P O L E M I K I, R E C E N Z J E, S P R A W O Z D A N I A
ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE
Barbara S z m i g i e l s k a, Psychologiczne konteksty Internetu, Kraków:
Wydawnictwo WAM 2009, ss. 288
Internet, który w załoĪeniu miał byü przestrzenią umoĪliwiająca gromadzenie i przesyłanie danych, a takĪe komunikacjĊ pomiĊdzy naukowcami, stał siĊ z dnia na dzieĔ narzĊdziem dostĊpnym wiĊkszoĞci społeczeĔstwa. Jedynym warunkiem korzystania z je-go zasobów jest posiadanie komputera, umiejĊtnoĞü jeje-go podstawowej obsługi i moĪli-woĞü dopiĊcia siĊ do odpowiednich łączy. W tej powszechnej dostĊpnoĞci nie ma nic złego, wszak w załoĪeniu miało byü to medium słuĪące pomocą, ułatwiające komunika-cją, zdobywanie wiedzy. Po czĊĞci, o czym mówią takĪe badania zamieszczone w recen-zowanej ksiąĪce, tak pozostaje do dziĞ, ale Internet doĞü mocno wymknął siĊ pierwotnym ideom i stał siĊ przestrzenią, która zaczĊła Īyü własnym Īyciem. Inaczej mówiąc, zyskał autonomiĊ, jakiej nie ma Īadne z dotychczasowych mediów. Internet stał siĊ czĊĞcią co-dziennej aktywnoĞci, jednym ze Ğrodowisk naturalnej działalnoĞci człowieka. Stąd zainte-resowanie nim psychologów, moĪliwoĞciami i zagroĪeniami, jakie stawia przed osobą.
Zasadnicza treĞü ksiąĪki pod redakcją Barbary Szmigielskiej pt. Psychologiczne
kon-teksty Internetu, wydanej nakładem krakowskiego wydawnictwa WAM, dotyczy
zacho-wania osoby w sieci. Zostaje ono sprowadzone do trzech zasadniczych dymensji: (1) wy-chowania, w tym nakreĞlenia rysów nowej jakoĞci pomocy psychologicznej – udzielanej w sieci; (2) zadaĔ psychologa wobec nadmiaru informacji kierowanych do osoby; (3) rela-cji interpersonalnych nawiązanych poprzez Internet i zagroĪeĔ, jakie Internet stanowi. Według takiej kolejnoĞci skonstruowana jest teĪ niniejsza recenzja, choü – jak siĊ okazuje – ustanowienie klarownego podziału działaĔ podejmowanych przez osoby w Internecie jest niełatwe. CzĊsto jest tak, Īe jedne działania wynikają z drugich, czasem siĊ wyklu-czają, czasem zazĊbiają.
Artykuł Barbary Szmigielskiej otwierający czĊĞü poĞwiĊconą wychowaniu, dotyczy wykorzystania Internetu w wychowaniu. Takie podejĞcie bliskie jest pierwotnym załoĪe-niom jego powstania. Samo zaliczenie Internetu do grupy Ğrodowisk wychowawczych wydaje siĊ dyskusyjne, choüby ze wzglĊdu na nieobecnoĞü podmiotu, który pełni rolĊ wychowawcy. Kluczem klasyfikacji tych Ğrodowisk są stawiane im zadania, powinnoĞci i obowiązki, jakie mają spełniaü. JeĞli chodzi o Internet, to nie słuĪy on raczej rozwojowi moralnemu czy emocjonalnemu, ale edukacji polegającej na zdobywaniu wiedzy. Tu poja-wia siĊ pierwszy zarzut w stosunku do treĞci całej ksiąĪki – rozłącznoĞü poszczególnych badaĔ i artykułów. Sam opis, porównanie Ğrodowisk wychowawczych, prezentacja ich w formie jasnych tabel jest klarowna, natomiast refleksja nad powinnoĞciami sieci jako
POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
202
Ğrodowiska wychowawczego niesie rozwaĪania nie tyle oczywiste, co doĞü logiczne. Udział Internetu w procesach wychowawczych dobrze opisują kolejne artykuły. WiĊk-szoĞü zaprezentowanych badaĔ jasno mówi o tym, Īe najczĊstszą deklarowaną aktywnoĞ-cią w sieci jest właĞnie poszukiwanie informacji, ale nie dowiadujemy siĊ, jakie są to treĞci, czy tylko i wyłącznie akademickie, czy teĪ zaspokajające własne, niekiedy osobiste potrzeby wiedzy, odnoszone do siebie, własnej sytuacji nie tylko okazjonalnej, ale teĪ dia-gnozującej swoje stany i niepewnoĞci, jak chociaĪby informacje na tematy toĪsamoĞcio-we, zdrowotne, ogólnoĪyciowe.
Wyjątkiem na tym tle jest artykuł Katarzyny Tomsia o internetowym forum zrzeszają-cym rodziny zastĊpcze. Ciekawie nakreĞlona została specyfika funkcjonowania takich rodzin, ich rodzajów oraz to, jakiego wsparcia potrzebują. Pełny wydaje siĊ teĪ opis dzia-łania tego forum; bez koniecznoĞci surfowania w sieci wiemy, jakie są tam działy, za-kładki. Kolejne artykuły, szczególnie te dotyczące wychowania, wskazują, Īe wychowa-nie w sieci dotyczące dorosłych wychowa-niejako ma miejsce, ale jest to wychowawychowa-nie typowo edu-kacyjne, z zakresu problemów bliskich tym ludziom. Ciekawa jest interpretacja braku wsparcia emocjonalnego; nie moĪe byü ono zawsze dawane w sieci, gdyĪ wymaga blis-koĞci, obecnoĞci, skoncentrowania na osobie tu i teraz, a kontakt wirtualny najczĊĞciej nie jest w stanie zaspokoiü tych potrzeb.
Temat pomocy psychologicznej udzielanej w sieci został teĪ poruszony w artykule Małgorzaty Artymiak, a zagadnienie powinnoĞci psychologa w momencie nadmiaru infor-macji omawia Maria LedziĔska. WartoĞciowe jest samo zauwaĪenie nowej formy udziela-nego poradnictwa czy pomocy psychologicznej. Interesujące jest przywołanie kodeksów etycznych warunkujących udzielanie takiej pomocy, a takĪe opinie studentów psychologii na ten temat. RozłoĪenie badaĔ w czasie ukazuje dynamikĊ zmian, u podłoĪa których leĪy zwiĊkszanie siĊ dostĊpu do sieci. Pozostaje ciągle pytanie o zakres takich działaĔ, Ğwiado-moĞü tego, jakie z nich są moĪliwe. Artykuł i badania dotyczące wsparcia dla rodzin zastĊpczych wskazuje na działania głównie informacyjne; wsparcie emocjonalne okazuje siĊ trudne do realizacji. MoĪna powiedzieü, Īe artykuł ten, podobnie jak artykuł o budo-waniu zaufania w sieci, którego autorem jest Beata Krawczyk-Bryłka, przytacza argu-menty w dyskusji na temat pomocy psychologicznej udzielanej przez Internet, jej gra-nicach i charakterze.
W sytuacji pomocy psychologicznej budowanie zaufania jest fundamentem. Przyto-czone w tekĞcie badania pokazują, Īe ogólnie czĊĞciej zaufanie buduje siĊ w kontakcie re-alnym niĪ wirture-alnym. W rzeczywistoĞci realnej osoby szukające wsparcia u psychologa czują siĊ pewniej.
Opisane artykuły nie zamykają dyskusji na temat moĪliwoĞci udzielania pomocy psy-chologicznej w sieci, raczej ją inicjują. Ich znaczenie jest o tyle waĪne, Īe bazują na ak-tualnych, w miarĊ szerokich badaniach oraz wynikają z czyichĞ realnych doĞwiadczeĔ. W artykule dotyczącym pomocy psychologicznej w sieci brakuje jednak nakreĞlenia ogól-nego stanu polskich realiów, przedstawienia choüby kilku stron taką pomoc oferujących bądĨ doĞwiadczeĔ osób z tej formy pomocy korzystających, jak i osób jej udzielającej.
Odnosząc siĊ do zagadnienia powinnoĞci psychologa w sieci, ciekawa wydaje siĊ refleksja na temat zadaĔ stojących przed psychologiem w dobie nadmiaru informacji
POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
203
docierających do osoby. Artykuł Marii LedziĔskiej w duĪej mierze uĞwiadamia nowe powinnoĞci, przytacza róĪne formy ich realizacji.
Powracając do aspektów wychowawczych Internetu, naleĪy wspomnieü jeszcze o dwóch artykułach dotyczących właĞnie samej edukacji: pierwszy z nich, autorstwa Piotra P. Kwiatkowskiego i Doroty Kwiatkowskiej, odnosi siĊ do obrazu siebie studentów online, drugi – do róĪnic płciowych w sposobie korzystania z zabaw interaktywnych. Jak podkreĞlają autorzy artykułu opisującego obraz studentów online, przeprowadzone bada-nia nie miały na celu porównabada-nia ich ze studentami uczącymi siĊ w tradycyjny sposób, nie analizowano teĪ wartoĞci cenionych przez tych studentów. Ogólny profil wyników przed-stawia siĊ ciekawie, brakuje jednak wspomnianego wyĪej kontekstu, który umoĪliwiłby przeprowadzenie zadowalających porównaĔ, bĊdących próbą szukania uzasadnieĔ dla otrzymanych danych.
Drugi artykuł, dotyczący róĪnic płciowych w sposobie korzystania z zabaw interak-tywnych przez dzieci w wieku przedszkolnym, autorstwa Jacka Legierskiego, wydaje siĊ o tyle wartoĞciowy, Īe stanowi dobre Ĩródło dla rodziców, wychowawców czy teĪ osób pracujących z dzieümi. Dostarcza jasnych informacji na temat tego, jak trafnie wyjĞü naprzeciw wymaganiom najmłodszych, tak by nabywanie nowych umiejĊtnoĞci dawało im satysfakcjĊ, nie mĊczyło i nie nudziło. Ogólnie oba teksty są ciekawym materiałem odnoszącym siĊ do potrzeb osób korzystających z e-learningu.
CzĊĞü druga ksiąĪki dotyczy relacji interpersonalnych w Internecie. Artykuł Kata-rzyny Barani na temat budowania wiĊzi w sieci prezentuje teorie i eksperymenty, których wyniki dotyczą „dobrej” strony Internetu, mianowicie jego wartoĞci wysoce komunikacyj-nej. Artykuł budzi wiele pytaĔ o charakter budowanych wiĊzi, ich trwałoĞü, motywacjĊ czy teĪ portrety psychologiczne osób w tych relacjach uczestniczących. Artykuł Anny Bąk, dotyczący komunikatora gadu-gadu, pozbawia ten sposób porozumiewania siĊ formy wyłącznie zabawowej; wyniki badaĔ wskazują bowiem na nowy kanał komunikacji, niosącej osobiĞcie waĪne dla osób informacje. JednoczeĞnie, podczas czytania tego arty-kułu, rodzą siĊ pytania o eksploracjĊ znaczenia portali społecznoĞciowych typu: grono, nasza klasa czy facebook. Główne pytania dotyczą przede wszystkim motywacji osób do zakładania profili na tych portalach, a takĪe rodzaju zamieszczanych tam wiadomoĞci.
O ile dotychczasowe artykuły dotyczyły komunikacji pozytywnej czy ogólnie pozy-tywnego korzystania z sieci, o tyle te ostatnie opisują zjawiska negatywne, począwszy od brutalnych gier, poprzez uzaleĪnienie od samego Internetu, od cyberseksu, po przeĞlado-wanie. Wszystkie te tematy wydają siĊ poruszane na granicy nauki i tematyki pseudo-naukowej, co jest widoczne chociaĪby w trudnoĞciach definicyjnych niektórych pojĊü, a takĪe w trudnoĞci zaklasyfikowania uzaleĪnienia od Internetu w typologii uzaleĪnieĔ.
Internet jest medium podlegającym ciągłym zmianom. Wie o tym kaĪdy uĪytkownik z autopsji, podkreĞlali to teĪ badacze, których artykuły zostały opublikowane w ksiąĪce
Psychologiczne konteksty Internetu. Jest to jednoczeĞnie stosunkowo nowe medium,
dla-tego teĪ niektóre zjawiska z nim związane zaczynają byü poznawane. Przy czym zjawiska te nie wydają siĊ oderwane od realnej rzeczywistoĞci, jak chociaĪby przeĞladowanie w sieci (na myĞl przychodzą głoĞne sprawy szeroko nagłaĞniane przez media, np. przeĞla-dowanie nauczyciela w jednej z polskich szkół pogimnazjalnych i film zamieszczony z tych wydarzeĔ na portalu YouTube, jak teĪ próba samobójcza dziewczyny, której film ze
POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
204
zbiorowego napastowania został opublikowany w sieci). TĊ tematykĊ porusza w swoim artykule Iwona Ulfik-Jaworska.
Artykuł Katarzyny WaszyĔskiej dotyczy uzaleĪnienia od cyberseksu, zjawiska trud-nego do omówienia ze wzglĊdu na paradoksalnie duĪą intymnoĞü, bo o ile ma ono miejsce i przybiera formy niekiedy doĞü perwersyjne, o tyle pozostaje intymne na poziomie rze-czywistoĞci realnej. WaĪne są pytania o to, jak duĪej grupy osób dotyczy to zjawisko, z czego ono wynika, jakie zmiany w psychice powoduje, w jakim stopniu naraĪeni są na nie ludzie młodzi, dopiero budujący swą seksualnoĞü. Te pytania wiąĪą siĊ z kwestią udziału Internetu w wychowaniu bądĨ pseudowychowaniu psychoseksualnym.
CałoĞü tematyki zagroĪeĔ związanych z Internetem zamyka artykuł Mariusza Gajew-skiego dotyczący brutalnych gier komputerowych i ich wpływu na prowokowanie zacho-waĔ agresywnych. Co prawda, nie ma w nim omówionej duĪej liczby badaĔ, podobnie jak w tekstach powyĪszych, jednak autor w sposób ciekawy opisuje jakoĞü wirtualnej rze-czywistoĞci i mechanizmy nie tyle identyfikacji, co wchodzenia w rolĊ bohatera gry. Ciekawym odniesieniem jest teĪ opis samych gier, który obrazowo przybliĪa to, w czym uczestniczy potencjalny gracz.
Najciekawszym punktem tej czĊĞci wydaje siĊ przytoczona przez AleksandrĊ Jasz-czak dyskusja nad próbą umieszczenia uzaleĪnienia od Internetu w typologii uzaleĪnieĔ, a takĪe poszukiwanie związków uzaleĪnienia z korelatem osobowoĞciowym, jakim jest poczucie wewnątrz- czy zewnąrzsterownoĞci. Ciekawa jest interpretacja wyników przed-stawionych badaĔ – prawdopodobne postrzeganie sieci jako przestrzeni dyktującej za-chowanie. Byü moĪe jest tak, Īe osoba, rejestrując siĊ w sieci, jest przez nią prowadzona, tak jakby Internet zwalniał od podejmowania decyzji, brania odpowiedzialnoĞci za nie.
WaĪnym elementem ostatniej czĊĞci ksiąĪki jest teĪ przedstawienie problemów definicyjnych niektórych pojĊü, co wskazuje na nowoĞü tych zjawisk. Ogólnie rzecz bio-rąc, dwie pierwsze czĊĞci ksiąĪki dotyczą aktualnych badaĔ, natomiast czĊĞü ostatnia jest bardziej refleksją, stawianiem pytaĔ, a takĪe dyskusją na temat zasadnoĞci poruszania na gruncie psychologii niektórych z zagadnieĔ.
Karol Wieczorek Katedra Psychologii Osobowo ci Instytut Psychologii KUL
