczyńskiego

w zaginionym liście z 23 III 1782 r., zachęcając jednocześnie, aby — za­

pewne dla uniknięcia nieporozumień, a może też w celu rekomendacji

— fundatorzy zechcieli bliżej zapoznać się ze zgromadzeniem. Najdo­

kładniejszych informacji może im w tym względzie udzielić sam nun­

cjusz w Wiedniu, arcybiskup Józef Garampi28.

N a tym urywają się pertraktacje w sprawie fundacji klasztoru pasjo­

nistów w Polsce w latach 1781-1782. Przyczyny jej niezrealizowania są

nie znane. Pietrzak pisze w w yżej wspomnianej informacji, że „sprawa

tak daleko była wtedy posunięta, że Sejm Polski dał na to swe zezwo­

lenie29 i zapraszał Pasjonistów, aby umacniali w w iefze Polaków, a tem

samem i państwo nasze. Niestety, przeszkoda wyszła z tych sfer, które

{»opierać tę sprawę były winne"*0. Sam o. Jan Chrzciciel opisując lako­

nicznie w swoim dzienniczku te starania nie podał powodu ich

przerwa-*5 Zob. załącznik 3. W braku innych dow odów bardzo cennym przyczynkiem do w ykrycia m otywów, jakimi kierow ał sią Tyszkiewicz zapraszając do Polski właśnie pasjonistów, jest ó w jedy n y warunek postawiony zakonnikom, by przywieźli ze sobą relikw ie św. Izydora. Ludow a funkcja kultu tego świętego w X V II i XVTII w. (zob. J. T a z b i r . Kult św. Izydora. W : Arianie i katolicy. W arsza w a 1971 s. 203-237) oraz lu d ow y charakter apostolstwa pasjonistów wskazują na to, że now a placówka miała — w ed łu g zamierzeń fundatora — spełniać ooś w rodzaju roli katalizatora społecznego w śród licznych poddanych referendarza.

23 Zachow ała się tylko własnoręczna notatka generała o jego wysłaniu: „Illmo Domino Ignatio Laszinski (sic!) Canonico Plocensi Varsaviam scripsi die 23 Martii 1782". Kartka niefoliow ana w A G C P (Trattativa óriginale di Fondazione in Siwi- stocze).

37 Zob. załącznik 4.

Zob. opis zawartości listu d-o Łączyńskiego w liście do Archettiego (załącz­ nik 4).

39 „Jakąś" praw dziw ość tej notatki w y daje się potwierdzać żądanie dekretu kró­

lew skiego przez o. Jana Chrzciciela. Pietrzak nie znal listu w załączniku 4. Sl> P i u s od I m i e n i a M a r j i , j w. s. 9.

PRÓBY W P R O W A D ZE N IA PA SJO NISTO W

₅₃

nia. Współczesny jego biograf, o. Filip od Niepokalanego Poczęcia Matki

Bożej, przytaczając w r. 1811 powyższą partię zaginionego pamiętnika

generała, podsuwa sugestię:

„może dlatego, że nie była ona zgodna

z duchem instytutu, którego czystości zawsze strzegł dobry przełożony

z zazdrością"31. Chodziło tu prawdopodobnie o wspomnianą pensję, jaką

Tyszkiewicz chciał zakonników uposażyć. Rzeczywiście, w pierwszych

latach istnienia zgromadzenia bardzo dbano o ducha całkowitego ubó­

stwa, lecz racja ta po odnalezieniu listu o. Jana Chrzciciela do nuncju­

sza Archettiego odpada, tym bardziej, że fundator na pewno nie narzu­

całby się z darowiznami zakonnikom, którzy ich nie pragnęli.

W świetle tegoż listu generała do nuncjusza tracą też moc racje

podane przez cenionego historyka zgromadzenia o. Amadeusza od Matki

Dobrego Pasterza. Uważał on, że dokument biskupa Massalskiego za­

wierał akcenty przeciwne egzempcji zgromadzenia i że ponadto odstra­

szył generała fakt, iż dom i kościół dla zakonników nie b yły jeszcze

gotowe32. N ie wytrzymuje krytyki także następna racja podana przez

o. Amadeusza. Twierdzi on mianowicie, że w trakcie załatwiania sprawy

fundacji polskiej Kongregacja Propagandy W ia ry zaproponowała pasjo-

nistom objęcie misji w północnej Bułgarii. Ponieważ jeszcze założyciel

starał się o tę placówkę misyjną, więc o. Jan Chrzciciel przyjął ją chęt­

nie. Być może — sugeruje o. Amadeusz — że wówczas nie starczyło mu

zakonników na obsadzenie placówki polskiej33. Otóż proste zestawienie

dat czyni taką możliwość nierealną. Pasjoniści otrzymali w yżej wym ie­

nioną ofertę Propagandy w lutym 1781 r. i 28 V II tego roku pierwsi

misjonarze wyjechali do Bułgarii34. Pertraktacje o fundację polską od­

bywały się więc już po sfinalizowaniu sprawy misji bułgarskich. Chyba

też nie udaremniły fundacji wydarzenia polityczne w Polsce, która po

wstrząsie pierwszego rozbioru przeżywała w interesujących nas latach

okres względnego spokoju35.

W ydaje się przeto, że tylko jeden mógł być powód upadku fundacji

S! F i 1 i p p o d ell« S S. m a C o n c e z i o n e, jw . s. 54.

12 [A m a d e o della M ą d r e del B u o n P a s 1 o r ej. D i alcune pratiche di lon-

dazioni in Polonia. „Bolłettino della C ongregazione” T. 5:1S24 s. 47.

*® Tamże s. 47.

** Por. G i o v a n n i M a r i a di S a n I g n a z i o M a r t i r e . Annali della Congre­

gazione della SS.ma Croce e Passione di N S G C . Annotazioni del P. Gaetano dell'

Addolorata. Suplementum ad A cta Congregationis Passionis. T. 22-24:1962-1968 s. 357. ** Por. T. K o r z o n . Wew nętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764-1794). T. 1-5. K raków 1897 passim. W śró d Tyszkiewiczów pamięć o zamierzonej fundacji szybko zaginęła. Eustachy Tyszkiewicz w sw ej książce o zakonach na Litwie nie czyni o niej najmniejszej wzmianki (zob. Wiadomość historyczna o zgromadzeniach

i łundacyach męzkich i żeńskich rzymsko-katolickich klasztorów w dyecezyi wileń­ skiej. W iln o 1858).

54

polskiej — pasjoniści nigdy nie otrzymali placetu królewskiego,

od

którego o. generał Jan Chrzciciel uzależnił przyjęcie propozycji. Gdyby

taki dokument został wydany, to niewątpliwie przechowywano by go

w archiwum generalnym pas jonistów z większą pieczołowitością niż tych

kilka drugorzędnych listów, które do dzisiaj się tam znajdują. Wprawdzie

Pietrzak pisze o zgodzie sejmu i przeszkodach czynionych przez jakieś

osoby, które winny były sprawę popierać, ale wydaje się, że jeśli jakieś

osoby czyniły przeszkody, to tylko w celu udaremnienia zgody władcy

lub sejmu. M ogły to być z powodzeniem hołdujące oświeceniowym ten­

dencjom antyzakonnym wyższe sfery duchowieństwa, nawet z samym

Massalskim na czele, lub też zazdrosne o swój stan posiadania zakony

polskie.

A le są to jedynie przypuszczenia. Ich słuszność mogą wykazać tylko

dokumenty; a tych brak. Zachowana dokumentacja stwierdza dostatecz­

nie jedną prawdę — polska fundacja pasjonistów, zrealizowana ostatecz­

nie dopiero w 1923 r., miała być w r. 1782 pierwszą placówką stałą

Zgromadzenia M ęki Pańskiej poza Italią.

PSOBY W P R O W A D ZE N IA PA SJO N ISTÖ W

55

Z A Ł Ą C Z N IK I

1. DOKUMENT BISKUPA J. MASSALSKIEGO W IL N O 28 I 1782

Przyjmuje pasjonistów do diecezji wileńskiej. Oryg. nieznany

A utoryzowana kopia materialna: A G C P , Fondazioni trattate e non eseguite. R. Fuori d'Italia, Trattativa originale di Fondazione in Siwistocze, dokument nr 1 (skra­ cam: A G C P, Fondazione in Svislocz).

W y d . „Bollettino della Oongregazione della SS. Croce e Passione di N.S.G.C." T. 5:1924 s. 43 n.

Ig n a tiu s J a c o b u s P r in c e p s M a s s a ls k i D. E. I. et A p o s t o lic a e S e d is g ra tia E p iscop u s V iln e n s is.

U n iv e r s is et s in g u lis q u o ru m in terest et in fu tu ru m in te re s se p o te rit ad n otitiam d ed u cim u s, cum Illu stris D o m in u s T y s z k y ie w ic z -R e fe r e n d a r iu s M a g n i D u catu s L ith u a n ia e p ie ta tis fe r v o r e d u ctu s in b o n is suis h a e re d it a riis S w is to - czae N o s t r a e D io e c e s is C o n v e n tu m p r o R e lig io s is d e P a s s io n e C h risti n u n cu - patis fu n d a re ac e x b o n is iisd em suis c o n g ru a m s u s te n ta tio n e m p r o v id e r e in anim um in d u xerit, N o b is q u e s u p p lic a v e rit ut d ic to s R e lig io s o s a d d io e c e sim n ostram a d m itie re d ig n a re m u r, N o s p iu m ac la u d a b ile m Illu s tris D o m in i R e- fe r e n d a rii z e lu m g ra to a n im o e x c ip ie n t e s R e lig io s o s d e P a s s io n e C h risti ad d io e c e sim n o stram adm ittim u s u tq u e ad C o n v e n tu m S w is to c e n s e m se se tra n - s fe rre , s e rv a tis d e ju r e se rv a n d is, v a le a n t in d u lg e m u s , ita tarnen ut d icti R e lig io s i cum p rim um a d n o stra m d io e c e s im p e rv e n e rin t, L itte ra s O b e d e n t ia le s suoru m S u p e rio ru m n ec n o n lo c i O r d in a r ii u n d e e m ig ra tu ri sunt T e s tim o ­ n ia le s N o b is , aut cui id a N o b is co m m issu m fu erit, exhibeam t, q u o d q u e N o b is ac S e d i O r d in a r ia e d e b ita m re v e re n tia m et s u b je c t io n e m a d p ra e s c rip tu m S a c ro ru m C a n o n u m et C on stitu tio n u m P o n tific a liu m , in ids m á x im e q u a e cultufti d ivin u m et fu n ctio n es a d p ro x im i sa lu te m c o n c e rn u n t sint p ra e stitu ri, suo eit Su oru m S u c c e sso ru m N o m in e in sc rip tis spo n d ean t.

In q u o ru m fid e m etc.

Datum Vilnae in Cancellaria Curiae nostrae 28 Januarii 1782.

+ Ignatius Episcopus

P ra e se n te m c o p iam e x o r ig in a li d o c u m en to tran sum p tam , c o n fro n ta te m et co llatio n atam , q u o d o r ig in a le m a n u p ro p r ia et s ig illo g e n tilit io C e ls is s im i P rin c ip is E p isc o p i V iln e n s is , a p lu rib u s an n is m ih i in fra s c rip to N o t a r i o b e n e noti, est su bscrip tu m et s ig illa tu m , cu m e o d e m o r ig in a li c o n c o r d a re attestor. In cu iu s re i fid em e an d em s u b sc rip si et s ig illo Illu strissim i, E x c e lle n tiss im i et R e v e re n d is s im i D o m in i D o m in i J oan n is A n d r e a e A r c h e t t i e x M a r c h io n ib u s F o r m ig a r ia e A r c h ie p is c o p i C a lc e d o n e n s is et Num tii A p o s t o lic i in R e g n o P o - lo n ia e co m m u n ivi, V a r s a v i a e d ie s e x ta m ensis F e b r u a r ii, A n n o D o m in i M il le s i - m o S e p tin g e n té sim o O c t o g é s im o S e cu n d o . * ■ :t L. S.

Josephus Dzieszikowski

Suprema Auctoritate Apostólica Notarius et supradictae Nuntiaturae in Regno Po-

56

2. J. A . AHCHETTI DO (I. GIERBOWSKIEGO] OK. 6 II 1782

Donosi o zamierzonej fundacji Tyszkiewicza dla pasjonistów w Swisłoczy i prosi G. o udzielenie zakonnikom odpowiednich informacji i pomocy.

O ryg. nieznany.

Kopia, A G C P , Fondazione in Svislocz, dokument nr 2. Inną ręką w nagłówku „Möns. A rch efti”.

W y d . „Bollettino della Congregazione" T. 5:1924 s. 44 n.

II S ig n o r C o n te T y s z k ie w ic z , G r a n R e fe r e n d a r io d i L itu an ia, d e s id e ra di fo n d a r e u n C o n v e n t o d e i P a d r i P a s s io n a ri in u n a su a te r r a in L itu an ia, e di d o t a r lo c o n g ru a m e n te . H a fatto p e rc iö tra tta re c o l P. P r o c u r a to r G e n e r a le d i detti R e lig io s i, ric e r c a n d o tre so g g e t ti d e ll o s te s s o O r d in e p e r e s s e re i p rim i fo n d a to r i d e l n u o v o C o n v e n to . D a l rid e tto P. P r o c u r a to r G e n e r a le g li fu fa tto ris p o n d e re che e ra n e c e s sa rio il c o n se n so d e H ’O rd in a rio . H a p ertan to lo s te s s o S ig n o r C o n te g iá r ip o r ta t o il c o n s e n s o di M o n s ig n o r V e s c o v o di V i l n a 1 n e lia c u i d ió c e s i tr o v a s i la te rra o v e d e v e fa r s i la fo n d a zio n e . O r a p o i fa d i n u o v o s c r iv e r e a l m e d e s im o P. P r o c u r a to r G e n e ra le , a ffin c h é s o lle c iti la s p e d iz io n e d e i tre R e lig io s i. P e r t o g lie r e a q u e sti la d ifñ c o lt á ch e p o t re b - b e r o a v e r e d i p o rta rs i in u n p a e s e stra n ie ro e c a s i lon tan o, d e s id e r a lo stesso S ig n o r C o n te ch e a b b ia n o q u a lc h e in fo rm a z io n e a n c h e d a p a rte m ia. Io gli h o s u g g e r it o d i s c r iv e r e a l l ’a n z id etto P. P r o c u r a to r G e n e r a le d i v e n ire da v o i, on d e q u a n d o v e r r ä p o tre te p u r e a s s ic u r a r lo che il S ig n o r C o n te V i n ­ c e n zo T y s z k ie w ic z é u n o d ei M a g n a t i di P o lo n ia , e ch e h a p e r m o g lie un a ñ ip ó te di S u a M a e s t á 2, e c h e é u n p i ó 3 e d o ttim o sig n o re , d a c u i i R e lig io s i ch e v e r r a n n o p o s s o n o s p e r a r e tutti i b u o n i trattam enti, che p eró accettin o p u re le d i lu i O fferte e n e r im a r r a n n o contenti. A llo r c h é p oi s a ra n n o p er p o r s i in v ia g g io , a s s is te te li e d a te li tutti i lu m i n e c e s a a ri, a ffin c h é lo fa e - c a n o c o n c o m o d o e c o n risp a rm io .

D esád era in o ltr e il S ig n o r C o n te che i m e d e s im i R e lig io s i p o rtin o seco u n C o r p o S a n t o * . A n c h e in ció a s s is te te li q u a n to p otete, s o p ra tutto n elta p r o v is t a d e lla V e s t e d e l S a n t o 5, la q u a le s a r e b b e m e g io , a m ió c re d e re , se si fa c e s s e q u i, p o r ta n d o il S. C o r p o n e l v i a g g i o d ece n te m e n te custodito.

E p e r fin e c a ra m e n te a b b r a c c ia n d o v i so n o [...].

> Zob, młĄCtaSk n r 1.

* Bratanica Stanisława Augusta, M aria Teresa z Poniatowskich, córka generała austriackiego Andrzeja, siostra księcia Józefa.

s W e d łu g Niem cewicza (jw . s. 148, 150) codziennie raao „odpraw iał" mszę św.j nawet jadąc w goście zabierał ze sobą kanonika Łączyńskiego i ornaty.

* Relikwie.

PRÓBY W P R O W A D Z E N IA PA SJO N ISTO W

_5?

3. J.ŁĄCZYNSK I DO p. GIERBOWSKŒGO) OK. 6 II 1782

W ylic za warunki stawiane przez fundatorów klasztoru w Swisłoczy, zapewnia o dobrym przyjęciu pasjonistów w Polsce i nie każe zniechęcać się trudnościami językowymi. '

Oryg. (polski?) nieznany.

Kopia-streszczenie w jęz. włoskim: A G C P , Fondazione in Svisloez, dokument nr 3. Inną ręką w nagłówku: ,,Can. Laszinski".

W y d . „Bollettino della C ongregazione" T. 5:1924 s. 45 n.

1. Si m an d a (ch e è il p rim o ) la r e c e z io n e d e l V e s c o v o d e lla D io c e s i di V i l n a h

2. Si co stru isce la C h ie s a e la C a s a p e r i m e d e s im i P a d ri. 3. Si fa r à fa r l'o r t o -onde a b b ia n o la co m o d ità di legu m i. 4. Si p r o v v e d e r à tutto il b is o g n o d i C h ie s a e Sa crestia. 5. B is o g n o di cucina.

6. Si d a rà la p e n s io n e di d u e c e n to fio r in i d i P o lo n ia p er c ia s c u n o a ll'a im o . 7. S i m a n d e ra n n o scu d i q u a r a n t a p e r c ia s c u n o p e r il v ia g g io ,

8. Si d e s id e ra cre ne v e n g a n o tre o a lm e n o due.

9. Q u e i P a d r i p ro c u r e ra n n o il S. C o rp o , cio è u n c o rp o b a tte z z a to c o l n om e d i S. Is id o r o e si d e s id e r a la n o tizia a q u a n to p o s s a a s c e n d e r e d etta sp e d izio n e p e r trasm ettere il d e n a ro , il q u a i S. C o r p o saxà d é li a C h ie s a d e i m e d e sim i P a d ri.

10. S a ra n n o se n z a d u b b io risp e tta ti e d a l p a d r o n e d e l lu a g o e d a tutti i n a - zio n ali, e n o n g li m a n c h e m il b is o g n e v o le .

A n o m e di M a n s ig n o r N u n z i o 2 p u à V o s s ig n o x ia a s s ic u ra r li ch e s ta ra n n o b e n con ten ti, co m e c h iam ati d a D io , p u ra m e n te d a D io , a v a n t a g g i o d e lla M a d r é C h ie s a e p o p o lo cristian o . V i s a r a d iffic o lt à a c a g io n e d i q u e s t a lin ­ gu a, m a p o t re b b e d a rs i ehe v i fo ss e ir a lo r o ch i la sa p p ia , altrixnenti p a r - le ra n n o la tin o fin ta n to ehe a b b ia n o q u e sta a p p re s a , e v i saxà a n c h e q u a lc h e P o la c c o ehe v o r r à essexe a m m e sso a l la lo r o C o n g r e g a z io n e .

4

.

Dziękuje za poparcie sprawy fundacji pasjonistów w Polsce, uzależniając jednak sw ą zgodę na nią od pozwolenia królewskiego, o które prosi w liście do I. Łączyń- skiego: zachęca do zasięgnięcia informacji o zgromadzeniu u J. Garam piego w W i e d ­ niu.

A utograf: Archiw um W atykańskie. Nunziatura di V arsavia, rkp. 131 k. 151r-152r, w zakładce z napisem „Passdonisti" (k. 150r).

E c c e lle n z a R e v e re n d is s im a

L a c a r it a te v o le b é n ig n ité co n si (sic) è V o s t r a E c c e lle n z a R e v e re n d is s im a d e gn a ta in te rp o rsi a p ro m u o v e r e il tra tta to d ’in tro d u z io n e d e lla m in im a n o

-1 Zob. załącznik -1. 2 J. A . Archetti.

58

stra C o n g r e g a z io n e d e 'C h ie r ic i S c alzi d e lla Ss.m a C ro c e e P a ss io n e di G e sü C r is t o in c o d e s to R e g n o d i P o lo n ia in c o n fo rm ità d e lle san te intenziomi d el S ig n o r C o n te T y s z k ie w ic z , r G a n R e fe r e n d a r io di L itu an ia, m i d a tro p p o o b b li- g a n te m o tiv o d i c o n te s ta rle c o i p iù e s p re s s iv i rin g ra z ia m e n ti i d o v e ri d e lla d e v o tis s im a m ia g r a titu d in e n e ll'a t t o ste sso ch e h o 1' a ñ o re di u m ilia rle i più riv e r e n t i o sse q u i d e lla m ia b e n c h é im p ro p o rz io n a ta p re m u ro s is sim a servitú . Q u e ll a is te ssa b e n ig n is s im a c arita, ch e ha si e ffic a c e m e n te m o sso il p iissim o a n im o di V o s t r a E c c e lle n z a R e v e re n d is s im a a fa v o r ir e u n a tal o p e ra o rd i- n a ta a san ta g lo r ia d e ll'A lt is s im o Id d io c o n g io n ta c o l s p e ra t o v a n t a g g io d el p ro ssim o , m i d a tutta la fid u c ia in s p e r a r e la c o n tin u azion e d e lla v a le v o lis - sim a su a p ro tte z io n e , che s u p p lic h e v o lm e n te im p loro.

[151 v ] N e io m a n c h e ró d i e s e q u ire q u a n to p o t ra a m e sp e tta re p e r l'effet- tu a z io n e d e lla s u d d iv is a t a fo n d a z io n e , se p la c e r a a lla M a e s t á d e l S o v r a n o ’ d i c o n c e d e rn e il R e g io su o b e n e p lá c ito , che s e m b ra m i in d isp e n sa b ilm e n te n e c e s s a r io p rim a di o g n i a ltra co sa, c o m e in q u e s ta istessa p osta n e sc riv o n e lla m ia ris p o n s iv a a l'Illu s tr ia s s im o S ig n a r C a n ó n ic a L a szin sk i -, a cu i in- sie m a m e n te s u g g e ris c o , che se fa d u o p o q u a lc h e in fo rm a z io n e d el n ostro Estatuto, ch e q u a n tu n q u e g ia a p p r o v a t o d a lla S. S e d e A p o s t ó lic a è state n u o v a m e n te c o n fe rm a to d a lla ben igm issim a c le m e n z a d i N o s t ro S ig n o re P a p a P ió V I fe lic e m e n t e r é g n a n t e 3. P o tra u n a ta l co n tezza o tten ersi d a M on s. G a r a m p i, N u n z io A p o s t ó lic o in V ie n n a .

P r e g o a V o s t r a E c c e lle n z a R e v e re n d is s im a , ed al p r e fa t o C o n t e4 [152 r] è d a c h io n q u e s i d e g n a c o o p e r a r e a si d e g n a o p e ra o g n i d e s id e r a b ile rim un e- r a z io n e d a ll'A lt i s s i m o D a t o re d i o g n i berne, m entre p ro s tra to a s u o i p ie d i le b a c io ru n ilm en te le m ani, ed a su o i v e n e ra tis s im i c o m a n d i h o l'o n o re di ras- s e g n a rm i, etc. D i V o s t r a E c c e lle n z a R e v e re n d is s im a

R onia, R itiro d e S a n ti G io v a n n i e P a o io 23 M a r z o 1782.

Devotissimo, umillimo ed obbligatissimo Servitore Giovanni Battista di S. Vincenzo Ferreri indegno Prepósito Generale de Passionisti

» ' .1 , • . t ■ *

T E N T A T IV E S DE T R A N S P L A N T A T IO N E N P O L O G N E D U G R O U PE DES PERES PA S SIO N ISTE S E N 1782

R é s u m é

La fondation polonaise de la congrégation des passionistes créée en 1720 en Italie par Sam t-Paul de la C roix devait être la première maison de la congrégation en d.ehors d'Italie. Les démarches pour amener les moines se vouant à la propagation

1 Stanisław August Poniatowski.

2 O tym liście do Ignacego Łączyńskiego pozostawił o. Jan Chrzciciel własno­ ręczną notatkę w A G C P , Fondazione di Svisłocz: ,,I1I. mo Domino Ignation Laszinski Canonico Plocensi V arsaviam scripsi die 23 M artii 1782".

s Pierw sze uroczyste zatwierdzenie zgromadzenia bullą Supiemi apostolatus miało miejsce za Klemensa X I V w dniu 16 XI 1769. „N o w e zatwierdzenie", o którym mówi o. Jan Chrzciciel, nastąpiło 15IX 1775 r. mocą bulli Piusa V I Preclarą virtutum ezempla.

PRÛBY W P R O W A D Z E N IA P A S JO N IS T 0 W

₅₉

du culte de la Passion et proclamant les missions populaires furent entreprises en 1781 par le référendaire du Grand Duché de Lituanie, Vincent Tyszkiewicz. L'em pla­ cement choisi pour la fondation se trouvait au centre des terres du référendaire à Sw i- slocz. Autorisé par Tyszkiewicz, négocia l'affaire avec le général de la congrégation père Jean-Baptiste, le chanoine de Plock, Ignace Laczyriski, profitant lui-même de l'en­ tremise du nonce de Varsovie, Jean-André Archetti, et son ami de Rome, comte Ignace Gierbowski. La correspondance au sujet de la fondation de Swisfocz (reproduite dans les annexes) s'interrompt en mars 1782 pour des raisons inconnues. L'on suppose que le projet échoua soit parce qu'il déplut au roi Stanislas Auguste, soit parce que la diète ne l'agréa pas.