V oi Patrum 6 / 1 9 8 9 / z . 1 0
A R T Y K U Ł Y
PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKIE „ACTIO"
I „CONTEMPLATIO"
A
„VITA ACTIVA" I „VITA CONTEMPLATIVA"
U ŚW. GRZEGORZA WIELKIEGO
Problem w zajem nych r e l a c j i m iędzy wewnętrznym ży ciem c z ło w ie k a a j e g o a k ty w n o ś c ią z e w n ę tr z n ą s ta n o w i i s t o t ę duchowego ż y c i a w s p ó ł c z e s n e g o c z ło w ie k a ^ . N a le ż y z a z n a c z y ó , że nauka G rzegorza W ie lk ie g o na tem at k o n te m p la c ji i d z i a ł a n i a n ie j e s t czymś nowym, g d y ż i s t o t a t e g o z a g a d n ie n ia n u r t u j e lu d z k o ś ć od z a r a n ia j e j d z ie j ó w .
I . "ACTIO" I "CONTEMPLATIO" W CZASACH PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKICH
I d e a r e l a c j i m iędzy wewnętrznym a zew nętrznym ży ciem c z ło w i e k a s i ę g a swym p o c z ą tk ie m cza só w h o m ery ck ich . Już bowiem Homer w swym p o ety ck im d z i e l e p i s a ł , ż e F o j n ik e s , wychowawca A c h i l l e s a , n a u c z y ł go "jak b y ć m istrzem w s z t u c e s ło w a i sp raw cą d z ia ł a n ia " .H o m e r y c k le
1 P o r . H .W ó jto w ic z , T h e o r ia i p r a k s i s w t r a k t a c i e " Ż ycie M ojżesza" św . G rzeg o rza z N y s s y , RH 3 0 / i 9 8 2 / z . 3 , T3.
wyrazy:*pT)Tf!p ł TtpRKtńP nożna zestawić poniżej w literaturze greckiej z wyrażani: Bsłoptct i npctgn na określenie "słowa" i "czy nu", "teorii" i "praktyki", "kontemplacji" i "działania", "refle ksji" i "pracy" y Istotę tego zagadnienia spotyka się także u misty ków wszystkich czasów i wszystkich religii, których wyróżnia dąże nie do zjednoczenia z bóstwem - unio mystiea. Dążenie to uzewnę trznia się w różny sposób, a jednym z nich jest kontemplacja . Pod stawowym warunkiem zjednoczenia z bóstwem, obok refleksyjnej dzia łalności wewnętrznej, była zawsze konieczność wyrzeczenia się włas nego "ja" Ten proces zdyscyplinowania wewnętrznego człowieka był porównywany do "drogi", prowadzącej z tego świata do świata wyż szego. Koncepcja "drogi", którą trzeba przejść cnotliwie /dl are- tes/ i praoowioie przez pokonywanie różnych trudności, by dostać się do nieba i prowadzić tam żyoie w zjednoczeniu z bóstwem, zawar ta jest m.ln. w przemówieniu bogini Kris, zachęcającej Dionizosa do zwycięskiej walki z wodzem bezbożnych Indusów — Deriadesem^
które czytamy w epickim poemacie Nonnosa:
"Nie ma dostępu do mieszkania w niebie bez ciężkiej pracy. Droga szczęśliwych nie jest tak łatwa. Bo tylko cnota Za wolą bożą wyznacza szlak na firmament niebieski. Znieś więc i ty rozmaite trudności, bo przecież 1 Hera, Mimo zawiści, zapowiada cl niebiański dwór Zeusa"'.
Ten sam motyw "drogi" zawiera braterskie upomnienie Hezjoda, skie rowane w jego "Pracach i dniach" do Persesa:
"Ale na drodze do cnoty pot położyli niebianie.
Długa i stroma, i zrazu nierówna jest droga do cnoty.
3 Illas IX 4*5; Odyssea VIII 162.
4 Por. H.Wójtowioz, Theoria i praksis u Orygenesa, UH 30/1982/ z.3, 65 n.
5 Por. H.Wójtowioz, Rola modlitwy w mistyce w świetle wypowiedzi greckich Ojców Kościoła ze szczególnym uwzględnieniem wypowie dzi o modlitwie Orygenesa i Grzegorza z Nyssy, w: Mistyka w ży ciu człowieka, praca zbiorowa pod red. W.Słomki, Lublin 1980, 113 6 H.Wójtowlcz, Z helleńskich nurtów mistycznych, w: Mistyka w ży
ciu człowieka, dz.cyt. 43.
7 Dlonysiaca XX 94-98, tłum. H.Wójtowioz, Z helleńskich nurtów mistycznych, art.cyt. 44.
19
Leez gdy k to ś d o jd z ie do s z c z y tu u le tr a c ą c od razu o ch o ty . S t a j e a i s łatw ą z u n e łn ie , choć s i ł wymagała z początku"".
je d n o ś ć k o n tem p la cji i d z ia ła n ia ob razu ją ta k ż e m is t e r ia h e l l e ń s k i e , k tó r e z a w ie r a ją dwa i s t o t n e elem en ty . Jednym z n ic h j e s t nakaz zachowania m ilc z e n ia o naukach tajem nych, k tóry z jed n e j s t r o ny ma s t r z e c przed p ro fa n a c ją obrzędu , z d r u g ie j za ś stw arza od pow ied nie warunki do k o n te m p la c ji, w wyniku k tó r e j cz ło w ie k d ozn a- j e w yższego o św ie ce n ia ^ . Drugim elementem tajem nych m ister ió w j e s t o b ie t n ic a zbawienia/c<OTT)pfa / w tajem niczonych. Zbaw ienie z a ś p o le ga na u w o ln ie n iu spod przemocy p r ze zn a cz en ia /etpmpp^vłł / z ły c h po t ę g kosm icznych i śm ie r c i p rze z zap ew n ien ie m o żliw o śc i p r ze k r o cz e n ia Hadesu bez c a łk o w ite j zagład y i m o żliw o ści trw an ia w tamtym ś w ie o ie w zje d n o c z e n iu z bóstwem. T akie zb aw ien ie m iał gwarantować jednorazow y obrzęd w ta j e m n ic z e n ia / pÓT)O).ę / . Podobne m y śli z n a j dujemy w m is t e r ia c h e le u z y ń s k ic h , d io n iz y j s k lc h , o r f ic k i c h i w t a jemnych naukach p ita g o r e js k ic h ^ .
Id ea u podobnienia s i ę c z ło w ie k a do B o g a /6 p o fo o .ę 8eB / wys tę p u je w yraźnie u P la to n a , k tó ry powrót duszy do swego początku uważał za c e l życia!**. Akademia P la to ń sk a rozw iązana w 529 r . p rzez
14
c e s a r z a J u sty n ia n a j e s t d z i s i a j uważana obok Krety za jed n o z czo łowych m ie jsc ż y c ia k ontem placyjnego sta r o ż y tn y c h Greków! . Ta szk o ł a k o n te m p la c ji, z łą c z o n a ś c i ś l e z kultem r e lig ijn y m i f i l o z o f i ą , n ad ała ludzkiemu d z ia ła n iu znamię ety c zn eg o dobra i c e lo w o ś c i! .
Wy-8 Brga k a i hem erai 2 8 9 -2 9 2 , tłu m . W. S t e f f e n /H ezjod , Wrocław 1 9 5 2 /.
Prace i d n ie .
9 P or. H. W ójtow icz, Z h e lle ń s k ic h nurtów m istyczn ych , a r t . c y t . 42 10 Por. H. W ójtow icz, Hola modlitwy w m is ty c e , a r t . c y t . 113n. i i P or. H. W ójtow icz, Z h e lle ń s k ic h nurtów m istyczn ych ,
4 2 -4 3 .
a r t . c y t .
12 Tamże, 4 4 -5 1 . 13 Tamże, 5 2 . i4 Tamże, 4 1 .
15 J . H a tzln g e r, I n te r p r e ta t lo n - K ontem plation - A c tio n , " In ter n a tio n a le K a th o lisc h e Z e it s c h r i f t " 2 / i 9 8 3 / 175.
n ik a j ą c e z a ś z ż y c i a k u lt y c z n e g o A kadem ii t a k i e w a r t o ś c i , ja k : praw da, d ia l o g i w o ln o ść s ą do d z i s i a j r o z w ija n e p r z e z c h r z ę ś c i
-17 ja ń s k ą k o n c e p c ję ż y c ia aktyw nego i k o n te m p la c y jn e g o .
R o la s t a r o ż y t n e j S t o i p o le g a ł a w edług S e n e k i na p r z y g o to w a n iu c z ło w ie k a do k o n te m p la c ji^ . R e f le k s y j n a n a tu r a lu d zk a domaga s i ę bowiem r ó w n ie ż d z i a ł a n i a , c o S eneka w y r a z ił: "Natura nos ad u tru m - qne g e n u i t , e t c o n t e m p la t io n l rerum e t a c t l o n i" ^ . P r z e z "con tem - p l a t i o * rozum ie S eneka p ie r w ia s t e k r a c j o n a l n y , k tó r y n a d a je l u d z k i e mu d z i a ł a n i u c h a r a k te r r e f l e k s y j n y 1 d o s k o n a ł y ^ . Tę samą m yśl wy r a ż a ły r ó w n ież rzy m sk ie n u rty m is ty c z n e ^ ^ .
N a le ż y p o d k r e ś l i ć , że z a sa d a j e d n o ś c i ty c h dwóch p ła s z c z y z n lu d z k ie g o d z i a ł a n i a wpływa ta k ż e na e t o s narodów i s p o ł e c z n o ś c i . U c z e n i d o p a tr u ją s i ę p r z y c z y n upadku w i e l k i c h im periów m .in . w z a k łó c e n i u równowagi m iędzy d z ia ła n io m a r e f l e k s j ą ^ ^ . I s t o t a c h r z e ś - ^ d j a ń s k l e j d y s c y p lin y w ew n ętrzn ej p o le g a r ó w n ie ż na z w ra ca n iu s i ę do Boga p o d cza s a k ty w n o śc i i m o d litw y , na p a t r z e n i u w k ie r u n k u Chrys t u s a , na b r a n iu pod uwagę wymagań p racy w nowoczesnym ś w i ę c i e i z a p e w n ie n iu m ie j s c a na m o d litw ę w samym s e r c u lu d z k i e j a k ty w n o śc i i zaan gażow an iu .
J e d n o ść ż y c i a aktyw nego i ż y o ia k o n te m p la c y jn e g o , p racy 1 mod l i t w y , wyczuwana j u ż p r z e z dawnych Greków i Rzymian / k u l t y m i s t e r y j - n e / , z n a jd u je swe o d b ic i e w d z i s i e j s z e j l i t u r g i i . L it u r g i a w s p ó ł c z e s n a ,o h o c i a ż w sw ej i s t o c i e j e s t a k c ją / S p Y o v /fP r z e w ld u je l i c z ne momenty c i s z y p r z e z n a c z o n e na o s o b i s t ą r e f l e k s j ę ^ ^ . M ilc z e n ie
iT Tamże, 1 7 5 -1 7 9 .
18 P o r . M .B a b iń sk i, " A ctio " i " e o n te m p la tio " w p r o z ie S e n e k i Młod s z e g o , mps BKUL, L u b lin 1 9 8 4 , 1 3 .
19 Be ó t i o 5 , i .
20 P o r . M .B a b iń sk i, " A ctio " 1 " e o n te m p la tio " , d z . c y t . 1 3 .
21 S .S o j k a , LXXX Z jazd P o ls k i e g o Tow arzystw a F i l o l o g i c z n e g o , "Vox Patrum" 4 / 1 9 8 4 / z . 6 - 7 , 4 7 0 -4 7 4 .
22 P o r . S .W ite k , Z a g a d n ie n ie m e d y t a c ji w k u lt u r z e r e l i g i j n e j Ty b e t u , w: Homo M e d ita n s, p r a c a z b io ro w a pod r e d . W .S łom k i, t . l : M ed y ta o ja , L u b lin 1 9 8 3 , 3 1 - 4 2 .
23 P o t . P .G u ira n d , Rzym, tłu m . J .L .P o p ła w s k i, Warszawa 1 8 9 6 , i 3 6 - 1 9 1 .
24 P o r . H .W ó jto w icz, Z h e l l e ń s k i c h nurtów m is ty c z n y c h , a r t . c y t . 7 3 . 25 P o r. Z .W lt, L it u r g i a ja k o m ie j s c e m e d y t a c ji c h r z e ś c i j a ń s k i e j ,
21
-l i t u r g i c z n e o k r e ś -la n e d z i ś ja k o "para oe-leb ra tio n is" ^ * * nadaj a aena brakowi h a ła s u , c z y n ią c o zło w iek a b a r d z ie j wrażliwym na ob ecn ość Boga i p o tr ze b y b liź n ie g o ^ . Jak w ie l k i e z n a c z e n ie d l a rozw oju w ap ćłozean ego o z ło w ie k a i ś w ia t a na je d n o ść d z ia ła n ia i kontem pla c j i , m odlitw y i praoy św iad czy e n c y k lik a Ojca ś w ię te g o Jana Pawła I I o praoy lu d z k ie j "Laborem e r e r c e n s " z d n ia 14 w r z e śn ia i9 8 1 roku^ .' J e s t t o le k tu r a d la w apćłozeanego o z ło w ie k a , k tć r y zaozyna odczuwać tę s k n o t ę za o l s z ą ora z p oszu k u je se n su d la sw ej c o d z ie n n e j aktyw noś c i .
Doktryna G rzegorza W ie lk ie g o na tem at t y c i a czynnego ja k o "drogi" do Boga 1 ż y c ia k on tem p lacyjn ego ja k o r e l i g i j n e j r e f l e k s j i w dalszym c ią g u j e s t ta k ż e a k tu a ln a w d z is ie j s z y m ś w ie o ie doskona
l e u rzeozow ionyn i pozbawionym tę s k n o t pozaem plrycznych^^. N in ie j sz y a r ty k u ł na na c e lu p r z e d s ta w ie n ie poglądćw G rzegorza W ielk ieg o na tem at termlnćw " a o tlo " i " c o n tem p la tlo " , k tć r e w ystęp u ją w je g o p le n a c h . Zadaniem p o d j ę t e j a n a liz y b ę d z ie rćw n ież podanie odpow ie d z i na p y t a n ie , w jakim s to p n iu Grzegorz W ie lk i u kazał t e n problem oraz na i l e o r y g in a ln e b y ły j e g o d o c ie k a n ia w o d n ie s ie n iu do zw iązku zach od zącego m iędzy " a c tio " 1 " o o n te n p la tio " . Grzegorz W ie lk i uży w ając term inćw : " a c tio " 1 " con tem p latlo" ukazuje dw ie p ła sz c z y z n y
lu d z k ie g o ż y c ia : p ie r w sz ą z n ic h o k r e ś la terminem "w ita a o t iv a " , drugą z a ś terminem " v lta o o n tem p lativa" . D la teg o t e ż w p r z e d s ta w ia n iu poglądćw G rzegorza posłużym y s i ę sform ułow aniam i: " v lta
aotiw a* ja k o odpow iednik " a o tio " i " v it a eontem platlw a" jak o odpo w ied n ik " c o n te m p la tlo .
I I . POJgCIE I ZNACZENIE ŻYCIA CZYNNEGO /"VITA ACTIYA"/ WEDŁUG GRZEGORZA WIELKIEGO
K lasycznym i wypow iedziam i G rzegorza W ie lk ie g o , <.ićryml r o z p oczyna on rozw ażan ia na tem at " a o tio " i "con tem p latio" s ą s t w i e r
-26 M is s a le Bomanum I n s t i t u t i o G e n e r a lia , Romae 1970, 2 3 . 27 P o r. Z .W lt, L i t u r g ia ja k o m ie js c e m e d y ta o jl, a f t . c y t . 9 3 . 28 P or. 27 punkt t e j E n c y k lik i.
29 P or. S .W itek , Z agadnienia) m ed y ta c ji w k u ltu r z e r e l i g i j n e j Ty b e tu , a r t . e y t . 4 2 .
dzenia:
"Duae etenim Titaa sunt, ln qnlbns aos /sc. homlnes/ omnlpotens Dana per sacrum eloquium arudit, aotiwa wldelloet et eontemplatiwa"3l.
Ta dwa sposoby tycia są tak śoiśle ze sobą związane, te stanowią organiczną całość:
"Dnae qnippe wltae, aotiwa widelieet et oontemplatiwa, cum serwantur in mantę, qnast duo oouli habentnr in facie. Derter namgue oouius wita oontemplativa est, sinister aetiwa"32.
Wzajemny związek oraz podporządkowanie tych dwóch form tycia za pewnia ozłowiekowi "bonus ordo vtvendi":
"Sed soiendum est, quia sicut bonus ordo Wiwendi est, ut ab, aotiwa in oontemplatiwam tendatur, Łta plerunque utiliter a oontemplatiwa animus ad aetiwam refleotitur, ut per hoc quod oontemplatiwa mantem acoenderit, perfectlus aotiwa teneatur""?.
i. Ż y c i e c z y n n e j a k o d r o g a d o t y c i a k o n t e m p l a c y j n e g o . Zanim przejdziemy do omówię nia tycia aktywnego jako swego rodzaju drogi do tycia kontemplacyj nego, wyodrębnimy najpierw te teksty, w których Grzegorz Wielki uj muje życie czynne i kontemplacyjne jako jedną organiczną oałoóó.
Grzegorz stwierdza, że te dwa sposoby życia istnieją nie tylko od przyjścia Fana na ziemię, leoz miały miejsce już w ozasach Patriar- ehów3*^ Trudność utrzymania równowagi między żyoiem aktywnym a kon templacyjnym jest wynikiem grzechu pierworodnego. Bóg stwarzając ozłowieka, obdarzył go zdolnością osiągania najwyższej kontemplacji
łacińskich, w: Homo Meditans, t.O /art. w druku/. 31 Homllląe in Ezechielem II 2,7, CCL 142,229. 32 Moralla VI 37,57, CCL 143,327.
33 Homillae in Ezechielom II 2,11, CCL 142,232.
34 Tamte, II 4,11, CCL 1^2,266: "/.../ sanctis patribus antę legem aotiwa et contemplativa wita non defuit".
23
Ł ładne zło nie było w etanie odwrócić go od mlłośoi Stwóroy** . Człowiek jednak nie utrzymał się w tym etanie i faJtt ten postawił go wobec dwóoh przeciwstawnyoh sobie sytuacji: będąc w spoczynku pragnie działania, w czasie działania wzdycha za spoczynkiem** . Następstwem tego jest niepokój ducha ludzkiego** . W tej sytuaoji ozłowlek nie tkwi jednak w postacie biernej, lecz rozpoczyna Żmud ny wysiłek w oelu odzyskania utraconej równowagi między "aetio" a "cońtemplatlo". To spostrzeżenie pozwala na lepsze zrozumienie na kreślonej przez Grzegorza konoepcji życia chrześcijańskiego, które nie jest statyczne, ale na wskroś dynamiczne*^. Zdaniem Grzegorza akty żyoia czynnego należą do życia kontemplacyjnego wtedy, gdy ozłowiek uważa życie aktywne za drogę do kontemplacji. Życie aktyw ne bowiem zostaje w wysokim stopniu podniesione i uwznioślone, je żeli odbywa drogę w kierunku wolności duchowej, zajmując się nie tylko rzeczami doczesnymi, lecz także wiecznymi****. W stosunku do życia kontemplacyjnego, życie aktywne zajmuje pierwszorzędne zna czenie, co podkreśla używana często przez papieża zasada: "Aotio- nis namque tempus prlmum est, contemplatlonis eitremum"***. Pierwszeń stwo, jakie Grzegorz przypisuje życiu aktywnemu, należy rozumieć w ten sposób, że dzięki życiu aktywnemu człowiek oczyszcza się od swoich błędnych postaw. W tym też znaczeniu należy rozumieć
okreś-35 Moralla VIII i0,19, CCL 143,395: "Ad hoc namque homo conditus fuerat ut atante mente, ln aroem se contemplatlonis erlgeret, et nullą^Mino corruptio a conditoris sui amore declinaret". 36 Tamże, 3§S-396: "Qul nunc, quia conditionis suae soliditate non
figltur, alternantis semper deslderli motu wariatur, ut et qule- tus aetlonem desideret et occupatus ad otlum anhelet".
37 Tamże, 396: "Qula enim fika mens stare cum potult nolult, stare iam non walet cum wolet. Conditoris qulppe sui oontemplationem deserens, salutis suae fortitudinem perdidit, et quolibet po- sita, semper aegra alium locum quaerlt".
38 Por. S.Rosik, Finalizm życia chrześcijańskiego w świetle twór- ozości papieża Grzegorza Wielkiego, Lublin 1980, 181.
39 Homlliae in Ezechielem I 3,13, CCL 142: "/.../ activae witae iam walde est latlor atque sublimior, quae ad quandam mentls libertatem transit, temporalla non cogitans sed aeterna". 40 Moralla VI 37,60, CCL 143,329.
lenie żyoia aktywnego jako "sepulcrum"*!. Doniosłe znaczenie na tutaj ćwiczenie się w onooie . "Bonus ordo wlwendi" wymaga bowiem, aby ozłowiek: "/.../ prius mens exsudet in epere et postmodum refici debeat per contemplationem" *^. Grzegorz kładzie mcony nacisk na obo wiązek ówiozenia umysłu, bodącego "principium" wszelkiego działa nia**. Wspominany proces oczyszczania ais od tego, co złe, nie do konuje się nagle, leez w sposób systematyczny i stopniowy . Powy ż— sze wypowiedzi Grzegorza na temat życia czynnego i kontemplacyjnego, jako podstawowych wyznaczników rozwoju osoby ludzkiej, pozwalają więc na wyodrębnienie życia aktywnego jako drogi, którą ozłowiek "ąuotidie" powinien zmierzać "in altum" .
2. Ż y c i e c z y n n e j a k o d a r B o ż y . Grzegorz Wielki nie przypisuje poszczególnych przejawów żyoia aktywnego w y
łącznie ozłowiekowi, bo całe ludzkie działanie jest według niego ins pirowane przez Boga*?. W związku z tym liczy się on z możliwością kolizji między Bożym nakazem działalności, a ludzkimi pragnieniami. Chęó ludzka musi w takim przypadku ustąpić, gdyż tajemnicze zbawcze
41 Tamże, VI 37,56, CCL 143,325: "Actiwa quoque wita sepulcrum est quia a prawis nos operibus mortuos teglt".
42 Tamże, VI 37,60, CCL 143, 329-330: "Unde neoesse est ut perłeetus quisque prius wirtutlbus mentem eiereeat atque hano postmodum in horreum quietis condat"^
43 Tamże, 330.
44 Tamże, II 52,82, CCL 143,109: "Quid Tero per oapuW^ąisi ea, quae prineipale uniuscuiusque actlonis est, mens tpsa aigna- tur)"
48 Tamże, XXII 19,45, CCL 143A, 1125: "Neno autem lnfina deserens, repente flt sunmus, quia ad obtinendum perfeetlonis meritum, dum eotidie mens in altum dueitur, ad hoo procul dublo wolut ascensionis quibusdpm gradibus perwenitur".
46 Tamże.
47 Tamże, XVIII 43,70, CCL 143A, 935: "Sio ltaque aliquando eon- tingit ut qui solam ooelestem patriam dillgunt, terrenae patrlae ourls subiaoere wideantur. Quorum tamen ministerlum a praworum operibus plerumque in aotu, nonnumquam wero antę supernum iudioem in sola oogitatione disoernitur".
25
-plany Boga są obowiązujące^. Bóg jednak wzywając człowieka do akty wności liczy się z jegc pragnieniem^ . Człowiek zaś nie może zacho wać się biernie wobec Bożej propozycji, lecz winien dokonać zwrotu do głębi swej wewnętrznej jaźni, by zasięgnąć rady, czego od niego wymaga tajemnicza wola Boża. Skoro pozna, że powinien podporządko wać się najwyższym wymaganiom, wtedy jest rćwnież zdolny poddać swe seroe pod jarzmo Bożej opatrzności 0. Ten Boży nakaz, jaki wiąże się z życiem aktywnym ozłowieka, utożsamia Grzegorz z łaską Bożą. W jednej z "Homilii do Ezechiela" dokonując zestawienia życia aktyw nego i kontemplacyjnego papież nasz wyraźnie zaznacza, żę te dwie formy życia ludzkiego są darem łaski**!.
Z życiem aktywnym łączy Grzegorz działalność Ducha ś w . , ktćra konkretyzuje się w jego darach" . Dary te umożliwiają wewnętrzne
oczyszczenie człowieka oraz wspomagają jego aktywną działalność. Autor nasz porównuje dary Ducha Św. do siedmiu synów Joba^**. Każdy z tych darów wytwarza w nas, jego zdaniem, określoną postawę moral
ną 4. Życie zaś czynne dopiero wtedy osiąga swój oel, jeżeli
do-48 Tamże, V 4,5, CCL 143,222: "Desiderant ąuippe mortificare se fundltus atque ab omni wita gloriae temporalls eitinguere; sed ooeultls saepe Dei iudiciis vel praeesse in regimine vel, occu- pari iniunctls honoribus compelluntur".
49 Tamże: "Mira enim diwinltatls pietate agitur, cum is qul per- fecto corde ad contemplationem tenditur, humanis mlnisterlis oceupatur; ut et multis lnfirmioribus eius mens perfecta profi- ciat et quo se ipse imperfectum respicit, inde ad humilltatis oulmen perfeotlor assurgat".
50 Tamże, XVIII 43,70, CCL 143A, 936: "/.../ sed timentes occultas dispensationes Dei, tenent quod fugiunt, et eiercent quod Tltant. Intrant enim ad cor suum, et ibi consulunt quld vellt occulta Toluntas Del; seseque subditos debere esse summls ordlnationlbus cognoscentes, humillant cerTlcem cordis lugo dlTinae dlspensa- tionis".
51 Homiliae in Ezechielem I 3,10, CCL 142,38: "Et cum utraeque Tltae ex dono sint gratlae /.../".
52 0 roli, jaką Grzegorz przypisuje siedmiu darom Ducha św. per. A.Mltterer, Die Gaben des HI. Geistes nach der YKterlehre, ZKTh 49/1925/ 551-558.
53 Moralla I 27.38, CCL 143,45: "Septem quippe nobls filii nascun- tur cum per conceptlonem bonae cogitationls, Sanctl Spiritus septem in nobis Tirtutes oriuntur".
54 Tamże, I 32,44, CCL 143, 48-49: "Filii per domos eonTiTium faciunt dam Tirtutes singulae iułta modum proprium mentem paseunt /.../. Dies enim unlnseulusque filii est llluminatio uniaseuiusąue
łączone do niego dary Buoha św. przybiorą aktywną postać. Aktyw ność tę Grzegorz uwypukla przy pomocy form czasownlkowyoh: "re- fieere", "penetrare", "illustrare", "prohibere", "replere", "ap- ponere", "superare", "premere"^^.
Z życiem aktywnym człowieka należy rćwnież powiązać trzy enoty teologiczne, ktćre nasz papież utożsamia znćw z cćrkami Joba. Komentując tę księgę podkreśla, że synowie Joba nie ucztowali sa mi, lecz zaprosili do siebie swoje trzy siostry^ . Dynamizm tych onćt towarzyszy życiu aktywnemu 1 prowadzi je do kontemplacji . Przedstawiona speoyfika życia aktywnego nie ogranicza aktywności do ściśle określonego stanu, na przykład zakonnego, ktćremu odpowia dałoby pełnienie uczynkćw miłosiernych pod wpływem miłości, choć wchodzą one w wewnętrzną jego s trukturę^, lecz ujmuje ją jako
pod-wlrtutis /.../. Sapientia ergo in die suo oonvivium faelt qula mentem de aeternorum spe et certitudine reflclt. Intellectus ln die suo eonvivium parat, quia in eo quod audita penetrat, reficiendo cor, tenebras eius illustrat. Consldium in die suo convivium ekhibet quia dum esse praecipiten prohibet, ratlone animum replet. Fortltudo in die suo oonvivium facit quia dum adwersa non metuit, trepidantl menti clbos confidentlae apponit Scientia ln die suo conwiwium parat qula in wentre mentis lgno- rantiae ieiunium superat. Pietas in die suo oonvivlum ekhibet qula eordls visoera miserlcordiae operibus replet. Timor in die suo oonvivium facit quia dum premlt mentem ne de praesentlbus superbiat, de futuris illam spei cibo confortat".
$8 Tamże, j .w.
66 Tamże, I 33,46, CCL 143, 49-80: "Cum virtutes nostrae in omne quod agunt, spem, fldem, et caritatem elunt, quasi operatores. filii, tres ad oonwiwium sorores wocant ut fides, spes et Cari tas gaudeat in opus bonum quod unaquaeque wirtus administrat". ST Tamże, 80: "Quae quasi ek olbo wires acelpiunt, dum bonls ope-
ribus fidentiores fiunt; et dum post clbum contemplationis rore infundi appetunt, quasi ek poculo debriantur".
58 Por. S.Frank, Aotlo und Contemplatio bel Gregor dem Grossen, "Trierer Theologische Zeitschrift" 78/1969/ 283-298.
27
-stawę dalszego rozwoju dostępną każdemu człowiekowi. Ten dalszy rozwój ozłowieka dokonuje się przez kontemplację 1 dzięki niej osiąga swoją pełnię. Należy jednak jeszcze raz zwrócić uwagę na fakt, że choolaż "wita actlva ln usu praesentis operis laborat*****, to jednak "prior est tempore quam oontemplativa, quia ex bono opere tenditur ad contemplatlonem"****. Realizacja życia aktywnego tak w jego strukturze zewnętrznej, jak 1 wewnętrznej jest warunkiem
życia kontemplacyjnego Właściwy porządek życia polega, zdaniem Grzegorza na tym, by od aktywnego życia przejść do kontemplacji*^. Papież bowiem stwierdza, że przed tym, kto poskromił w sobie bunt oiała stoi zadanie, by gorliwie ćwiczyć ducha przez dobre uczynki, a każdy, kto rozszerzył przez nie swego ducha, stoi przed zada niem, by skierować go ku wewnętrznej kontemplacji****.
III. POJECIE, RODZAJE I ZNACZENIE ŻYCIA KONTEMPLACYJNEGO /YITA CONTEMPLATIYA/ WEDŁUG GRZEGORZA WIELKIEGO
Przejście od życia aktywnego do kontemplacyjnego oraz wzajem ne przenikanie obu form życia niesie ze sobą wiele poważnych i trud nych problemów"*, święty Grzegorz podejmując to zagadnienie stwier dza, że Bóg, który, sam w sobie jest spokojem** , zapragnął, aby stwo rzony na jego podobieństwo człowiek był również nacechowany stanem
59 Homlllae in Ezechielem I 3,9, CCL 142,37. 50 Tamże.
51 Tamże, II 2,10, CCL 142,232: "/.../ antę activa agltnr, ut ad eontemplatiwam postmodum veniatur".
52 Tamże, II 2,11, CCL 142,232: "Sed sciendum est quia sicut bonus ordo wlwendi e s ^ u t ab aotlwa ln eontemplatiwam tendatur".
53 Moralia VI 37,55, CCL 143,325: "Quisquls ergo lam ln se eontume lias carnis edomuit, superest ut mentem per studia sanotae opera tionis ekerceat. Et qulsquis iam mentem per sancta opera dllatat superest ut hanc usque ad secreta intimae contemplationls exten- dat".
54 Por. C.Butler, Western Mystlcism. The Teachlng of St.Augustine, Gregory and Bernard on Contemplation and the contemplatlwe Life, London 1922, 48.
65 Moralia XII 3,4, CCL 143A, 630: "Quis enim valet Deo recedente qulescere, cum solus ipse sit requles; et a quo qulsque quanto longe fuerit, flt tanto et inquletus?"
ap o k o j n ^ . Ten zaś stan spokoju " q u l e s " ^ wynika z kontemplacji Stwóroy, której w sposób nieodłączny towarzyszy miłość*^. Poszukiwa nie obrazu Boga ma cechę postawy stałej - "stante mente" , a kon templacja Stwórcy dokonuje się w tajemniczym wnętrzu ludzkiego du-oha . Kiedy jednak człowiek "pedem ad culpam movit, a dilectione
71 conditoris ln semetlpsum protinus cecldlt" .
Powyższe stwierdzenia określają u Grzegorza ostateczną podsta wę możliwości, a także trwałości kontemplacji^. Kiedy człowiek nie tylko okiem ciała, lecz również okiem duszy wpatruje się w pewien przedmiot oraz czyni to z miłości, wówczas występuje u niego kon templacja tego przedmiotu. Kontemplacja zatem jest duchowym zapa trzeniem się w umiłowany przedmiot **.
Analiza wyrazu "contemplatio" oraz jego pochodnych pozwala na wyodrębnienie pewnych rodzajów kontemplacji, jakimi posługiwał się
Grzegorz Wielki. Najogólniej kontemplację, o której mówi, można po dzielić na indywidualną i zbiorową. W ramach kontemplaoji indywidual nej da się wyodrębnić kontemplację realnej rzeczywistości, kontempla cję wartości transcendentnych 1 kontemplację mistyozną. Kontemplacja
96 Tamże, XXIX 10,21, PL 76,488 C. 67 Tamże, IV 28,84, CCL 143,198.
68 Tamże, VIII 10,19, CCL i43,395: "Ad hoo namque homo oonditus fuerat ut stante mente, in arcem se contemplationls erigeret, et nulla hunc corruptio a conditoris sul amore deollnaret"; tamże, VIII 18,34, CCL 143,406: "Ad contemplandum qulppe Crea- torem homo oonditus fuerat ut eius speciem semper quaereret, atque in solemnitate illus amoris habitaret".
69 Tamże, VIII 10,i9, CCL 143,395.
70 Tamże, IV 28,54, CCL i43, 198-199: "Nunc enim dormiens silerem et-somno meo requiesoerem, id est intra secretum mentis ad con ditoris contemplationem secederem /.../".
Tl Tamże, VIII 10,19, CCL 143,395.
72 S.Rosik, Finalizm żyoia chrześcijańskiego, dz.oyt. 67. T3 J.Ablewioz, Boży dar kontemplacji. "Currenda" 134/1984/ 174.
29
-transcendentna dzieli się na kontemplację nabytą, kontemplację wla— ! tzw. "alta contemplatio". Wartości transcendentnych dctyozy także kontemplacja zbiorowa, nazywana teł homiletyczną. Analiza treś ciowa wyrazu "contemplatio" pozwala na sformułowanie wniosku, te kcntemplaoja u Grzegorza Wielkiego jest ukierunkowana przede wszyst kim na oglądanie Boga. Stara się on ukazać różne aspekty tej samej rzeczywistości, uciekając się do pojęć zbliżonych do siebie i w z a jemnie się uzupełniających. J.Leolercą zestawił je w następujący „ sposób: Aestuare, anhelare, inardescere, inoalescere, suspirare,
aeterna eoncupiseere, ecelestia desiderare, flagrare desiderio, ad * aeterna festinare, ad aeternam patriam mente transire, eoelestia sublinare, ad oeelestia leware, ad ezcelsa transire, ad superna ewolare, ad patriam tendere, in aeterna appetere, in coelestibus delectarl, ad sublima sublewari, sese ad eoelestia erigere, solis desideriis aeternis inhiari, spe coelestium gaudiorum mentem rele—
74
vare* . Tak więc termin "contemplatio" oraz wszystkie jego pochod ne i synonimy oznaczają u naszego papieża kontemplację religijną. Dzięki takiej kontemplacji człowiek stopniowo i z wysiłkiem prze kracza ziemię, aby wpatrywać się z miłością w samego Boga i Jego prawdę .
Grzegorz nie podaje ścisłej definicji życia kontemplacyjnego, lecz wskazuje na konkretne jego przejawy:
"Ccntemplatlwa vero wita est oarltatem ąuidem Del proiimi tota mente retinere, sed ab erterlore actione ąuiescere, soli desiderio Conditoris inhąerere, ut nil lam agere libeat, sed, oalcatis curls omnibus, ad widendam faciem sui Crea- torls anlmus lnardescat, lta ut lam nowerit carnis eor- ruptibllis pondus cum maerore portare, totisęue desideriis appetere lllls hymnldicls angelorum chorls lnteresse, admlsceri coelestibus ciwibus, de aeterna In oonspeotu \ Dei lncorraptione gaudere*'
74 J.Leclercą, Un centon de Fleury sur les devolrs des molnes, "Studia Anselmiana" 20/1948/ 90.
75 Por. J.Ablewicz, j.w. 174.
go, wyklncza więc tym samym wszelką bierność, w swej zaś wewnętrz nej strukturze, odznacza się aktywnośols^.Aktywność ta polega na otwarciu się ozłowieka w kierunku spraw Boskich, któremu towarzyszy wysiłek oraz pragnienie osiągnięcia nieokreślonej światłości . w y siłek, jaki łączy się z żyoiem kontemplacyjnym papież porównuje do zmagań kozicy, która szukająo pożywienia musi się utrzymać na naj wyższych i grożących niebezpieczeństwem skałach . Podobnie czyn ności te wypełniają kontemplacyjne "quies", które prowadzi do zjed noczenia z Bogiem.
Kontemplacja, zdaniem Grzegorza, jest osiągana tylko przez nielicznych. Więcej bowiem jest takich, którym bardziej odpowiada życie aktywne niż życie kontemplacyjne . Mimo to zaleca prowadzić obydwie formy życia stosownie do usposobienia /pro lngenio/, jakim odznacza się ten, kto je praktykuje^. Podkreśla jednak, że kon templacja ziemska jest tylko podobieństwem kontemplacji niebiań skiej :
"Haee lpsa tamen per eontemplationem faota non solida et permanens visio, sed, ut ita dljcerim, qnasi quaedam wisionis imltatio, Del faeles dicitur*"*.
Tego rodzaju kontemplacja sprawia, że poznajemy zaledwie ooś /ali- quid/ z istoty Boga 2. Należy również podkreślić, że kontemplacja
TT Tamże, II 2,12, CCL 142, 232-233: "Est autem in contemplatlwa wita magna mentis oontentio, cum sese ad coelestia erlgit, cum ln rebus splrltuallbus animum tendlt, cum transgredl nititur omne quod corporaliter wldetur, cum sese angustat ut dilatet. Et aliquando quidem vinoit et reluotantes tenebras suae eaecita- tis ezsuperat, ut de inclroumscrlpto lumlne quiddam furtlm et tenuiter attlngat, sed tamen ad semetlpsam protinus rewerberata revertltur atque ab ea luce, ad quam resplrando transit ad suae caecitatis tenebras suspirando redit".
T8 Moralia, XXXII 3,2, PL T6.636A: "/.../ quld per capram quae in summis saepe extremisque rupibus pendens pascitur", nisi contem- platiwa vlta signatur?"
T9 Tamże, XXXII 3,4, PL T6.636A: "/.../ actlwa vlta multorum est, oontemplativa paucorum".
80 Tamże, VI 3T.5T, CCL 143,32T.
81 Tamże, XXIII 33,12, PL T6,292D—293A; więcej o tym por. M.Frickel, Deus totus ubique slmul, Freiburg 1956.
- 31
p o j ę t a ja k o d z i a ł a l n o ś ć , k tó r e j tow arzyszy w y s iłe k , n ie j e s t w s t a n ie ,z a p e w n ić czło w iek o w i a b s o lu tn e j d o s k o n a ło ś c i. W ż y c iu b o - wiem doczesnym p o zo sta w ia ona t y lk o n ie s p e łn io n e p r a g n ie n ia , gdyż tu na z ie m i:
"d la mens s t a r e in co n tem p la tio n e non v a l e t , sed omne quod de a e t e r n l t a t e por speculum e t ln aenlgm ate e o n a p ic it , q u a si fu r tim hoc e t per tra n sltu m v id e t ; lp s a sua i n f l r m it a t e ab lm m en sitate t a n ta e c e l s i t u d i n i s anlmus r e p u ls u s ln se m e tip so r e la b it u r " 8 3 .
K lasyczn ą d e f i n i c j a ż y c ia kontem placyjnego / v l t a c o n t e m p la t iv a / po le g a na: " q u lese er e ab e i t e r i o r e a c t io n e " . Jednak spokój kontem pla cyjny n ie może byó rozumiany ja k o ob ow iązujący w sp osób a b s o lu tn y . Z " c is z ą k o n tem p la cji" łą c z y Grzegorz e a ły s z e r e g c z y n n o ś c i, k tó r e p o z o s ta ją z n ią w ś c is ły m zw iązk u . Na pierwszym m ie jsc u w ystęp u ją tu " l e e t i o d iv in a " 1 " sacra m e d lt a t lo " ^ .
Aktywność kontem placyjną zamyka Grzegorz ta k ż e w sform ułowa n iu " o r a tio n i w aoare", o czym św iad czą w iążąco s i ę z nim t a k ie wy r a ż e n ia , ja k : "peragere opus D e i " ^ , " p e r fle e r e opus D iy in u m " ^ . Formuły t e w sp osób jednoznaczny w skazują na j a k i e ś d z i a ł a n i e . Tego rod zaju aktyw ność kcn tem p laoyjnego "q uies" wyprowadza c z ło w ie k a z postawy b ie r n e j do czynnej 1 z b l i ż a go ku tem a, eo d o sk o n a łe . Po dobn ie jak "w ita a o t iy a " , tak 1 " v lt a o on tem p latlva" w c a ł e j swej str u k tu r z e z a le ż y od ł a s k i B o ż e j. B i b li j n e c ó r k i Joba sy m b o lizu ją c e w ia r ę , n a d z ie j ę 1 m iło ść ^ ? , k ie r u j ą aktyw ność do prawdziwej kontem p l a c j i . Kontem plaoja jednak n ie zaw sze musi następow ać po d z i a ł a n iu , poniew aż "w ita a o tiy a " n o s i w s o b ie t y lk o m ożliw ość p r z e j ś c ia do k o n t e n p la e j l* . M ożliw ość t a łą c z y s i ę ś c i ś l e z zachowaniem rów nowagi między " a o tio " 1 " con tem p latlo" :
12, RCL i4 2 , 2 3 2 -2 3 3 .
83 H om iliae ln E zech ielem I 5 ,1 2 , CCL 1 4 2 ,6 3 .
84 M oralla X T ,1 3 , CCL 143, 546-84T; H om iliae in E zechielem 11 7 ,1 1 , CCL 142, 324-3 2 5 ; p o r . ta k ż e G .Farkas, T yp lsche Formen der Kontem p l a t l o n b e l Gregor dem G rossen / D l s s . / , Roma 1948, 20.
85 R eglstrum e p łsto la r u m IV 18, CCL 1 4 0 ,2 3 7 . 86 Tamże, V 4 9 , CCL 1 4 0 ,3 4 3 .
87 P or. n o tę 5 6 .
*Neque enim p e r fe o tu s p r a e d lc a to r e s t , qui T al p ro p te r e o n te m p la tio n ls studium operaada n e g l i g i t , w el p ro p te r o p e r a tlo n is ln sta n tia m contem planda p o stp o n it" " " .
Tak w lęe ż y c ie k on tem p lacyjn e, podobnie jak ż y c ie aktyw ne, n ie o g ra n ic za c z ło w ie k a do "zam kniętego u k ła d u " ^ , a l e j e s t jednym z etapów na drodze je g o p ełn eg o rozw oju .
IV . ŻYCIE CZYNNE A ŻYCIE KONTEMPLACYJNE
A n a liza term inu "eontem p latio" w skazuje na t o , ja k w ie l k ie z n a cz en ie p rzyp isyw ał Grzegorz ż y c iu kontem placyjnem u, c o , n i e zna c z y , żeby p o m n iejsz a ł zwykłe akty ż y c ia czyn n ego. P r z e c iw n ie , s t a r a ł s i ę zsynchronizow ać obydwie t e formy ż y c ia lu d z k ie g o . P o d k r e śla ł, że "bonus ordo wlwendl* wymaga te g o "nt w ita a c tiw a in e o n te m p la tl- wam ten datur" i od w rotn ie: aby "a oon tem p latiw a animus ad actiwam r e f l e o t i t u r , u t per hoo quod o o n te m p la tiv a mentem a o c e n d e r lt , p e r -
91
f e e t l u s aotiw a ten ea tu r " . Obowiązkiem c z ło w ie k a j e s t w ięc zacho wać równowagę między " a e tlo " 1 "oon tem platio" ^^ .
1 . H ó ż n i o a m i ę d z y ż y c i e m c z y n n y m a ż y o l e m k o n t e m p l a c y j n y m . C hociaż G rzegorz W ielk i uznawał w yższość ż y c ia k ontem placyjnego w sto su n k u do ż y c ia czynnego**"*, to jednak rozum iał j ą w s e n s i e względnym . I s t o t n a r ó ż n ic a między życiem aktywnym a życiem kontem placyjnym p o le g a na tym, że ż y c ie aktywne nastaw ion e j e s t za s a d n ic z o na c z y n n o śc i zew n ętrzn e, podczas gdy ż y c ie kontem placyjne j e s t od n ic h w o ln e . W olność t a je d nak n ie j e s t a b so lu tn a , gdyż ż y c ie k ontem placyjne w yklucza w sze lk ą
89 M oralla VI 3 7 ,5 6 , CCL 1 4 3 ,3 2 5 .
90 P or. S .F ran k , A e tlo und C o n tem p la tio , a r t . c y t . 291. 91 H om iliae in E zechielem I I 2 ,1 1 , CCL 1 4 2 ,2 3 2 .
92 Tamże: "Debet ergo nos a c t lv a ad oontemplatiwam tr a n s m itt e r e e t aliq u an d o tamen e r eo quod ln tr o r s u s mente consperim us e o n - tem p latiw a m ellu s ad actiwam rew ooare".
93 M oralia VI 3 7 ,6 1 , CCL 143, 330—331: "Quia magna su n t a c tiw a e w lta e m e r ita , se d eon tem platlw ae p o tlo r a / . . . / oon tem p latiw a w i t a minor quidem tem pore, sed m erito maior e s t quam a o tiw a " .
33
-bierność. Tendencja do uzyskania kontemplacyjnego spokoju polega na wypracowaniu wewnętrznej kontemplacji ducha oraz możliwie jak najlepszej aktywności zewnętrznej. W życiu kontemplacyjnym duch ludzki dąży do tego, aby zajmować się czysto duchowym działaniem, aby otwierać się więcej na to, co wewnętrzne**. Dzięki "actio* człowiek postępuje /ambulatur/ w wierze, dzięki zaś "contemplatio* spieszy /festlnatur/ do oglądania istoty Boga***. Grzegorz podkreśla, że owoce życia kontemplacyjnego nie kończą się ze śmiercią, skutki natomiast życia aktywnego ustają. Pierwsze ulegają dalszemu rozwo jowi /oonvalescunt/, drugie przemijają /transeunt / . Grzegorz za św. Augustynem* podaje biblijną ilustrację obu form życia, powo łując się na scenę z Ewangelii św. Łukasza /1O,*O/ o Marli 1 Mar cie . Marta jest symbolem życia czynnego, Maria kontemplacyjnego. Grzegorz interpretując powyższy tekst stwierdza, że obie kobiety obrały dobrą drogę życiową, z tym, że sposćb życia, jaki prowadzi Marla jest lepszy, gdyż nie ustaje w wieczności, zaś wypełnianie obowiązkćw życia aktywnego kończy się wraz z życiem doczesnym***. To samo spostrzeżenie można wysnuć z perykopy Starego Testamentu, w ktć rej jest mowa o dwćch żonaoh patriarchy Jakuba /Rdz 22,i6/ Liji i Ka ohell. Pogrążona w pracy /laboriosa/ Llja symbolizuje życie czynne.
94 Honlliae ln Ezechielem II 2,12, CCŁ 142,232: "/.../ sese angu- stat /so. mens/ ut dilatetur".
95 Tamże, II 3,23, CCŁ 142,253: "/.../ per hanc /sc. witam aetlwam/ ambulatur in flde, per illam /sc. witam contemplatiwam/ festina— tur ad speciem".
96 Moralia VI, 37,61, CCŁ 143,3^1: "/.../ aotiwae wltae opera cum oorpore transeunt, contemplatiwae autem gaudia melius ex fine eonwalesount*; Honlliae in Ezechielem I 3,9, CCŁ 142, 37-38: "Et ęuamwis actiwa bona sit, melior tamen est contenplatlwa, quia illa cum mortali wita defioit, ista wero in lmmortali wita plenlus eicresoit".
97 Por. D.A.Csanyi, Optima pars, "Studia Monastica* 2/196O/S-78; G.F.D.Looher, Marta en Maria in de Prediking wan Augustinns, "Nederlands arehlef woor Kerkgesehledenis" 46/1963-64/ 65-86; J.Hatzlnger, Dle Kirohe in der Fr6mmigkolt des heillgen Augnsti— nus, Freiburg 196i, 153-162.
98 Por. Moralia VI 37,61, CCŁ 143,331; Honlliae in Ezechielem II, 2,9, CCŁ 142,231; tamże, I 3,9, CCŁ 142, 37-38; Registrum epis- tularum VII 22, CCŁ 140,473; tamże, I 5, CCŁ 140,6.
gaeMela za ś jak o owca la b przedm iot ogląd a /w is urn p rim eip iam / wyra ka k ontem plację .
j y e i e kontem placyjne n o s i w s o b ie znamię w o ln o ś c i, aktywne n ie w o li. Grzegorz powołnje s i ę na M ojżesza,u K tórego ż y c ie aktywne łą c z y s i ę z n ie w o lą , a kontem placyjne z w o ln o ś c ią * ^ . P a p ież zazna c z a , że w o ln o ść, ja k a w iąże s i ę z kontem plaoją w s t a n ie ziemskim c z ło w ie k a , j e s t t y lk o odbiciem prawdziwej w o ln o śc i* . N ależy ta dodać j e s z c z e t o , oo z o s t a ło pow iedziane na p o o zą tk a , że ż y c ie kon tem placyjne w edłag Grzegorza n ie ty lk o j e s t le p s z e od czynnego, a le i b a r d z ie j z a s łu g u j ą c e * ^ . J e ż e l i ch od zi o s p e łn ia n ie aktów obydwa sposobów ż y c ia w c z a s i e , to ż y c ie aktywne s t a j e s i ę in te n s y w n ie js z e , gdyż z w ięk szą s i ł ą k le r a j e s i ę ku b liź n ie m a . Ż ycie kontem placyjne s ła b n ie tym a z y b e ie j , im b a r d z ie j duch la d z k i u s i ł u j e p rzek roczyć g r a n ic e c ie le s n e * * " . Swoje rozw ażania na tem at k on tem p laoji Grzegorz zamyka stw ierd zen iem , że n le w ie ln j e s t j e j zwolenników****.
P rzedstaw ione wypowiedzi G rzegorza, na temat czynników odróż n ia ją c y c h ż y c ie aktywne od ży o ia kontem placyjnego, n ie p ozw alają na stw ie r d z e n ie ab so lu tn eg o p ierw szeń stw a k tó r eg o k o lw iek z omawia nych sposobów ż y c ia . Nasuwają cne jednak o cz y w isty w n io sek , że oder w anie k on tem p la cji od ż y o ia czynnego i od w rotn ie, g o d z iło b y w p e ł n ię rozwojową czło w iek a 1 sp r z e c iw ia ło b y s i ę tem a, co sam nazywa *bonns ordo w lw endl*. J e ż e l i p ó ź n ie js z e śr ed n io w ie c z e w swym g ło s z e n ia jednoznacznego 1 powszechnego prymatu ż y o ia k ontem placyjnego o p ie r a s i ę na Grzegorza W ielkim , t o tym samym f a ł s z a j e je g o d o k try
-00 M oralla TI S T ,d l, CCŁ 1 * 3,330; H om lliae in E zechielem u 2 ,1 0 , CCL 1*2, 23 1 -2 3 2 .
100 H om lliae i n Ezechielem I 3 , 0 , CCL 1 *2,38: "Onde apad Moysen a stiw a s e r w it a s , contem platiw a autem l i b e r t a s w ocatar*. 101 Tamże, I 3 ,1 3 , CCL 1*2,*1: " / . . . / e o n te m p la tio , qua super nos
rapim ur, llb e r a ta te m iam m en tls adhuc p e r f e e t e non o b t in e t , sed lm it a ta r * .
102 Tamże, I 3 , 0 , CCL 1*2, 3T-38: " / . . . / quamwis a stiw a bona s i t , m e llo r tamen e s t contem platiw a / . . . / a ctlw a minor e s t m erito qaam con tem platiw a*.
103 M oralla X 1 5 ,3 1 , CCL 1 * 3 ,5 5 0 .
iO* Tamże, XXXII 3 , * , PL 7 8 ,8 3 6 A-B: * / . . . / a c tlw a w ita multorum e s t , contem platiw a paueorum*.
35
-bo on in te r p r e tu j ą c nawet perykopę b i b l i j n ą o M arii i Mar c i e /Lk 1 0 ,4 0 / , w ca le n ie m iał na m y śli dwóch o d d z ieln y ch , p rzeciw staw nych s o b ie 1 konkurujących ze sobą sposobów życia**"*. D alsza z a ś a n a liz a j e g o wypowiedzi zm ierzać b ęd zie do t e g o , aby p otw ier d z ić s łu s z n o ś ć powyższego s t w ie r d z e n ia .
2 . W e w n ę t r z n y z w i ą z e k ż y c i a c z y n n e g o z k o n t e m p l a c y j n y m . "A ctlo" 1 "contem pla- t lo " w nauce G rzegorza W ielk ieg o stan ow ią jed n ą organ iczn ą c a ł o ś ć . Życie aktywne j e s t d rogą, na k tó r e j c z ło w ie k przygotow uje s i ę do ż y c ia k on tem p lacyjn ego. Obowiązuje tu zasada: " a o tio n is namque tempus prlmum e s t , o o n te m p la tio n is eitremum"*** . P ap ież w y ja śn ia t o p rin cip iu m w sposób a le g o r y c z n y , pow ołując s i ę znów na fa k ty b i b l i j n e w ż y c iu p a tr ia rc h y Jakuba, k tó ry pragnąc R a c h e li, w nocy po s i a d ł n ajpierw L i j ę . L ija j e s t praoow ita / l a b o r i o s a / i brzydka / l l p - p a /, a le za t o j e s t płodna /f e o u n d a /, Rachel n atom iast j e s t piękna 1 o lc h a , l e c z n iep ło d n a /in f e o u n d a /* 8 . Podobnie j e s t w ż y c iu d u - ohowym. Każdy, k to zwraca s i ę do Pana, p ragn ie ż y c ia k ontem placyj n eg o . Bóg jednak z a le o a człow iek ow i prow adzić n ajpierw ż y c ie aktyw n e , p o le g a ją c e na a s c e z le 1 czynn ej m iło ś c i b liź n ie g o . D la teg o t e ż Jakubowi najp ierw z o s t a ł a dana za żonę L ij a . D opiero po je g o " o czy sz czen iu " w ży o iu aktywnym, mógł p o ją ć R ach el. Po c z u ło ś c ia c h jednak p ięk n e j żony musi on znów p ow rócić do mniej p ię k n e j, gdyż po w i d zen iu Boga n ie można zrezygnow ać z m ozolnego ż y c ia w ypełnionego dobrym d ziałan iem **^ . I n te r p r e tu ją c powyższy t e k s t d otyczący ż y c ia p a tr ia r c h y Grzegorz porównuje sam s i e b i e do Jakuba: "Również j a t ę s k n ię za R ach elą, e z y l i za pięknem ż y c ia kontem placyjnego, l e c z "quo lu d i c i o n e s c io " , L ija z o s t a ła p ołączona ze mną w c z a s ie nocy"**0
105 Por. S .F ran k, A ctio und C ontem p latio, a r t . c y t . 293. 106 Por. tam że.
10T M oralla VI 3 7 ,6 0 , CCL 1 4 3 ,3 2 9 .
108 H om lliae i n Ezeohielem I I 2 , i 0 , CCL 1 4 2 ,2 3 1 .
109 Tamże, I I 2 , l i , CCL 142,232: "Debet ergo nos a ó t iv a ad oontem— platlwam tr a n a m itte r e , e t allq u and o tamen ex eo quod ln tr o r s u s mente eonspezlm us contem platiw a m eliu s ad actlwam rew oeare / . . . /
qula o t p o s t Tlsum p rin cip iu m la b o r io s a T lta boni o p e r ls non e s t fu n d itu s d eseren d a" .
Grzegorz zauważa, że łączenie "aotio" i "contempłatio" w cza sie życia ziemskiego wyzwala ozłowieka z ciasnego egoizmu. Co sam osiągnął w kontemplacji "per speculum", pragnie głosić innym i za chęcać ich, aby podążali do tego, co sam w i d z i a ł ^ ! . Związek między "actio" i "contempłatio" wynika także z logicznego przedstawienia proporcji między wzniosłością kontemplacji a znlkomośotą rzeczy co dziennych, jakiego Grzegorz dokonuje. Mówi on mianowicie, że duch ludzki nie poniża się, jeżeli zstępuje w dół, ponieważ tym więcej przenika wyższe rzeczy, im pokorniej z miłości do Stwórcy nie gar dzi tym, co niższe**^, zharmonizowanie życia czynnego z kontempla cyjny" powinno występować zwłaszcza u kapłanów. Grzegorz mówiąc o tym wskazuje na dwa rodzaje misji, uwidocznione w powołaniu pro roków Jeremiasza 1 Izajasza. Jeremiasz obawiał się misji głoszenia Słowa Bożego z uwagi na nieumiejętność przepowiadania /Jer 1,6/, Izajasz natomiast przyjął chętnie nakaz profetyczny. Jeremiasz nie ohciał utraoić przez działalność nauczycielską kontemplacji, Iza jasz zaś nie chciał, by przez swe milczenie narazić działanie na straty. Można jednak zauważyć, że uchylający się prorok niezupełnie się wycofał z działania, a ten, który pragnął być posłany, poddał się oczyszczeniu warg węglem ognistym przed ołtarzem. Grzegorz wy snuwa z tego wniosek, że nikt nie może zbliżyć się do świętej służby bez kontemplacji, ale też nikt nie powinien pod pozorem pokory py sznie odmawiać zadać, do których został powołany przez łask ę ^ ^ .
Ideałem Grzegorza Wielkiego jest św. Paweł, który choć osiąg nął najwyższy stopień kontemplacji, nie wzbraniał się ani przed troską o sprawy małżeńskie /i Kor 7,3/, ani przed rozważaniem i nor-
114
mowanlem doczesnych spraw ludzkich . Dlatego też powie, że "vlta activa" 1 "vita contemplativa" jednoczą się w Pawle^^". Stwierdza
111 Homlllae ln Ezechielem I 5,10, CCL 142,61.
112 Moralia XIX 25,45, CCL 143 A, 992: "Neo tamen minoratur sensus oum sic attrahitur, ąuia tanto subtilius superiora penetrat, ąuanto humlllus pro amore oondltoris neo inferiora oontemnit". 113 Registrum epistularum VII 4, CCL 140,446; Reguła pastoralls
I 7, PL 77,38 C-D.
114 Moralia V 3,4, CCL 143,221.
115 Dialogi de vita et mlraculls patrum italicorum III, 17 ed. M.Morica, Roma 1924, i83, PSP 2, 124-125.
37
-on także, że nie jest doek-onałym duszpasterzem ten, kto ze względu na kontemplację zaniedbuje służenie bliźnim, jak również i ten, kto pod naciskiem zewnętrznych działań zaniedbuje kontemplację****. Doskonałe powiązanie obu form życia zaistniało i spełniło się we dług niego w Chrystusie. Chrystus bowiem jako kamień węgielny w so bie samym ukazał przykład zjednoczenia ż y d a aktywnego i
kontempla-117
oyjnego . I ohooiaż życie kontemplacyjne wybiega daleko poza ży cie aktywne, to jednak Syn Boży, który stał się człowiekiem, pogo dził je ze sobą, gdyż prowadził 1 jedno i drugie****. Czynnoóó nie ustannego łąozenla życia aktywnego z życiem kontemplacyjnym, jakie go dokonał Chrystus, zamyka Grzegorz W takich oto słowaoh:
"nam cum in urbe miracula faeeret, in monte Tero orando oontinue pernoetaret, eremplum suls fldellbus praebuit, ut nec contemplationis studio prokimorum curam negllgant, nec rursum cUra prokimorum lmmoderatius obllgatl contem- platlonis studia derelinąuant; sed sio in utrlsęue mentem partlendo eoniungant, quatenus neo amorem Dei praepediat amor proklml, nec amorem proklmi, qula transcendlt, ablielat amor D e l " " .
Chrystus dał więc przykład, że pragnienie kontemplacji nie może wykluozyó troski o bliźniego i odwrotnie, przesadne oddanie się bliźniemu, nie może doprowadzić do obniżenia życia kontemplacyj nego. Między obydwiema formami życia winna istnieć taka równowa ga, aby ani miłość Boga, ani miłość bliźniego nie zostały zachwia ne. To stwierdzenie Grzegorza nawiązuje w pewnym sensie do tego, co
116 Moralla VI 37,5b, CCL 143,325: "Neąue enim perfeotus praedica- tor est, qul vel propter contemplationis itudium operanda ne- gligit, vel propter operatlonls instantiam oontemplanda post- ponit".
117 Tamże, XXVIII 13,33, PŁ 76,467 B: "/.../ qula coniunctae utriu sque Tltae, activae Tidellcet et oontemplatiTae in se ekempla monstrawit".
118 Tamże: "Ab activa enim vita longe contemplativa distat, sed lnoarnatus Bedemptor noster weniens, dum utramque ekhibuit, in se utramque soclavit".
w o ześn lej p o w ied zia ł Ewagriuaz z Fontu: "Praktycy i gn ostycy łą c z ą s i ę ze aobą, a pośrodku n ich a t o l Fan" .
Frzedataw iona doktryna Grzegorza W ielk ieg o na tem at " actio" 1 "oontem platio" wykazuje u d erzającą w sp ó łz a le ż n o ść , ja k a lB t n le j e między tymi dwoma wyznacznikami ż y c ia lu d z k ie g o .
Grzegorz W ie lk i umacniając moralne id e a ły ew an geliczn e w a p o łe — czeństw ach przeżyw ających n ie je d n o k r o tn ie bardzo d o tk liw ie atyk epoki śr ed n io w ie cz n e j z epoką a ta r o ż y tn ą , w m iejace o d z ie d z icz o n e g o po a t a - r o ż y tn o ś c i id e a łu monaatycznego c z ę a to nacechowanego u c ie c z k ą od św ia t a , w apoaób zdecydowany propaguje id e a ł ż y c ia lu d z k ie g o , k tó r e z jed n ej atrony powinno odznaczać a ię pewnym dyatanaem wobec r z e c z y w ia to ś- c i ziem ak lch , z d r u g ie j za ś głębokim zaangażowaniem płynącym z m iło ś c i Boga i b liź n ie g o .
Można p o w ie d z ie ć , że w nauce Grzegorza W ie lk ieg o o h arm onizacji ak tyw ności 1 k o n tem p la cji apotykamy w yraźnie o k reślo n ą optymalną z a - aadę życiow ą, nazwaną p ó źn iej "życiem mieazanym". Nadając za ś życiu duchowemu cz ło w ie k a znamię aktyw ności p o z o a ta ją c e j w śc ia ły m związku z d z ia ła l n o ś c ią zew nętrzn ą, Grzegorz W ie lk i s t a j e a ię jednym z pre kursorów k o n c ep cji duchow ości łą c z ą c e j w s o b ie dynamizm doznawania z dynamizmem d z ia ła n ia .
N ależy p o w ied zieć ta k ż e , że Grzegorz W ielk i w k w e a tii związku wewnętrznego między życiem czynnym a kontemplacyjnym j e a t p rze d a ta - w lc le le m cią g u kulturow ego dającego a ię zauważyć j u ż w epoaach Home r a , z tym jednak z a s tr z e ż e n ie m , że Grzegorz W ielk i w p r z e c iw ie ń stw ie do autorów p r z e d c h r z e śc ija ń sk ic h n ie p r z y p isu je ty ch dwóch form lu dz k ieg o ż y c ia t y lk o oaobiatym wysiłkom c z ło w ie k a , le c z u c z y , że s ą one in sp irow an e, wymagane i wspomagane p rzez Boga. W pism ach Grzegorza W ielk iego wspomniany c ią g kulturowy odnośnie do h arm on izacji aktyw n o ś c i wewnętrznej z aktyw nością zew nętrzną n a b iera zab arw ien ia wyraź n ie c h r z e ś c ij a ń s k ie g o , na co w skazuje rów nież f a k t , że w k w e a tii kon te m p la c ji Grzegorz W ielk i n ie z a c ie ś n ia ż y c ia k ontem placyjnego do
120 E vagrlus P on tlou a, S e n te n tla ę ad monachos 121, ed . H.Gressmann /N on n en sp iegel und M Bnchssplegel des E vagrios P o n tlk o s, L e ip zig 1 9 1 3 /, TU 3 9 ,4 , S .1 6 5 .
- 39
sfery Intelektualnej, ale podkreśla również kontemplacyjny charakter cnót moralnych, zakotwiczając swoją naukę w Chrystusie, którego nor matywny charakter życia i nauczania stanowi ostateczną podstawę Grzegorzowej doktryny na temat "actio" 1 "contemplatio".
Ks. Stanisław Sojka - Lublin
QUID DE ACTIONE ET CONTEMPLATIONE
SCMPTO.IES ANTIQUI ET SANCTUS GREGOUIUS MAGNUS DOCUEitINT /Argumentum/
Dissertatiuncula hac id sibi auctor proposult, ut Sancti Gregoril Magni de vlta activa et contemplativa doctrinam ezponeret. Primum mens Homeri, Hesiodi et Senecae illustratur, deinde dootrl- na Gregoriana explanatur. Inter ea, quae mazime ad bonum chrlstia- num vivendi ordinem pertinent, Papa tria proponit: actionem, con- templationem et Christi imitationem. Res tractata comparatione brevissima de actione et contemplatione apud veteres scriptores non christianos et apud Sanctum Gregorium Magnum concluditur.
