R ecenzje
351
poszerzył i grun tow n iej opracow ał część historyczną (zwłaszcza rozdział o okresie średniowiecza!). M ó g łb y w ów czas zamieścić jeszcze w ięcej — a już jest ich wiele, i i o n iezw ykle ciekaw ych — p rzyk ład ów , choćby opis system ów n aw a d n ian ia w staro żytnym i średniowiecznym Chorezmie.
W sumie Spragniona ziemia jest pozycją w pełni pożyteczną, za w ierają cą w ie le ciekaw ego m ateriału. A u to r jest przy tym d obrym popularyzatorem ; pisze w sposób bezpośredni, a jednocześnie sugestywny, tak że książkę czyta się ła tw o i chętnie. O jej poczytności zaś św iadczy szybkie w y k u pien ie ponad 5 tys. egzem plarzy n a k ła d u .
Jerzy Friem ann
Franz Friedrich H e l l e r , L o b des Eisens. Ein M ozaik der W eltliteratur. V erlag: Stahleisen m.b.H., D ü sseld orf 1965, ss. 207, ilustr.
W y b ó r u tw o ró w głoszących Chw ałę żelaza, przygotow any do dru k u i u zu p eł niony słowem w iążącym przez F. F. H ellera, jest n iew ątp liw ie no w y m , interesującym sposobem p op ularyzacji historii techniki, łączącym technikę z literaturą, przyczynia jącym się do podniesienia k u ltu ry technicznej społeczeństwa. D latego w a rto zw rócić uw a gę na tę książkę, a w szczególności w ym ien ić za w a rte w niej utw ory, które m ogą zainteresować także polskiego czytelnika, znającego język niem iecki.
W literackim w p ro w ad zen iu autor sam s ła w i żelazo, którego r o la w życiu dzisiej szego człowieka jest tak doniosła, że słusznie może być uznane za „sym bol potęgi i wielkości, pom ocy i podpory, b u d o w y i postępu” (is. 9).
Pierw szy rozdział Od H etytów do teraźniejszości jest krótkim spojrzeniem na początki historii żelaza, kiedy to m etal ten b y ł rzadki i pięć crazy droższy od złota.
N astępnie H e lle r zestaw ił w zm ianki o żelazie w greckiej i rzym sk iej literaturze* a przede w szystkim fragm enty Iliady, O dysei i Eneidy. F ragm enty zaczerpnięte zostały także ze Strzałów Erosa Anak reonta, z Teogonii i Prac i dni H e z jo d a o raz z przyp isy w an ej m u Tarczy. Z Przem ian O w id iu sza podano m.in. opis w yn alezien ia piły i cyrkla z żelaza. Rozdział d rugi kończy dotyczący w y n alezien ia żelaza u ry w e k O naturze wszechrzeczy Lukrecjusza.
Dalsza część książki H e lle ra zaw iera fragm enty i(lub n aw et tylko w zm ian k i) d zieł greckich i rzym sk ich historyków i filozofów , m.in. D ziejów H erodota, O ogniu Teofrasta, M eteorologii Arystotelesa, W yp ra w y Cyrusa Ksenofonta, Historii natu
ralnej Plin iusza oraz Przew odnika po Helladzie Pauzaniasza.
N astępne rozdziały poświęcono licznym w zm iank om o żelazie zn ajd ującym się- w księgach Starego testamentu, fragm entom d w óch ro zd ziałó w (sur) K oranu i dw óch sag: islandzkiej Eddy i fińskiej Kalewali.
W rozdziale O d średniowiecza do czasów now ożytnych reprezen tow ane są b a r dzo różne dzieła. Z n a jd u je m y tam p rzew ażnie bardzo krótkie u ry w k i takich u tw o r ó w literackich, jak Freidanks Bescheidenheit W . von der V o g e lw e id e (ok. 1170—
1230), w iersze H an sa Sachsa '(1494— 1576), Trutz-N achtigall F. v o n Speego (1591— 1635), Egzaltowana panna L op e de V egi, szekspirow ski Ham let, R a j utracony J. M iltona, Grossm üthigen Feldherr A rm in ius oder H errm ann D . C. von L oh ensteina (1635— 1683), Cyd J. G. H e rd e ra i Dreizehnlinden F. W . W e b e r a (1813— 1894).
Szczególnie interesujące są fragm enty — niestety bardzo krótkie — poem atów :
Ferraria N . B o u rbo n a (ur. w 1503 r.) i F erru m X . de l a Santego (ur. w 1684 r.) o ra z
d ialogu N . M o n a rd a w niem ieckim przekładzie J. G esn era z 1615 r. E in nützlich u n d
lustig Gespräche vo n Stahl und Eisen. W a rto tu dodać, że przekład ten został dedy
ko w an y A n d rz e jo w i Kochciokiemu, którem u także W . Rożdzieński p ośw ięcił 3 lata wcześniej poemat Officina ferraria.
352
RecenzjeH e lle r znalazł też fragm en ty sław iące żelazo w dziełach naukow ych, a w ięc w n ajd aw n ie jsze j niem ieckiej księdze praw niczej E. v an R e p g o w a (ok. 1180— 1235), w alchemicznych rozw ażan iach Paracelsusa, w sły n n ej Cosmographii S. M unsterusa (1489— 1552), a w reszcie w e wstępach do znanych p rac m etalurgicznych: D e re m e -
tallica G . A grico li i A u la subterránea Ł. E rokera (1530— 1594).
Ponadto w rozdziale tym dołączono w iadom ości o żelaznej koronie L on gobard ów , o dzw onach odlanych po raz p ierw szy z żeliw a w S z w a jc a rii w 1430 r. i o żelaznych figu rk ach wotyw nych.
N astęp n y rozdział O d Goethego do dziś za w iera na początku fragm en ty Fausta,
Torąuata Tassa (m in . legenda o p od k o w ie) i Gótza v o n Berlichingen tego w ielkiego
poety, dalej dzieł F. S ch illera (Turandot, O blubienica z M e ssy n y ), a następnie w iersze F. H a rk o rta (17I93— 1887), A . G rim a (1806— 1876), F. Schnacka '(11815— 1888), W . M . von K ó n ig sw in te ra (1816— 1873), C. A . S a n d b u rg a (u r. 1878), M . von Eytha (1836— 1906) d E. vo n W ild en bru c h a (1845— 1909).
D alsze rozdziały za w ierają u tw o ry poetów Świata uprzem ysłow ionego: J. W in c k - lera (ur. 1861), H. L ersch a (1889— 1936), M . B arth ela (ur. 1893), K. B ro g e ra (1886— 1944), C h . W iepreeH ta (1§75— 1942) i O. W oh lgem u th a (u r. 1884); pieśni o żelazie (np.
B e s se m e r-L ie d z 1867 r.) i fragm enty prozy (min-. K ow a l E. Z o li). O ddzielną część
stan ow ią bajki, opow iadania i legendy, ostatni zaś rozdział pośw ięcił H e lle r p rzy słowiom i zagadkom.
K siąż k a H ellera, u w zględn iająca od średniow iecza przede w szystkim literaturę niem iecką, na pew no nie obejm uje w szystkich u tw o ró w sław iących żelazo. B rak w niej np. w ie rsza P u szkin a Bułat i złoto, u tw oru F erru m officinarium fodinarumąue
Silesiacarum inscriptio et denotatio brevis K rzysztofa W in te ra z Ż a gan ia (F ra n k fu rt
1556), a przede w szystkim Officiny ferrarii Roździeńskiego, która pow in n a zajm ow ać czołowe m iejsce w tym zbiorze.
Ż a ło w a ć należy, że H e lle r zamieszczał tylko n iew ielk ie fragm enty utw orów , do czego b y ł zmuszony w o b ec dużej liczby dzieł. M ożn a jedn ak było znacznie liczbę tę ■zredukować, elim inując dzieła naukow e, a także wzmianiki zupełnie drobne i m ało ciekaw e, ograniczając się natom iast do u tw o ró w literackich.
K orzystnym uzupełnieniem książki H ellera są ilustracje przedstaw iające fr a g m en ty (zw y k le strony tytułow e) dzieł, a także portrety ich tw órców . Szata g ra ficzna książki, łącznie z obw o lu tą (rysu n ek K . vo n Scheyera z XTI1 w .), może być wzorem podobnych edycji.
Znaczenie antologii m etalurgicznej H e lle ra dla historii techniki nie jest wielkie, w sk a z u je ona je d n a k 'n a ¡niektóre źródła, które m ogą okazać się użyteczne. Chwała
żelaza spełni natom iast na pewno sw e zadanie, przyczyniając się do politechnizacji
»społeczeństwa, i dlatego w arto rozw ażyć celowość w y d a n ia podobnego zbioru w ję zyku polskim.
Jerzy Piaskowski
J aro sła w U l a t o w s k i , W p ły w techniki na architekturę ( Z przykładowym uw zględnieniem okuć budowlanych). W y d a w n ic tw o Uczelniane Politechniki G d a ń -
.skiej, G d ań sk 1967, ss. 2i72, ilustr. 146.
O bszerna praca J aro sła w a U latow sk iego, w y d a n a w ram ach Zeszytów nauko
w ych Politechniki G d a ń s k ie j1, składa się — poza w stępem — z dw óch części:
z p rzeglądu historycznego <ss. 18— 152, 114 ilustracji) o raz om ówienia obecnego stanu (s:s. 153— 260, 32 ilustracje) W p ływ u techniki na architekturę.
Z d a w a ło b y .się, że historyk techniki pow inien przyklasnąć au torow i za tak 1 Jest to zeszyt 6 serii Architektura, a zeszyt 108 w ogólnej n u m eracji Zeszytów
