T. 1, 1996, 135-145
Stanislaw G L A Z S J
DOSWLy>CZENIE RELIGIJNE
W ROZUMIENIU ANTONIEGO VERGOTE'A
H i s t o r i a r e l i g i i jednoznacznie w s k a z u j e , ze r e l i g i a nie stanowi w y l y c z n i e j a k i e j s i d e i a n i ze nie jest jed3Tiie systemem p r a k t y k k u l t o w y c h . Jest przede w s z y s t k i m spotkaniem c z l o w i e k a z sacrum, z boskosciy, i n a w i y z a n i e m dialogu z rzeczywistosciy transcendentny. D o spotkania z sacrum moze dojsc n a drodze p o z n a n i a v/ewn^trznego, n a podstawie obserwacji swiata odczytywanego j a k o symbol czegos ponad n i m , s l u c h a n i a slowa Bozego, d o z n a w a n i a w i z j i lub oswiecenia. J e s t ono u w a r u n k o w a n e d z i a l a n i e m calego czlowieka, zaröwmo jego uczuc, j a k i r o z u m u . W t y m s p o t k a n i u czlowiek otwiera si§ n a sacrum calym soby, w swej psycho-fizycznej s t r u k t u r z e .R e l i g i a jest to calosc m y s l i i uczuc skierowanych k u B o g u . D z i ^ k i niej p o s z c z e g ö l n i l u d z i e i cale spoieczenstwo u s w i a d a m i a j y sobie sens swego b y t o w a n i a . R e l i g i a scala wprawdzie r ö z n e aspekty zycia ludzkiego i otaczajycego nas s w i a t a , lecz nie jest to jej g l ö w n y f u n k c j y . N a c z e l n y m celem r e l i g i i jest n a w i y z a n i e s t o s u n k u z nadprzyrodzonosciy. Stosunek ten w kazdej r e l i g i i jest w swej istocie t a k i s a m .
Chrzescijanstwo, k t ö r e g o c e n t r a l n y m eiementem jest zbawienie dokonane przez B o g a , z m i e r z a nie t y l k o do podniesienia i s t n i e n i a jednostek i zycia w s p ö l n o t y n a w y z s z y poziom, ale takze do i c h p r z e m i e n i e n i a , d z i ^ k i uczestnictwu w zyciu B o g a . M a m y t u do cz\mienia z zyciem i d z i a l a n i e m o wiele bardziej osobowym n i z w i n n y c h r e l i g i a c h . Zachodzi t u bowiem bezposredni k o n t a k t osoby z Osoby.
Zagadnienia z w i y z a n e z religijnosciy c z l o w i e k a , z jej w p l y w e m n a jego zachowanie i n a ksztaltowanie s i § osobowosci b u d z y coraz wi^ksze
zainteresowanie p s y c h o l o g ö w , socjologöw i w y c h o w a w c ö w .
J u z w X I X w i e k u w sposöb n a u k o w y zaj^to s i ^ j e d n y m z podstawo-w y c h zagadnieh religijnosci j e d n o s t k i , a mianopodstawo-wicie zagadnieniem istoty i roh doswiadczenia religijnego. Wst^pne b a d a n i a rozpoczyl W . J a m e s
136 Stanislaw Gtaz SJ
i E . S t a r b u c k . Obecnie zainteresowanie doswiadczeniem r e l i g i j n y m przebiega dwutorowo: n a p l a s z c z y z n i e teoretycznej poszukuje s i ^ m o z l i w i e dokladnego o k r e s l e n i a tego z j a w i s k a , n a plaszczyznie e m p i r y c z n e j a n a l i z u j e s i ^ u w a r u n k o w a n i a psychologiczne i filozoficzne doi§wiadczenia religijnego oraz jego w p l y w n a r o z w ö j i d z i a l a n i e osoby l u d z k i e j . W i e l e s w i a t l a n a ten p r o b l e m r z u c i l y b a d a n i a , j a k i e p r o w a d z i l j e d e n ze znaczycych t e o r e t y k ö w pedagogiki chrzescijanskiej, A n t o i n e V e r g o t e .
A n t o i n e Vergote, w s p ö l c z e s n y psycholog b e l g i j s k i , u k o h c z y l s t u d i a fiozoficzne i teologiczne w L o w a n i u m . F o r m a c j ^ psychologiczny i p s y c h o a n a l i t y c z n y z d o b y l w P a r y z u . W praktyce zawodowej i w hada-n i a c h hada-n a u k o w y c h z a j y l sie p r o b l e m a t y k y religijhada-nosci j e d hada-n o s t k i . Ihada-ntere- Intere-s u j e go przede w Intere-s z y Intere-s t k i m p r o b l e m doIntere-swiadczenia religijnego. S z u k a odpowiedzi n a p y t a n i e : w j a k i m s t o p n i u potrzeby, p r a g n i e n i a i fi-ustracje o d d z i a l u j y n a postawy r e l i g i j n y czlowieka? W szczegölnosci, w j a k i m s t o p n i u obrazy ojca i m a t k i m a j y w p l y w n a postawy r e l i g i j n y dziecka? C o s p r a w i a , ze c z l o w i e k jest r e l i g i j n y ?
Zasadnicze elementy r e l i g i j n o s c i
G l ^ b s z a a n a l i z a z j a w i s k a religijnosci pozwala odkryc podstawowe ele-m e n t y r e l i g i i , k t ö r e w y ele-m y k a j y s i § badanioele-m o charakterze scisle psycho-l o g i c z n y m . N a psycho-l e z y do n i c h : p r a g n i e n i e Boga oraz obraz B o g a j a k o ojca.
P r a g n i e n i e B o g a . P r a g n i e n i e to otwiera c z l o w i e k a i u k i e r u n k o w u j e go k u mistyce: j e s t to p o s z u k i w a n i e i n t y m n e j jednosci, doswiadczenia bezposredniego zjednoczenia, zaspokajajycego potrzeby osiygni^cia pelnego i doskonalego szcz^scia.
P r a g n i e n i e B o g a p r z y p o m i n a m i t y c z n y postac E r o s a , symbolizujycego uczucie i w y o b r a z n i ^ u k i e r u n k o w a n y k u szcz^sciu p l y n y c e m u ze zjednoczenia i h a r m o n i i . E r o s w i y z e s i ^ z p i e r w o t n y m s t a d i u m rozwoju psychologicznego, z okresem narcystycznjnm, k i e d y to jednosc m a t k i z s y n e m w y z w a l a w czlowdeku archaiczne wspomnienie p e l n i uczuciowej. A n a l i z a r o z m a i t y c h doswiadczeh, z m i e r z a j y c a do o d s z u k a n i a p e l n i pierwotnego szcz^scia nie p o z w a l a n a m n a zaliczenie i c h do k a t e g o r i i religii z u w a g i n a t y p o w y d l a n i c h regresj^ uczuciowy: n i e w s k a z u j y one n a j a k i s osobowy k o n t a k t z D r u g i m . M o z n a n a t o m i a s t p r z y j y c istnienie doswiadczeh p r e r e l i g i j n y c h , b^dycych ewentualnie etapem wst§pn3mfi do p r a w d z i w e g o doswiadczenia religijnego. J e d n a k z e a n i poczucie nieskoh-czonosci, a n i u s z c z ^ s l i w i a j y c a jednosc nie sy jeszcze w i ^ z i y z B o g i e m .
C z l o w i e k ze swej n a t u r y p r a g n i e czegos doskonalszego od siebie samego. J e s t zawsze w r e i a c j i do kogos lub czegos, z m i e r z a k u czemus.
pragnie czegos. To wszystko s k l a n i a czlowieka do w y b r a n i a drogi t a k z e k u B o g u . Vergote a n a l i z u j y c zycie ^wi^tych, a szczegölnie Jerzego i B e r n a r d a stwierdza, ze czlowiek nie tyle pragnie poznac, co posiadac B o g a . To, ze n a t u r a l n e pragnienie m a w y m i a r r e l i g i j n y , potwierdzajy r ö w n i e z badania G . A l l p o r t a przeprowadzone w s r ö d mlodziezy. A . Vergote powoluje s i § m . i n . n a P l a t o n a , w e d l u g k t ö r e g o podlozem p r a g n i e n i a jest E r o s . E r o s p r z e b y w a w sercach l u d z i , lyczy i c h z bogami, p e l n i fiinkcj^ posrednika. J e s t on l a s k y bosky i t^sknoty duszy. J e s t i m p u l s e m b o s k i m , k t ö r y pozwala czlowiekowi wyjsc poza siebie, C e l e m ostatecznjmi E r o s a jest kontemplacja, k t ö r a jednoczy c z l o w i e k a z Ideami. E r o s r e l i g i j n y u z e w n ^ t r z n i a s i ^ w p r a g n i e n i u niesmiertelnosci oraz w p r a g n i e n i u jednosci z b ö s t w e m ^
O b r a z B o g a . Wyobrazenie B o g a jest scisle z w i y z a n e z obrazem ojca i m a t k i . W n a t u r a l n y s p o s ö b obraz B o g a buduje s i ^ symbohcznie n a t y c h d w ö c h postaciach. N a l e z a l o b y ustalic jednak, w j a k i e j mierze postaci te odzwierciedlajy rzeczywistosc B o s k y .
Postac ojca p e l n i specyficzny r o l ^ z u w a g i n a charakter miejsca, j a k i e ojciec z a j m u j e w rodzinie. Z . F r e u d w s\vym Studium dotyczycjmi r e l i g i i p r z y p i s a i ojcu fiinkcj^ reprezentowania Boga.
B ö g p r z y j m u j e postac ojca. J e s t autorem p r a w a moralnego, jest p r z y k l a d e m do nasladowania. B l i z s z e poznanie teorii Z . F r e u d a pozwolilo docenic wartosc s y m b o l u ojca. Jednoczesnie p o r a z k a F r e u d a , usilujycego w y j a s n i c fenomen w i a r y zydowskiej czy chrzescij ahskiej w oparciu o psychoanaliz^, u t w i e r d z a nas w p r z e k o n a n i u , ze psychologia nie p o t r a f i udowodnic i s t n i e n i a B o g a w y l y c z n i e n a podstawie obrazu ojca, Psychologia zadowala s i ^ u k a z a n i e m podobienstwa s t r u k t u r y s t o s u n k ö w i s t n i e j y c y c h pomi^dzy s y n e m i ojcem a pomi^dzy czlowiekiem i B o g i e m . Oj cost wo B o g a jest j e d n a k z e o wiele doskonalsze i pelniejsze od oj cos t w a czlowieka. U k a z u j e siq ono j a k o h a r m o n i a przeciwiehstw: w s z y s t k i e cechy rodzicielskie sy w n i m zawarte^. P r a g n i e n i e B o g a moze s i ^ odtyd kierowac ku n i e m u samemu. Postac m a t k i natomiast r o z u m i a n a jest j a k o specyficzny obraz p r a g n i e n i a mistycznego: symboli-zuje zycie i pokojowe zjednoczenie.
^ Por. A. Vergote, Interven tion finale. W: La relation pastorale, Evreux 1968, s. 250-253, L a teologia e la sua archologia, Fossano 1974, s. 147-194.
^ Por. A. Vergote, The parental figures: symbolic functions and medium for the
representation of God. W: The Parental Figures and the Representation of God, Leuven
1980, s. 1-23; La religion a la lumiere de la psychoanalyse. W: Civiltä delle macchine ~
138 Stanislaw daz SJ
Poj^cie doswiadczenia religijnego
Doswiadczenie w z n a c z e n i u öcislym to poznanie b e z p o ä r e d n i e . W d o s w i a d c z e n i u n a w i y z u j e siq bezposredni k o n t a k t z d a n y r z e c z y w i -stoöciy. Doswiadczenie w z n a c z e n i u szerszym to k o n t a k t posredni, k t ö r y moze byc n a w i y z a n y nie wprost, p r z y pomocy j ^ z y k a j a k o pomostu, d z i ^ k i c z e m u p r z e d m i o t moze s i ^ p o w o l i odslaniac i w k o i i c u dochodzi do tego, ze u k a z e s i ^ p o d m i o t o w i p o z n a j y c e m u znaczenie d o t y d w n i m u k r y t e . Proces doswiadczenia moze s i ^ rozpoczyc od a n a l i z y i d e i i zakohczyc przejSciem do p o z n a n i a rzeczy. Doswiadczenie r e l i g i j n e posiada c h a r a k t e r natychmiastowego postrzegania. J e d n a k z e rozmaitosc swiadectw, z j a k i m i m a m y p r z y t3rm do cz3mienia, n a r z u c a p y t a n i e 0 cechy w s p ö l n e tego doswiadczenia. J e d n y z cech w s p ö l n y c h doswiad-czenia, j e s t n a t y c h m i a s t o w e r o z u m i e n i e . W jego c e n t r u m jest podmiot. D o s w i a d c z e n i e dokonuje s i ^ w najgl^bszej sferze c z l o w i e k a . J ^ z y k , p r z y pomocy k t ö r e g o doswiadczenie zostaje wyrazone i opisane, w s k a z u j e , ze r e a l i z u j e s i ^ ono w sferze uczuc l u b poprzez uczucia, t a k i e j a k radosc czy It^k, k t ö r e t o w a r z y s z y s p o t k a n i u z sacrum. C z y z b y w i ^ c uczuciowosc b y l a z r ö d l e m doswiadczeh religijnych^?
P r z e z doswiadczenie r e l i g i j n e nalezy zatem rozumiec k o n t a k t z r z e c z y w i s t o s c i y t r a n s c e n d e n t n y . J e s t ono p r z e j a w e m p o w s t a n i a r e i a c j i p o m i ^ d z y p o d m i o t e m i rzeczjrwistosciy n a d n a t u r a l n y .
S t r u k t u r a d o s w i a d c z e n i a religijnego
P o d s t a w o w y zasady jest t u t a j stwierdzenie, ze k a z d y rodzaj swiado-mosci, k t ö r y m o z n a okreslic j a k o natychmiastowe uchwycenie istoty rzeczy, s t a n o w i doswiadczenie. A . Vergote w j r r ö z n i a pi^c rodzaj öw doswiadczenia:
1) P o z n a n i e i n t u i c y j n e , stale i zazwyczaj w s z y s t k i m dost(?pne, danej rzeczywistosci p o n a d n a t u r a l n e j , postrzegane jednoczesnie w d w o j a k i s p o s ö b : j a k o nalezyce do s w i a t a i do zycia i j a k o tajemnic^, k t ö r a o b j a w i a siq w n i c h . Z w y k l e t e n rodzaj doswiadczenia o p i s y w a n y jest w s f o r m u l o w a n i u : to, czego doswiadczylem to jest. F o r m u l a t a u j a w n i a r ö w n o c z e s n i e r ö z n i c y m i ^ d z y podmiotem doswiadczenia i t y m i t r e s c i a m i w i e r z e h , k t ö r e sy p r z e d m i o t e m doswiadczenia.
2) B a r d z o powazne przezycie, zetkni^cie s i ^ z rzeczywistosciy n a d n a t u r a l n y , k t ö r a z a s k a k u j e osob^, z m u s z a j y do z w e r j r f i k o w a n i a
^ Por. A. Vergote, Psicologia religiosa, Torino 1991, s. 43-100; Religione, fede, incredulitä, Torino 1985. s. 130-131,
swego dotychczasowego zycia i dokonuje natychmiastowej i t r w a l e j jego p r z e m i a n y . Jest to zdarzenie niespodziewane, k t ö r e w p l y w a w s p o s ö b zasadniczy n a rozumienie sensu zycia. Cechy tego r o d z a j u doswiadcze-n i a jest przede w s z y s t k i m oswiecedoswiadcze-nie, zrozumiedoswiadcze-nie. D o s w i a d c z e doswiadcze-n i a religijne odnoszy siq zawsze do rzeczywistosci, do obecnosci l u b d z i a l a n i a Boga i w ogöle do ponadnaturalnego b y t u osobowego. D o tej k a t e g o r i i nalezy w s z y s t k i e te doswiadczenia, k t ö r y c h nast^pstwem sy tzw. nagle n a w r ö c e n i a .
3) Jest to poznanie b§dyce owocem dluzszego, osobowego k o n t a k t u . Doswiadczenie to W5niika z s e r i i w y d a r z e h , k t ö r e prowadzy do w j ^ w o r z e -n i a wlas-nego i -niepowtarzal-nego poglydu -n a rzeczywistosc. T y l k o te-n, k t o poprzez z w y t p i e n i a i trudne chwile w swoim zyciu r e l i g i j n y m docho-d z i l powoli docho-do oczyszczenia, moze powiedocho-dziec, ze docho-doswiadocho-dczyl w i a r y i Boga^.
W doswiadczeniu religijn}™ zycie w B o g u jest drogy, k t ö r y m o z n a dojsc do poznania wewn^trznego i oswieconego. C z a s t r w a n i a takiego k o n t a k t u , utrzymywanego m i m o w i e l u trudnosci, pozwala t e m u doswiadczeniu stac s i ^ t r w a l y m poznaniem, k t ö r e przebylo j u z etap pozoröw, w r a z e h n i e p e l n y c h i ulotnych. W a h a n i a uczuc nie sy w stanie zaszkodzic jego podstawom.
4) Doswiadczenie mistyczne jest odr^bny kategoriy poznania religijnego. P r z y m i o t n i k mistyczny oznacza w s z e l k i e tajemne poznanie. W t3rm tez znaczeniu poj^cie to jest uzywane przez w i e l u w^ n i e w l a s c i w y s p o s ö b , d a l e k i od jego zrodel. Zapoznajyc siq ze s w i a d e c t w a m i m i s t y k ö w , latwo stwierdzic, ze i c h doswiadczenie religijne jest owocem diugiej drogi i oddania s i ^ m o d l i t w i e , r o z m y s l a n i u , jest w y n i k i e m poddania oczyszcze-n i u w y o b r a z oczyszcze-n i , uczuc i samego r o z u m u . To, co w^yrözoczyszcze-nia mist3?^köw, to ciygly, nieustanny wysilek, by byc zawsze gotowym n a prz>^"^cie daru upragnionego zjednoczenia.
Doswiadczenie mistyczne jest w i ^ c doswiadczeniem szczegöln3rm z u w a g i n a s p o s ö b , w j a k i powstaje i ze w z g l ^ d u n a podmiot, k t ö r e g o dotyczy. W n i m s k u p i a s i ^ doswiadczenie pierwszego r o d z a j u , w y s t ^ p u j y elementy drugigo, droga i w y n i k i p r z y p o m i n a j y trzech Doswiadczenie mistyczne z d a n i e m sw. B e m a r d a jest intuicyjnym poznaniem Boga, powstalym przez czytanie Pisma sw. i stopniowym przystosowaniem siq
uczuciowosci wierzqcego i jego woli do Boga, ktöry daje siq poznac w Pismie sw^.
Por. A. Vergote, Dette et desir, Paris 1978; Man - Woman Relationship and Religious
Belief, Leuven 1976, s. 125-133.
140 Stanislaw daz SJ
5) Osobny kategoriy doswiadczenia stanowiy w i z j e . Objawienia prjrwatne sy kategoriy poznania typu percepcyjnego, poprzez wzrok, sluch, i inne rodzaje k o n t a k t ö w zmyslowych. J e d n a k z e ta kategoria doswiadczenia nie stanowi calosci z poprzednimi czterema, poniewaz nie mozna jej wjrjaSnic przy pomocy normainych praw r z y d z y c y c h p s y c h i k y . DoSwiadczenie r e l i g i j n e z a l e z y n i e w y t p l i w i e od uwarunkowah k u l t u r o w y c h i psychologicznych. J e d n a k z e n a l e z y zauwazyc, ze nie k a z d e doswiadczenie r e l i g i j n e m o z n a w y t l u m a c z y c n a gruncie psycholo-g i i . Poniewaz czlowiek jest jednosciq, zmysly, uczucie i jqzyk przenikajq siq w nim wzajemnie. Doswiadczenie ma miejsce wtedy, gdy podmiot postrzegania pozwala wplywac na siebie formom wrazeniowym, ktöre sq
nosnikami znaczen religijnych wyrazanych w jqzyku wlasnej kultury, a sq znane chocby nieswiadomie i bezwiednie. Konieczne jest zatem, aby w rozumieniu dokonywala siq wymiana pomiqdzy tymi trzema elementa¬ mi: uczuciowosciq, formami percepcyjnymi i jqzykiem religijnym^. D l a blizszego w y j a S n i e n i a tego p r o b l e m u m o z n a s i ^ posluzyc w e d l u g A . Vergote'a p r z y k l a d e m m u z y k i s a k r a l n e j , pod w p l y w e m k t ö r e j wie-r z y c y doznaje g l ^ b o k i c h pwie-rzezyc wie-r e l i g i j n y c h . Podobnie jest w p wie-r z y p a d k u przezyc d o z n a n y c h w s p o t k a n i u z n a t u r y .
Uczuciowosc - CO w i e l o k r o t n i e p o d k r e s l a A . Vergote - jest sposobem p o z n a n i a . Doswiadczenie percepc3one staje s i ^ religijn5mi, k i e d y w j q z y k u w e w n ^ t r z n y m dociera do znaczen odpowiadajycych t y m , k t ö r e podmiot p o s i a d a l u b k t ö r e p a m i ^ t a . W y r a z a j y c owe z r o z u m i a l e same z siebie z n a c z e n i a sjmiboliczne, czlowiek w c h o d z i w k o n t a k t z cechami b o s k i m i , w y w o l a n y m i przez te w l a s n i e znaczenia.
U c z u c i a r e l i g i j n e sy r e z u l t a t e m procesu, w k t ö r y m uczestniczy: Bög, czlowiek i swiat, p r z e n i k a j y c s i ^ w z a j e m n i e , ale nie lyczyc s i ^ ze soby. W t e n s p o s ö b czlowiek doswiadcza wrazeniowo obecnosci B o s k i e j . W t a k i m momencie nie m a r o z u m o w a n i a , ale czyste doswiadczenie. Sacrum, k t ö r e s t a n o w i p r z e d m i o t t y c h doswiadczeh, jest kategoriy p r z y n a l e z n y do s w i a t a i ono to w s p o s ö b n i e w y t l u m a c z a l n y p o z w a l a z r o z u m i e c t a j e m n i c ^ Boga, s w i a t a i naszego i s t n i e n i a .
U w a r u n k o w a n i a psychologiczne
S t r u k t u r a doswiadczenia w s k a z u j e n a m , j a k i e w a r u n k i m u s z y zostac spelnione, aby doswiadczenie r e l i g i j n e moglo zaistniec. C z l o w i e k w i n i e n p r z y z w o l i c , aby pozytywne w a r t o s c i s w i a t a i zycia o d d z i a l y w a l y n a
niego. One zawsze wychodzy naprzeciw czlowiekowi i jego mozliwoSciom postrzegania. Konieczne jest j e d n a k takze w e w n ^ t r z n e dyzenie do s p o t k a n i a s i ^ z n i m i . Percepcja jest zgody n a przyswojenie sobie i d e i przychodzycej niejako z zewnytrz. J e s t to postrzezenie aktywne, odkrywcze. Podmiot, k t ö r y pozwala, aby cos m i a l o n a niego w p l j w , angazuje s i ^ w to.
W e w n ^ t r z n y s w i a t oczekiwan i p r a g n i e n c z l o w i e k a r z u t u j e w istotny sposob n a ksztaltowanie si§ doswiadczenia religijnego. L u d z i e , w k t ö -r y c h t -r w a duch ag-resji, odk-rywac b § d y w swiecie z n a k i m a j y c y c h w y d a r z y c s i § w k r ö t c e katastrof. C i natomiast, k t ö r z y o g a m i ^ c i sy p r a g n i e n i e m w p e l n i uszcz^sliwiajycej milosci, w swojej w y o b r a z n i przezywac b^dy uczucia rozczarowania i podwazac to wszystko, z c z y m s i ^ spotkajy.
N i e n a w i s c , k t ö r a zywi siq pami(^ciy d a w n y c h niesprawiedliwosci, doprowadza do niszczenia t a k w sferze m y s l i , j a k i slöw tego wszystkie-go, CO d l a i n n y c h jest cenne i co i c h cieszy.
Psychologia k l i n i c z n a u k a z u j e w p l y w n a s t a w i e h uczuciowych c z l o w i e k a n a rozumienie przez niego s w i a t a i i n n y c h l u d z i . Pochodzyce z z e w n y t r z sygnaly w p l y w a j y n a d a n y osob^ w t a k i s p o s ö b , j a k n a to pozwalajy jej w s p o m n i e n i a , p r a g n i e n i a , l ^ k i , milosc, nienawisc czy ch^c odwetu. N a w e t w e w n ^ t r z n a p u s t k a i b r a k v/spomnieh nie jest czyms n e u t r a l n y m .
P r a w d y j e s t , ze zdrowie psychiczne w a r u n k u j e zdolnosc postrzegania. W s z e l k i e neurozy niosy n a t y c h m i a s t ze soby niemoznosc dostrzegania cz^sci rzeczywistosci, takze tej, k t ö r a dotyczy k o n t a k t u z B ö s t w e m ' .
Postrzeganie w y m a g a u w a g i . W doswiadczeniu r e l i g i j n y m u w a g a p o z w a l a dojsc do glosu t y m rzeczywistosciom, k t ö r e mogy nabierac z n a c z e n i a metafizycznego. T e n rodzaj r o z u m i e n i a jest osiygalny p r z y pomocy t e c h n i k i zwanej oddaniem s i ^ do dyspozycji w milczeniu i uwolnieniu od wszelkich spraw, k t ö r e absorbujy i czlowieka i jego u w a g § .
A . Vergote podsumowuje swoje spostrzezenia j e d n y m w a z n y m stwierdzeniem: Podstawowym w a r u n k i e m percepcyjnego doswiadczenia religijnegojest zdolnosc c z l o w i e k a do cieszenia s i ^ p o z n a n y m i wartoscia-m i . Stosunek uczuciowy w postrzeganiu jest o wiele wazniejszy od sztucznego pobudzania percepcji, np. poprzez u t k w i e n i e w z r o k u w j a k i m s przedmiocie^.
^ For. A . Vergote, Le dialogue pastoral au regard de la psychologic religieuse et de la
psychanalise. W: La relation pastorale, Evreux 1968, s. 151-162.
142 Stanislaw Gtaz SJ
Uwarunkowania kulturowe
A . Vergote podaje w wytpliwoSc tez^ o d e s a k r a l i z a c j i wspolczesnego s w i a t a , chociaz, j a k s a m p r z y z n a j e , p r a w d y jest, ze m e n t a l n o s ö t e c h n i c y s t y c z n a moze prz3^1umic r ö z n e g o r o d z a j u sposoby postrzegania.
U c z u c i e n i e j e s t ograniczone do z w y k l e j wrodzonej w r a z l i w o s c i c z l o w i e k a . Jego r o z w ö j i bogactwo sy owocem k u l t u r y .
J ^ z y k n a s z pozostanie ubogi, j e s l i nie p o t r a f i m y w s l u c h i w a c siq w s w i a d e c t w a i n n y c h osöb, k t ö r e s t a r a j y n a m przekazac w s l o w a c h to, CO p r z e z y w a j y , czego doswiadczajy i co s i ^ p o j a w i a w i c h w y o b r a z n i . N a s t a w i e n i e techniczno-praktyczne s p r a w i a , ze n i e r o z u m i e m y g e s t ö w r y t u a l n y c h c z y tez s y m b o l i c z n y c h . Potrzebne jest w y k s z t a l c e n i e w sobie j a k b y nowego o r g a n u , k t ö r y b y l b y zdolny do w i d z e n i a i r o z u m i e n i a tego,
CO dotyczy s w i a t a k u l t u r y .
D o s w i a d c z e n i e r e l i g i j n e W3rraza siq n a j p e l n i e j w z n a k a c h symbolicz-n y c h . P o s t a w a dzisiejszego c z l o w i e k a , k s z t a l t o w a symbolicz-n a przez zasady i w y m a g a n i a kr3^ycznego m y s l e n i a i p o s z u k i w a n i a p r a w d y u z y s k u j e nowe m o z l i w o s c i w d z i e d z i n i e doswiadczenia religijnego. Doswiadczenie r e l i g i j n e w s z e r o k i m z n a c z e n i u domaga siq u m i l o w a n i a p r a w d y , j e d n a k z e n i e t a k bezposrednio j a k doswiadczenie percepc5rjne^.
U w a r u n k o w a n i e religijne
W i a r a domaga s i ^ oparcia w doswiadczeniu. Vergote chce w t y m momencie s w y c h r o z w a z a h zwröcic u w a g ^ n a d w a aspekty w i a r y r e l i g i j n e j , k t ö r e t r u d n o jest w y a r t y k u l o w a c i u z y s k a c i c h potwierdzenie.
1) K i e d y u kogos p r z e w a z a j y czysto l u d z k i e motywacje i p r a g n i e n i a , wtedy t a k i c z l o w i e k k o n s e k w e n t n i e s t a r a s i ^ u z e w n ^ t r z n i c i w y r a z i c te i n t u i c j e oparte n a w l a s n y c h p r a g n i e n i a c h , by B ö g uobecnil s i ^ w swiecie. Z d a r z a siq, ze rzeczywistosc odpowiada p r a g n i e n i o m i w t e d y czlowiek u w a z a , ze p r z e z y l doswiadczenie B o g a . Oczywiscie d l a niego jest to wazne doswiadczenie, ale moze ono nie znalezc swego p o t w i e r d z e n i a j u z p r z y n a j b l i z s z e j sposobnosci.
2) D r u g i rodzaj r e l i g i j n o s c i w y k l u c z a p r a k t y c z n i e m o z l i w o s c i s k o n f r o n t o w a n i a j e j z doswiadczeniem: jest to s u r o w a r e l i g i a o b o w i y z k u . J e s t ona t a k r a d y k a l n i e z w r ö c o n a k u B o s k i e j w o l i , ze powoduje to r a d y k a l n y r o z b r a t m i ^ d z y o b o w i y z k i e m i radosciy zycia. Radosc, j a k y niesie r e l i g i a , t k w i w tym p r z y p a d k u w p r z y j e m n o s c i s p e l n i a n i a
obowiyzku. Doswiadczenie religijne z a k l a d a , ze r e l i g i a przezwyci^zy istniejycy r o z d z i a l pomi^dzy obowiyzkiem i przyjemnosciy^^.
Podsumowanie
J e s l i j a k i s czlowiek w i e r z y c y rzeczywiScie angazuje s i ^ w w y z n a w a n y w i a r § , to jest ocz)rwiste, ze dzieli on j y z t y m i , k t ö r z y t a k j a k i on w i e r z y w tego samego Boga i w to samo przeznaczenie do zycia wiecznego. W i a r a lyczy scisle ze soby przekonanie o i s t n i e n i u Boga ze egzystencjal-n y swiadomosciy wlasegzystencjal-nego osobowego bytu. W i a r a b^dyc osobisty odpowiedziy n a wezwanie Boga, angazuje czlowieka, niezaleznie od jego u w a r u n k o w a h k u l t u r o w y c h czy geograficznych. R e l i g i a , k t ö r y wyznaje d a n a g r u p a l u d z i , nie posiada z w y k l e a n i rzecz5wiscie powszechnego, a n i scisle ind3rwidualnego w y m i a r u . N a l e z y ufac, ze w r e l i g i i chrzesci-j a n s k i e chrzesci-j zwiyzek miedzy w i a r y a zyciem, doswiadczaniem Boga a zaangazowaniem w czynny milosc blizniego w y r a z y s i ^ w w i e l u rozmaitych formach i sposobach u z e w n § t r z n i e n i a tego, co s i ^ p r z e z 3 ^ a w gl^bi duszy.
A. Vergote, Equivoques et articulation du sacre. W: // sacro, Padova 1974, s. 471-492;
Liberie et determinisme au regard de la psychoanalyse et de Vontologie. W: L'uomo, Napoli,
S t a n i s l a w
GLAZ
S JR E L I G I O U S E X P E R I E N C E A C C O R D I N G T O A N T O I N E V E R G O T E
S u m m a r y
E a c h person encounters i n his/her hfe v a r i o u s values, attitutes a n d t3npes of b e h a v i o u r . Some of t h e m are received, some o f t h e m are rejected b y a n i n d i v i d u a l . O n e of the s p i r i t u a l v a l u e s is r e l i g i o n . It is considered as a v a l u e of the highest p r i o r i t y . R e l i g i o n is one's m e e t i n g w i t h sacrum, w i t h the d i v i n i t y . A t the same t i m e i t i s a c e r t a i n answer received d u r i n g devotions. I n t h i s encounter w i t h the d i v i n i t y the whole p e r s o n participates. H i s or h e r emotional, i n t e l l e c t u a l , s p i r i t u a l and cognitive spheres are i n v o l v e d . One experiences oneself as a s p i r i t u a l person, w h o needs the O t h e r f o r one's own g r o w t h .
It was already i n the XIX^^ century t h a t scientific studies of the p h e n o m e n o n of r e l i g i o u s experience - w h i c h i s one of the issues of h u m a n r e l i g i o u s l i f e were started. B a s i c investigations were m t r o -duced by W , J a m e s and E . S t a r b u c k . Today the interest i n religious experience is t a k e n on a theoretical level, where as precise as possible descriptions and d e f i n i t i o n s of t h i s notion are looked for, as w e l l as on e x p e r i m e n t a l level, w h e r e psychological and p h i l o s o p h i c a l c o n d i t i o n i n g of r e l i g i o u s experience a n d its influence on g r o w t h and l i f e of a h u m a n b e i n g are investigated.
T h e author of t h i s paper has t r i e d to present religious experience according to A . Vergote. B o t h i n h i s counseling w o r k and i n h i s studies A . Vergote i n v e s t i g a t e d problems concerning the rehgious l i f e of a n i n d i v i d u a l . H e is m a i n l y interested i n the issue of religious experience. H e is l o o k i n g f o r the answer to the question: to w h a t extent do fi-ustrations, desires a n d needs influence the r e l i g i o u s attitude of man? T o w h a t extent does the i m a g e of our father and h i s attitude a n d the a t t i t u d e of our mother i n f l u e n c e our religious attitude? W h a t makes us r e l i g i o u s people?
R e l i g i o u s experience is m e a n t here as one's contact w i t h the s p i r i t u a l r e a l i t y . It is the r e s u l t of developing a r e l a t i o n s h i p between a person a n d the s u p e r n a t u r a l r e a l i t y . Religious experience is not only an
experience but also the decision of w i l l , i t is a holistic, complex, deep act of a h u m a n being, w h i c h gives a specific and f u n d a m e n t a l direction to one's life. Religious feelings, w h i c h are present i n t h i s process, d i s p l a y w h a t is going on i n one's soul, show w h a t is the most i n t i m e i n the soul and w h a t comes f r o m G o d .
A . Vergote ascribes specific m e a n i n g i n one's religious l i f e to m y s t i c a l experience. H e says t h a t m y s t i c a l experience is a p a r t i c u l a r category of religious cognition. It is a special experience.
F o l l o w i n g S. F r e u d , A . Vergote claims t h a t the w a y how we expe-rience our being religious, to m u c h extent depends on our childhood, on the image of our father, on the attitude of our mother, a n d so on.
S i m i l a r l y , our rehgious experience undoubtedly depends on our c u l t u r a l conditioning, on the psychological and religious conditioning of a n i n d i v i d u a l as w e l l as of the whole society. These circumstances influence greatly the personal experience of contact w i t h G o d .
