PrzeszҝoҲѴ ƐreƑkonstruowana.
Edukacja historyczna w muzeum narracyjnym
Urszula Sobczyk, sobczyk.urszula@gmail.com Uniwersytet JagielloÚski w Krakowie
ul. GoÙ¿bia 24, 31-007 Kraków
Streszczenie
PoniewaČ zadaniem muzeów narracyjnych jest upowszechnianie starannie wypracowanych interpretacji historii, edu-kacja muzealna stanowi element w immanentny sposób wpisany w ich funkcjonowanie. Cho° jest dziaÙalnoïci o donio-sÙym znaczeniu spoÙecznym, wychowawczym i etycznym, sprzyja znieksztaÙcaniu wiedzy historycznej. ArtykuÙ odsÙania przyczyny tych deformacji: wpÙyw historii, pami¿ci kulturowej, ideologii, ustaleÚ dydaktycznych i psychologicznych, polityki historycznej paÚstwa, zaplecza Þ nansowego i infrastrukturalnego placówki oraz jednostkowych predyspozycji, wiedzy i pogldów edukatora.
SÙowa kluczowe: edukacja historyczna, edukacja muzealna, muzeum narracyjne, polityka historyczna, przemoc sym-boliczna, historia, pami¿°
The past (re)constructed. Historical Education in the narrative museum Abstract
The article explores speciÞ c of narration museums. Explain that the aim of them is to spread carefully worked interpre-tations of history. Next, shows that museum education is the element wriĴ en immanently in their functioning. The main topic is to unveils deformation of the content of the historical museum education, such as historical inß uence, cultural me-mory, ideology, didactical and psychological arrangements, historical politics of the country, Þ nancial and infrastructural supply of the agency and individual predispositions, educator’s knowledge and ideas.
Key words: historical education, museum education, narrative museum, historical policy, symbolic power, history, memory Na tle innych placówek muzealnych muzea narracyjne wyróČniaj si¿ tym, iČ dziaÙalnoï° wystawiennicz traktuj nie jako cel, lecz ïrodek sÙuČcy jej realizacji. PoniewaČ gÙównym ich zadaniem jest sugestywne „opowiadanie” starannie wypracowanej interpretacji historii, edukacja stanowi element w immanentny sposób wpisany w ich funkcjonowanie1.
Dzi¿ki niej moČliwa jest (przynajmniej cz¿ïciowa) obiektywizacja wyobraČeÚ o przeszÙoïci, dopowiedzenie kontekstu, wyjaïnienie niuansów umykajcych niewykwaliÞ kowanemu odbiorcy. Jej konsekwencj moČe by° jednak znieksztaÙcanie wiedzy historycznej. Bazujc na arbitralnie skomponowanej ekspozycji, dokonuje ona kolejnych, niemoČliwych do wy-eliminowania uproszczeÚ. Ulega wpÙywom politycznym oraz ideologicznym. OdwoÙuje si¿ do emocji, uČywa chwytów retorycznych, czerpie z ustaleÚ dydaktycznych i psychologicznych. Prób¿ uchwycenia kluczowych jej uwarunkowaÚ oraz wskazania ich konsekwencji stanowi niniejsza praca. Bazuje ona na analizie wypowiedzi oraz publikacji pedagogów, muzeologów, historyków i polityków bezpoïrednio zaangaČowanych w ksztaÙtowanie oblicza muzeów, bdĊ teČ dostar-czajcych merytorycznych podstaw do diagnozy ich dziaÙalnoïci.
Edukacyjna dziaҝalnoҲѴ muzeum
Pedagogika muzealna pretenduje do uznania j za subdyscyplin¿ nauk pedagogicznych, która za przedmiot swego zainteresowania obiera wychowanie, ksztaÙcenie oraz samoksztaÙtowanie si¿ czÙowieka w instytucji muzeum2. Wyrasta
z doïwiadczeÚ pedagogiki kultury ujmujcej ksztaÙcenie w kategoriach spotkania jednostki z dobrami kultury, w wyniku
1 Zob. Biuletyn z posiedzenia Komisji Kultury i ĝrodków Przekazu (nr 41), http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/0/14ABCFC9498C19FEC12571FE-0049CA4F/$Þ le/0112905.pdf, 15.12.2013.
2 R. Pater, W poszukiwaniu standardów edukacji muzealnej, http://www.nimoz.pl/upload/wydawnictwa/Muzealnictwo/Muzealnictwo53/M_53_017_Pa-ter_Edukacja.pdf, 15.12.2013.
którego moČliwe jest jej przygotowanie „do uczestnictwa w ïwiecie wartoïci kulturowych i rozwini¿cia na tej podstawie siÙ duchowych oraz do tworzenia nowych wartoïci”3. Prowadzone w jej obr¿bie rozwaČania koncentruj si¿ wokóÙ dwóch
nurtów, postrzeganych przez Renat¿ Pater jako „dwie odr¿bne, ale uzupeÙniajce si¿ dziedziny wiedzy”4. Szersz stanowi
pedagogika muzealnictwa, koncentrujca si¿ na takich zagadnieniach, jak: antropologia muzealnictwa, teoria oddziaÙy-waÚ wychowawczych oraz komunikacja w muzeum. Pedagogika muzealna natomiast zainteresowana jest dziaÙalnoïci praktyczn z jej uwarunkowaniami dydaktycznymi oraz metodycznymi, relacjami z eksponowanymi obiektami, a takČe „sposobami aranČacji wystawy w kontekïcie odbiorcy i zróČnicowanej (wielokulturowej) publicznoïci muzealnej”5.
Aleks Karamanov, wskazujc wspóÙczesne tendencje rozwoju pedagogiki muzealnej w Polsce i na Ukrainie, zwróciÙ uwag¿ na: dziaÙania ukierunkowane na wypracowanie maksymalnie efektywnych form i metod edukacji oraz zasad wspóÙ-dziaÙania nauczycieli, uczniów i pracowników muzeów z dostarczanym przez ekspozycj¿ materiaÙem; rozszerzenie funkcji muzealiów „od obserwowania do twórczoïci”6; interdyscyplinarne podejïcie do opisu artefaktów; uwzgl¿dnienie, na etapie
konceptualizacji programów edukacyjnych, indywidualnych cech oraz wieku ich adresatów i wzrost znaczenia dobrowol-nej edukacji nieformaldobrowol-nej7. Wïród kluczowych elementów edukacji muzealnej wymieniÙ on m.in.: ksztaÙtowanie dyskursów
muzealnych sprzyjajcych funkcjonowaniu w wielokulturowej rzeczywistoïci; ksztaÙtowanie pami¿ci o przeszÙoïci; promo-wanie idei spoÙeczeÚstwa obywatelskiego; stosopromo-wanie metod pedagogiki porównawczej oraz animacji kultury; korzystanie z moČliwoïci nauczania na odlegÙoï° (e-learning); wykorzystanie elementów historii mówionej; wykorzystanie technologii myïlenia krytycznego; stosowanie technologii sugestywnych i stosowanie programowania neurolingwistycznego (NLP)8.
Modelow jest zdaniem A. Karamanova sytuacja, w której proces ów: motywuje uczniów do osobistego zaangaČowania w dziaÙanie edukacyjne; zapewnia uczniom komfort psychiczny; stawia ich w „sytuacji sukcesu”; stwarza warunki odpo-wiednie dla rozwoju zdolnoïci intelektualnych; opiera si¿ na metodach problemowych, technologiach heurystycznych oraz reß eksyjnych; wykorzystuje metody grupowe; stymuluje do podejmowania aktywnoïci poszukiwawczej9.
ZaÙoČenia te realizowane mog by° przy uČyciu caÙej palety metod dydaktycznych. W zaleČnoïci od takich czynni-ków, jak: temat i cel zaj¿°, wiek uczestników i ich specyÞ ka, zaplecze lokalowe i sprz¿towe, dost¿p do obiektów oryginal-nych oraz moČliwoï° ich wykorzystania, wspóÙczesna edukacja muzealna korzysta z:
• metod ogldowych, opartych na spostrzeČeniach i obserwacji (demonstracji, kierowanych obserwacji w sali edukacyjnej, przestrzeni wystawienniczej lub in situ);
• metod opartych na posÙugiwaniu si¿ sÙowem (wykÙadów, pogadanek, opisów, dyskusji, prac z: tekstem ĊródÙo-wym, katalogiem muzealnym, folderem, albumem, komiksem, kart pracy);
• metod opartych na dziaÙalnoïci praktycznej (zaj¿°: plastycznych, muzycznych, tanecznych i kulinarnych, do-ïwiadczeÚ, warsztatów prowadzonych przez artystów i rzemieïlników, eksploatacji muzealiów lub ich kopii, wykonywania w czasie zwiedzania rysunków, notatek, map wyobraČeniowych);
• metod gier dydaktycznych (inscenizacji, rekonstrukcji, questingów, ïcieČek edukacyjnych, gier: symulacyjnych, planszowych, multimedialnych, miejskich)10.
W kontekïcie tym zasadn wdaje si¿ by° konstatacja, iČ edukacja muzealna to nie tyle edukacja w muzeum, co eduka-cja przez muzeum organizowana. Wykracza ona nierzadko poza mury placówki. PotraÞ obywa° si¿ bez muzealiów. Doï° luĊny zwizek zdarza si¿ jej utrzymywa° z przedmiotem, dla którego ochrony powoÙana zostaÙa Þ rmujca j instytucja. Pod jej „szyldem” organizowane bywaj: koncerty, festyny, jarmarki, wycieczki, spacery tematyczne, ïcieČki edukacyjne, gry terenowe i miejskie11, a nawet animacje „spoÙecznoïci w ich miejscach zamieszkania” – „mobilne warsztaty plastyczne,
fotograÞ czne, Þ lmowe, performatywne, teatralne, dramowe, muzyczne, taneczne, cyrkowe”12.
3 W. OkoĔ, Nowy sáownik pedagogiczny, Warszawa 2004, s. 300. 4 R. Pater, W poszukiwaniu standardów…, dz. cyt., 15.12.2013. 5 Zob. TamĪe.
6 A. Karamanov, DziaáalnoĞü edukacyjna muzeów na Ukrainie. Wspóáczesne kierunki w kontekĞcie speániania misji kulturowej, http://www.nimoz.pl/ upload/wydawnictwa/Muzealnictwo/muzealnictwo52/Muzealnictwo_52_32.pdf, 15.12.2013.
7 Zob. TamĪe. 8 Zob. TamĪe. 9 Zob. TamĪe.
10 Zob. U. Wróblewska, Wspóáczesne szanse i wyzwania edukacji muzealnej w skansenach, [w:] J. Pelczar (red.), Muzeum otwarte na edukacjĊ, Kraków 2011, s. 121.
11 Zob. A. Matyschok-Nyckowska, Innowacyjne formy zwiedzania muzeów, [w:] J. Pelczar (red.), dz. cyt., s. 99-109.
12 R. Pater, Muzeum w przestrzeni edukacji otwartej, http://www.nimoz.pl/pl/dzialalnosc/strategia-rozwoju-muzealnictwa/czas-muzeow-2/muzeum-w--przestrzeni-edukacji-otwartej, 15.12.2013.
Aby tak zróČnicowana dziaÙalnoï° odznaczaÙa si¿ zarówno atrakcyjnoïci, wartoïci merytoryczn, jak i skutecz-noïci, poČdane jest powierzanie jej kompetentnym dydaktykom, osobom kreatywnym, odznaczajcym si¿ pasj, cierpliwym, uwaČnie sÙuchajcym ludzi i ch¿tnie z nimi rozmawiajcym. Nie tylko posiadajcym rzeteln wiedz¿, ale potraÞ cym dzieli° si¿ ow wiedz z innymi. Otwartym „na to, czego ludzie chc si¿ dowiedzie°, jakie pytania s dla nich intrygujce i na jakie poszukuj odpowiedzi”13. ProÞ l ten pozostaje modelowym. W praktyce wybór kandydata
na stanowisko edukatora muzealnego sprowadzany bywa do wyboru mi¿dzy osob, która wiedz¿ ma, a osob, która okreïlony wycinek tej wiedzy potraÞ umiej¿tnie przekaza°. Wzgl¿dy praktyczne oraz nieufnoï°, jak specjaliïci da-rz dziaÙalnoï° oïwiatow, decyduj o tym, iČ zatrudnienie w dziaÙach edukacji znajduj cz¿sto osoby legitymujce si¿ wyksztaÙceniem pedagogicznym lub posiadajce dyplom animatora kultury. Nie jest to, wedÙug Katarzyny BaraÚskiej, sytuacja korzystna. Z uwagi na koniecznoï° zachowania wysokiego poziomu pracy muzealnej, winno si¿ jej zdaniem „przyjmowa° specjalistów zgodnie z proÞ lem muzeum i ewentualnie wyposaČa° ich w narz¿dzia edukacyjne na dodat-kowych kursach lub studiach podyplomowych. Wymóg ten jest bardzo istotny, co wi¿cej te »techniczne kompetencje« takČe powinny by° najwyČszej próby. Zapewne ideaÙem byÙoby, aČeby edukatorzy muzealni mieli równieČ ukoÚczone studia pedagogiczne”14.
Wydaje si¿, iČ K. BaraÚska nie docenia znaczenia kompetencji pedagogicznych dla jakoïci i atrakcyjnoïci muzealnej oferty. NiezaleČnie od zaplecza, jakim dana placówka dysponuje, o jakoïci jej oferty decyduj konkretni pracownicy. Brak specjalistycznej wiedzy skutkowa° moČe obniČeniem efektywnoïci podejmowanych przez nich dziaÙaÚ. Propozycja war-toïciowa pod wzgl¿dem merytorycznym, przygotowana kosztem duČych nakÙadów Þ nansowych, lecz niebiorca pod uwag¿ rozwojowych potrzeb i moČliwoïci odbiorców, okaza° si¿ moČe mniej noïn, niČ pozornie skromna inicjatywa uwarunkowania te uwzgl¿dniajca. Z tego wzgl¿du kwesti niezmiernie istotn wydaje si¿ by° upowszechnienie w ïro-dowisku muzealników wskazaÚ psychologii rozwoju czÙowieka oraz dydaktyki. Ich znajomoï° sprzyja ksztaÙtowaniu przestrzeni przyjaznej, otwartej oraz – co szczególnie istotne z perspektywy osób starszych i opiekunów maÙych dzieci – bezpiecznej. Warunkuje organizacj¿ zaj¿°, czas ich trwania oraz struktur¿. Wskazuje formy aktywnoïci: szczególnie atrak-cyjne, mogce rodzi° trudnoïci, wreszcie – niemoČliwe w danej grupie do zastosowania. UmoČliwia dobór odpowiednich metod dydaktycznych i skutecznych zabiegów perswazyjnych. Wyznacza zakres tematyczny, stopieÚ szczegóÙowoïci oraz poziom abstrakcyjnoïci przekazywanych w trakcie edukacji historycznej treïci. Treïci – jak wykaČ¿ w toku dalszej analizy – nieobiektywnych i nieoboj¿tnych aksjologicznie.
Historia uwikҝana
Cho° przedmiot swego zainteresowania sytuuje historia w rzeczywistoïci minionej, nie jest ona woln od wspóÙ-czesnych uwikÙaÚ. Swe pi¿tno odciskaj na niej: kontekst dziejowy, sytuacja spoÙeczna i polityczna, dominujce prdy myïlowe, zaÙoČenia metodologiczne, j¿zyk, pogldy oraz cele jej adeptów. I cho°, jak podkreïla Krzysztof Pomian, „nie ma historii bez ïwiadomoïci granicy mi¿dzy królestwem rzeczywistoïci a tym, gdzie peÙni¿ wÙadzy sprawuje Þ kcja”15,
za Jerzym Topolskim przypomnie° naleČy, Če prawda historyczna pozostaje nieodmiennie prawd (re)konstruowan, zaï dochodzenie do niej – procesem spoÙecznym16. Konsekwencj tego jest niemoČnoï° uwolnienia si¿ historiograÞ i od
wpÙywu ideologii „zanurzonej w spoÙeczeÚstwie” i rozwħ ajcej si¿ „wraz z jego rytmem”17. Ustalenia nawet najbardziej
zdystansowanych badaczy budzi° mog kontrowersje, podsyca° sympatie lub antypatie, dotyka° uczu°. A jak powiada Marc Bloch, „gdy w gr¿ wchodz reakcje emocjonalne, granica miedzy aktualnym a nieaktualnym nie da si¿ wyznaczy° jakimï z matematyczn dokÙadnoïci obliczonym odst¿pem czasu”18. W szczególnie silne nami¿tnoïci obÞ tuje recepcja
hi-storii najnowszej. Prace zajmujcych si¿ ni historyków konfrontowane s z Čyw, nierzadko bolesn, pami¿ci jednostek i grup19. Zdaniem K. Pomiana jest to „konfrontacja dramatyczna”, gdyČ „historii nie moČna sprowadzi° do zapisu pami¿ci,
co sprawia, Če konß ikt mi¿dzy nimi wybucha natychmiast, gdy okazuj si¿ mie° ten sam przedmiot”20.
13 K. BaraĔska, PoĪegnanie z edukacją, http://www.nimoz.pl/upload/wydawnictwa/Muzealnictwo/muzealnictwo51/Muzealnictwo_51_05.pdf, 15.12.2013.
14 TamĪe.
15 K. Pomian, Historia. Nauka wobec pamiĊci, Lublin 2006, s. 10.
16 Zob. J. Topolski, Jak siĊ pisze i rozumie historiĊ. Tajemnice narracji historycznej, PoznaĔ 2008, s. 303. 17 TamĪe, s. 307.
18 M. Bloch, Pochwaáa historii czyli o zawodzie historyka, Warszawa 1960, s. 63. 19 Zob. K. Pomian, dz. cyt., s. 218-220.
Historia, pomimo nieufnego stosunku do pami¿ci, obÞ cie z niej czerpie. Odpowiada równieČ na jej potrzeby. Wyko-rzystana w partykularny sposób, legitymizuje i umacnia pozycj¿ grupy dominujcej. Dostarcza bowiem argumentów w sporze dwóch niemoČliwych do uzgodnienia zbiorowych (spoÙecznych) pami¿ci: pami¿ci zwyci¿Čonych oraz pami¿ci zwyci¿zców. S to pami¿ci o nierównym statusie. Pami¿° zwyci¿Čonych funkcjonuje w warunkach symbolicznej, a cz¿sto i politycznej opresji21. Pami¿° zwyci¿zców korzysta natomiast z praw i przywilejów oferowanych przez wÙadz¿.
Nie-rzadko wspiera j równieČ autorytet uczonych. Posiada publiczne istnienie oraz masowy charakter. Podczas uroczystoïci rocznicowych oČywiana jest „z caÙ pomp, do jakiej paÚstwo jest zdolne”22. Propaguj j media, obecna jest w szkolnym
programie historii oraz w kanonie lektur. Zdaniem K. Pomiana przywÙaszcza sobie ona cz¿sto „miano i prestiČ historii”23
funkcjonujcej wówczas jako foucaultowski „dyskurs wÙadzy”24.
W kontekïcie tym, za BernadeĴ o Crocem, zaryzykowa° moČna twierdzenie, iČ „kaČda historia jest histori wspóÙcze-sn” – w takiej jednak mierze, jak dodaje Jacques Le Goě , „w jakiej przeszÙoï° uchwytna jest w teraĊniejszoïci, a wi¿c znaj-duje si¿ w kr¿gu jej zainteresowaÚ”25. Pami¿° nie jest wszak bezinteresowna – „stara si¿ ocali° przeszÙoï° tylko w sÙuČbie
teraĊniejszoïci i przyszÙoïci”26, sprzyja konsolidacji i aktywizacji spoÙeczeÚstwa, dostarcza mu znaków (auto)identyÞ
ka-cyjnych, wyznacza normy i wartoïci, wskazuje sojuszników i wrogów, swoich i obcych. Jej funkcje maj, wedÙug Andrzeja SzpociÚskiego, siÙ¿ tym wi¿ksz, „im mocniej same s legitymizowane przez histori¿ (nauk¿)”27.
O prawomocnoïci przekonaÚ dotyczcych przeszÙoïci zaïwiadcza° maj materialne jej pozostaÙoïci, przechowywane w specjalnie w tym celu powoÙywanych instytucjach: archiwach oraz muzeach. Szczególnie te drugie s, zdaniem Alek-sandra Jackowskiego, „ïwiadectwem pami¿ci zbiorowej, pami¿ci i ïwiadomoïci narodu”28, a zarazem narz¿dziem
patrio-tycznej i obywatelskiej formacji kolejnych pokoleÚ. WedÙug CzesÙawa Robotyckiego odwiedzajcy muzeum (sytuowane w roli „straČnika bogactwa kulturowego ïwiata”29), ulegaj zmityzowanemu przekonaniu o „cigÙoïci i zakorzenieniu”30.
Poddaj si¿ teČ zÙudzie muzealnego obiektywizmu, zasadzajcej si¿ na sformuÙowanym przez Alojzego Zieleckiego za-ÙoČeniu, iČ zgromadzone w muzeum (i wsparte jego autorytetem) obiekty dostarczy° mog „niezawodnych, pewnych informacji o minionej przeszÙoïci”31.
Tymczasem nowa muzeologia32, rozumiejc muzeum jako form¿ dyskursu, wystaw¿ zaï jako wypowiedĊ w ramach
owego dyskursu, odarÙa dziaÙalnoï° muzeów z jej pozornej niewinnoïci33. W sytuacji takiej przestaÙo dČy° ono do
re-konstrukcji „odwiecznej prawdy” i zafunkcjonowaÙo, jak podkreïla Cz. Robotycki, jako „perswazyjne symulakrum, przestrzeÚ estetycznego przeČycia, bez podziaÙów na sztuk¿ wysok, nisk, popularn, uČytkow itd.”34. Na gruncie
koncepcji Jeana Baudrillarda ujmowa° je moČna w kategoriach „produktu wÙadzy”, swoistego „alibi uprzedniego po-rzdku” symulakrów (porzdku sensu), dostarczajcego pustej materii (substancji) porzdkowi kolejnemu, odlegÙemu od ĊródÙa tak dalece, iČ nieznane juČ mu jest „nawet rozróČnienie pomi¿dzy znaczcym a znaczonym, form a treïci, która je wypeÙni”35.
Zakres zainteresowaÚ (a przy tym etyczn odpowiedzialnoï°) muzeów rozszerzono w tym czasie na caÙoï° materialne-go i niematerialnematerialne-go dziedzictwa naturalnematerialne-go oraz kulturowematerialne-go36. Muzea historyczne uczyniono wspóÙodpowiedzialnymi
za opiek¿ nad miejscami pami¿ci (les lieux de mémoire) – „zinstytucjonalizowanymi formami zbiorowych wspomnieÚ
prze-21 Zob. TamĪe. 22 TamĪe. 23 TamĪe.
24 M. Foucault, Trzeba broniü spoáeczeĔstwa. Wykáady w College de France 1976, Warszawa 1998, s. 74. 25 J. Le Goff, Historia i PamiĊü, Warszawa 2007, s. 195.
26 TamĪe, s. 157.
27 A. SzpociĔski, Formy przeszáoĞci a komunikacja spoáeczna, [w:] A. SzpociĔski, P. T. Kwiatkowski (red.), PrzeszáoĞü jako przedmiot przekazu, Warsza-wa 2006, s. 25.
28 A. Jackowski, Czy wymyĞlilibyĞmy dzisiaj muzea etnograÞ czne?, „ĝląskie Prace EtnograÞ czne” 1993, T. 2, s. 27.
29 Cz. Robotycki, Muzeum miejsce dla rzeczy i idei, [w:] M. M. KoĞko (red.), Werbalizacja obrazu. Wyznania i Perswazje, T. 1, PoznaĔ 1998, s. 12. 30 TamĪe.
31 A. Zielecki, Ksztaátowanie spostrzeĪeĔ i wyobraĪeĔ u uczniów na lekcjach historii w muzeum, [w:] A. Zielecki (red.), Muzeum w nauczaniu historii, Rzeszów 1989, s. 75.
32 Zob. M. Borusiewicz, Nauka czy rozrywka? Nowa muzeologia w europejskich deÞ nicjach muzeum, Kraków 2012. 33 Zob. M. Bal, Dyskurs muzeum, [w:] M. Popczyk (red.), Muzeum sztuki. Antologia, Kraków 2006, s. 367.
34 Cz. Robotycki, Czy moĪna wspóáczeĞnie tworzyü muzea etnograÞ czne?, http://ethnomuseum.website.pl/picture_412.dyn/EtnograÞ a_Nowa_2009nr1_ czeslaw_robotycki.pdf.pdf, 15.12.2013.
35 J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, Warszawa 2005, s. 88.
szÙoïci”37 funkcjonujcymi jako miejsca topograÞ czne, pieïni, hasÙa, symbole, wydarzenia, ïwi¿ta, rytuaÙy, postaci etc38.
Po-zytywistyczn faktograÞ ¿ z jej koncentracj na historii zdarzeniowej i linearnoïci wypiera° pocz¿Ùa z praktyki muzealnej historia drugiego stopnia (histoire au secondo degré), dowartoïciowujca zbiorowe imaginacje, orientujca si¿ na przestrzenie symboliczne oraz kultur¿ popularn, z antropologicznym wr¿cz zaci¿ciem analizujca sposoby instrumentalnego wyko-rzystywania przeszÙoïci na uČytek bieČcych potrzeb39. ZmieniÙy si¿ równieČ oczekiwania i potrzeby muzealnej
publiczno-ïci, która na miejscu pierwszym sytuowa° pocz¿Ùa nie oryginalny (lecz milczcy) obiekt, ale jego kontekst. W konsekwencji, jak powiada Wiktor Kowalczyk, muzea – ïwitynie, w przestrzeni których dotychczas „celebrowano autentyki, podlegaj transformacji w fora, na których dochodzi do towarzyskich spotkaÚ i wymiany myïli wobec ich cyfrowych wizerunków”40.
Muzeum w sҝuӐbie polityki historycznej
Szczególn uwag¿ zwróci° pragn¿ na muzea realizujce powierzon im spoÙeczn bdĊ polityczn misj¿. Placówki te dostarczaj nie tylko wiedzy o przeszÙoïci, ale i narz¿dzi do jej interpretacji. Znaczcy wpÙyw na formuÙowany przez nie przekaz wywiera polityka historyczna – celowe i ïwiadomie podejmowane dziaÙania „szeroko pojmowanych wÙadz, zmierzajcych do utrwalenia w spoÙeczeÚstwie okreïlonej wizji przeszÙoïci”41. Zdaniem RafaÙa Stobieckiego w paÚstwie
de-mokratycznym przybiera ona posta° „swoistej gry toczonej w obr¿bie kultury”42, nieustannego sporu pomi¿dzy „róČnymi
grupami interesów, próbujcymi zasugerowa°, czy mocniej »narzuci°« spoÙeczeÚstwu swoj wizj¿ przeszÙoïci”43. Poj¿cie to
do polskiego dyskursu publicznego wprowadziÙa u progu XXI w. grupa konserwatywnych intelektualistów skupionych wokóÙ krakowskiego Oïrodka Myïli Politycznej oraz pisma „Teologia Polityczna”. Upatrywali w niej oni szansy na odno-w¿ moraln spoÙeczeÚstwa, przezwyci¿Čenie jego atomizacji i trybalizacji44 oraz zahamowanie „post¿pujcej erozji pami¿ci
historycznej Polaków”45. Stali na stanowisku, iČ „istniej waČne powody, dla których historii nie moČna po prostu odda°
hi-storykom we wÙadanie, a pami¿° musi pozosta° Čyw substancj kaČdej polityki”46, wobec czego „paÚstwo demokratyczne
nie tylko moČe, lecz wr¿cz powinno ksztaÙtowa° zbiorow pami¿° spoÙeczeÚstwa”47. Pragmatyczne wydaj si¿ by° kryteria
przynaleČnego paÚstwu wyboru „na jakie wtki z tej wielkiej skarbnicy przeszÙoïci rzuci° snop ïwiatÙa, a jakie pozostawi° do badania specjalistom”48 – z uwagi na zaÙoČenie, Če czynnikiem integrujcym obywateli „moČe by° duma z dokonaÚ ale
nie poczucie wstydu, które samoistnie nie tworzy wi¿zi spoÙecznej”49, w przekazie historycznym „doïwiadczenia
pozytyw-ne okazuj si¿ waČniejsze od pozytyw-negatywnych i haniebnych, a bohaterowie od zdrajców i tchórzy”50.
Przestrzeni realizacji idei polityki historycznej zosta° miaÙy trzy zbudowane od podstaw muzea: Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum Historii Polski w Warszawie oraz jego krakowski oddziaÙ – Muzeum PRL-u. RóČnymi drogami potoczyÙy si¿ losy tych projektów. Muzeum Powstania Warszawskiego odniosÙo sukces komercyjny i frekwencyjny. Za-istniaÙo jako oïrodek kulturo- i opiniotwórczy. StaÙo si¿ miejscem, w którym si¿ „bywa” i z którym si¿ identyÞ kuje51.
Mu-zeum Historii Polski boryka si¿ z trudnoïciami lokalowym oraz Þ nansowymi. Nie posiada staÙej siedziby, nie dysponuje takČe przestrzeni ekspozycyjn. Realizuje jednak oČywion dziaÙalnoï° wystawiennicz, wydawnicz oraz edukacyjn52.
37 A. SzpociĔski, Miejsca pamiĊci, http://tslmorawa.Þ les.wordpress.com/2012/06/konwersatorium-rs_mk_szpocinski_miejsca-pamieci.pdf, 15.12.2013. 38 Zob. H. H. Hahn, R. Traba, K. KoĔczal, Reinterpretacje i nowa koncepcja badaĔ, http://www.cbh.pan.pl/images/stories/pliki/pdf/PNMP/2009-10-16_Reader_PL_online.pdf, 15.12.2013.
39 Zob. TamĪe.
40 W. Kowalczyk, Celebrowa°, zabawia° czy edukowa°? Po co spoÙeczeÚstwu s dziï publiczne muzea?, hĴ p://www.nimoz.pl/upload/wydawnic-twa/Muzealnictwo/muzealnictwo51/Muzealnictwo_51_06.pdf, 15.12.2013.
41 R. Stobiecki, Historycy wobec polityki historycznej, [w:] S. M. Nowinowski, J. Pomorski; R. Stobiecki (red.), PamiĊü i polityka historyczna, àódĨ 2008, s. 175.
42 TamĪe. 43 TamĪe, s. 176.
44 Zob. T. Tokarz PaĔstwo wobec edukacji historycznej. Polskie spory u progu XXI wieku, [w:] A. P. BieĞ, M. Chrost, B. Topij-StempiĔska (red.), PamiĊü,
historia, polityka, Kraków 2012, s. 15-16.
45 T. Merta, Czy paĔstwo ma rządziü historią?, http://wyborcza.pl/1,76842,3421640.html, 15.12.2013.
46 M. Cichocki, Czas silnych toĪsamoĞci Polityka historyczna. Historycy - politycy - prasa, http://www.teologiapolityczna.pl/marek-cichocki-czas-silnych--tozsamosci-, 15.12.2013.
47 D. Gawin, Spór o piĊkne mity, http://www.teologiapolityczna.pl/gawin_05_01_spor_o_piekne_mity/, 15.12.2013.
48 T. Merta, Polityka historyczna bez histerii, http://www.archiwum.wyborcza.pl/Archiwum/1,0,4390042,20050609RP-DGW,Polityka_historyczna_bez_ histerii,.html, 15.12.2013.
49 T. Merta, PamiĊü i nadzieja, [w:] R. Kostro, T. Merta (red.), PamiĊü i odpowiedzialnoĞü, Kraków-Wrocáaw 2005, s. 86. 50 TamĪe, s. 72-73.
51 Zob. O Nas, http://www.1944.pl/o_muzeum/o_nas/, 15.12.2013.
Muzeum PRL-u, po czterech latach funkcjonowania w wymagajcym remontu budynku dawnego kina „gwiatowid” w krakowskiej Nowej Hucie, zostaÙo zlikwidowane na pocztku 2013 r.53
W zamyïle ich twórców przedstawione powyČej muzea miaÙy by° placówkami usytuowanymi „na pograniczu kul-tury i nauki”, angaČujcymi zwiedzajcych jak „dobry Þ lm”, po obejrzeniu którego „widz wyjdzie z kina z ch¿ci pogÙ¿-bienia tematu na wÙasn r¿k¿”54. Zaprojektowano je jako pierwsze w Polsce muzea narracyjne, czerpice z doïwiadczeÚ
takich instytucji jak: Muzeum ydowskiej Diaspory w Tel Avivie, Muzeum Yad Vashem w Jerozolimie, Muzeum Holo-kaustu w Waszyngtonie, Narodowe Muzeum Historii AmerykaÚskiej w Waszyngtonie, Niemieckie Muzeum Historycz-ne w Berlinie, Muzeum Historii Republiki FederalHistorycz-nej Niemiec w Bonn55.
Narracja historyczna w muzeum
Muzeum narracyjne (nazywane równieČ fabularnym) koncentruje si¿ na okreïlonej historii, któr opowiada, wyjaïnia oraz komentuje przy uČyciu zarówno obiektów oryginalnych, jak i nowoczesnych ïrodków audiowizualnych. WedÙug Igora Kkolewskiego jest ono wyzwolonym spod „dyktatu muzealiów”, zrywajcym z tabu niedotykalnoïci, wymuszo-nej ciszy oraz bezzapachowoïci, medium podobnym do „teatru czterech zmysÙów”56. MichaÙ Niezabitowski powiada, iČ
artefakt w muzeum tego typu nie istnieje w oderwaniu od scenograÞ i, oprawy multimedialnej, choreograÞ i dĊwi¿ku oraz ruchu, wraz z którymi tworzy „wielkie widowisko dramatyczne”. Jest aktorem, któremu przypadaj w udziale róČne role – „moČe by° gwiazd sceny, moČe odgrywa° drugoplanow rol¿, moČe by° nawet czarnym charakterem”. PeÙni przy tym rol¿ sÙuČebn, a „jego funkcj jest wypeÙnienie zadania”57.
WedÙug T. Merty, muzeum narracyjne winno by° instytucj adresujc swój przekaz w równym stopniu do serca, jak i rozumu. Miejscem „do którego nie idzie si¿ tylko po to, Čeby si¿ dowiedzie°, ale takČe po to, aby przeČy°”58. Widz
zaskoczony zosta° musi, zdaniem Andrzeja RoĴ ermunda, czymï niezwykÙym, niespodziewanym, co spowoduje, iČ „opowiedziana historia zapadnie gÙ¿boko w jego ïwiadomoï° i pomoČe dzi¿ki temu spotkaniu z histori zrozumie° sens wspóÙczesnego Čycia oraz ïwiat, który go otacza”59. O tego typu wielozmysÙowym doïwiadczeniu przeszÙoïci Teresa
P¿kaÙa powiada, Če „zast¿puje sacrum, Ùczc w jednym doïwiadczeniu przeČycia estetyczne, metaÞ zyczne, ludyczne i poznawcze”60. Aby przekaz ów byÙ efektywnym, muzeum narracyjne stara si¿ operowa° j¿zykiem umoČliwiajcym
zwiedzajcym rozpoznanie si¿ w przedstawionej im historii oraz nabranie emocjonalnego doÚ stosunku. Zabieg ten in-terpretowany jest przez zwolenników polityki historycznej nie jako przejaw symbolicznej przemocy, lecz odpowiedĊ na spoÙeczne zapotrzebowanie. Ich stanowisko wyraČa Dariusz Gawin, zdaniem którego „przeszÙoï° nie jest Čadnym ci¿Ča-rem ani nie jest czymï antykwarycznym. Ludzie potrzebuj przeszÙoïci po to, Čeby dobrze funkcjonowaÙa demokracja i Čeby wspólnota, która buduje nowoczesnoï°, siebie lubiÙa”61. Z zaÙoČenia tego wynikaj konkretne zadania stawiane
przed muzeami historycznymi: promocja pozytywnego nastawienia do ojczystej przeszÙoïci, ksztaÙtowanie obywatelskiej toČsamoïci, wzmacnianie spoÙecznych wi¿zi, kreowanie noïnych symboli62.
Nie przechowanie dziedzictwa dla przyszÙych pokoleÚ, bezstronne badanie dziejów czy opieka nad muzealiami, ale ksztaÙtowanie postaw i wyobraČeÚ wspóÙczesnych jest nadrz¿dnym celem dziaÙalnoïci muzeów narracyjnych. Praktycz-ne zastosowanie zyskuje w nich, sformuÙowana przez Maurice’a Halbwachsa, koncepcja spoÙecznych ram pami¿ci. Do-starczaj one punktów odniesienia, organizuj wspomnienia, ksztaÙtuj zbiorowe wyobraČenia, umoČliwiaj spoÙeczn rekonstrukcj¿ historii i jednoczeïnie sprzyjaj jej deformacji. Dzieje si¿ tak, gdyČ „spoÙeczeÚstwo, zaleČnie od okolicznoïci
53 Zob. J. Emilewicz, Do Przyjacióá i Wspóápracowników Muzeum PRL-u, http://www.mprl.muzhp.pl/list-jadwigi-emilewicz-do-przyjaciol-i-wspolpracownikow-muzeum-prl-u/, 15.12.2013.
54 Wizje dziejów Polski w muzeach historycznych – konferencja w Warszawie, http://dzieje.pl/aktualnosci/wizje-dziejow-polski-w-muzeach-historycznych-konferencja-w-warszawie, 15.12.2013.
55 Zob. I. Kąkolewski, R. Kostro, M. Matwiejczuk, Muzeum Historii Polski w Warszawie, http://www.nimoz.pl/upload/wydawnictwa/Muzealnictwo/ muzealnictwo52/Muzealnictwo_52_24.pdf, 15.12.2013.
56 „ĝwiątynia wiedzy czy teatr emocji” - dyskusja o polskich muzeach, http://dzieje.pl/edukacja/swiatynia-wiedzy-czy-teatr-emocji-dyskusja-o-polskich-muzeach, 15.12.2013.
57 ĝwit muzeów narracyjnych, http://www.naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,390550,swit-muzeow-narracyjnych.html, 15.12.2013. 58 Zapis stenograÞ czny (731) z 37. posiedzenia Komisji Kultury i ĝrodków Przekazu, http://ww2.senat.pl/k6/kom/kksp/2007/037ksp.htm, 15.12.2013. 59 Powiedzieli o MHP, http://www.muzhp.pl/muzeum/o-muzeum/17/powiedzieli-o-mhp, 15.12.2013.
60 T. PĊkaáa, Estetyczne doĞwiadczenie przeszáoĞci, [w:] A. Zeidler-Janiszewska, R. Nycz (red.), NowoczesnoĞü jako doĞwiadczenie: dyscypliny –
paradyg-maty – dyskursy, Warszawa 2008, s. 162.
61 Zapis stenograÞ czny…, dz, cyt. 62 Zob. TamĪe.
i zaleČnie od czasu, rozmaicie przedstawia sobie przeszÙoï°: zmienia bowiem swoje konwencje. Skoro kaČdy z jego czÙon-ków dostosowuje si¿ do tych konwencji, nagina on swe wspomnienia w tym samym kierunku, w którym posuwa si¿ pami¿° zbiorowa.”63
Owa jednolitoï° pogldów niezb¿dna jest, wedÙug M. Halbwachsa, do utrzymania spoistoïci spoÙeczeÚstwa. Zorien-towane jest ono na wyeliminowanie ze swej pami¿ci „wszystkiego, co mogÙoby dzieli° jednostki, oddala° grupy od sie-bie”64. Spoïród funkcjonujcych w danym spoÙeczeÚstwie zbiorowych wyobraČeÚ szans¿ na przetrwanie maj jedynie
te, które jest ono w stanie odtworzy° w oparciu o swe aktualne ramy65. Muzeum narracyjne ramy te nie tylko wzmacnia,
ale i – jakČe cz¿sto – kreuje. Staje si¿ przy tym pÙaszczyzn assmannowskiej „zinstytucjonalizowanej mnemotechniki”66,
wspierajc krystalizacj¿ pami¿ci kulturowej wokóÙ intencjonalnie wybranych treïci pami¿ci komunikatywnej nieuchron-nie odchodzcych ïwiadków historii.
Jerzy Halbersztadt sprowadza ide¿ muzeów narracyjnych do „koncepcji budowania ekspozycji wokóÙ pewnego projektu edukacyjnego, do opowieïci historycznych, przekazywania pewnych treïci”67 ïciïle podporzdkowanych
prze-sÙaniu muzeum. Konsekwencj takiego rozumienia muzeum jest dowartoïciowanie prowadzonej przez nie dziaÙalnoïci oïwiatowej. Edukacja muzealna – przez lata marginalizowana – stanowi obecnie, jak powiada Ryszard Skowron, „jeden z najistotniejszych i najwaČniejszych obszarów (…) muzealnictwa”68. Jest to obszar dynamicznie rozwħ ajcy si¿ i
pro-fesjonalizujcy. WedÙug D. FoÙgi-Januszewskiej w polskich muzeach naleČy on do najlepiej realizowanych69. O swoistej
jego „karierze” zadecydowaÙ szereg czynników. Jest to dziaÙalnoï° stosunkowo tania, moČliwa do realizacji w sytuacji permanentnego braku ïrodków na realizacj¿ wystawienniczych i naukowych zadaÚ muzeum. Ma wiele walorów: dociera bezpoïrednio do odbiorców, wchodzi z nimi w dialog, angaČuje ich i przyciga, kreuje pozytywny wizerunek placówki, a takČe – co niebagatelne – generuje jej przychody. UmoČliwia, wymagane przez Ustaw¿ z dnia 21 listopada 1996 r. o
muze-ach, „informowa nie o wartoïciach i treïciach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych wartoïci historii,
nauki i kultury pol skiej oraz ïwiatowej, ksztaÙtowanie wraČliwoïci poznawczej i estetycznej”70. Jest spoÙecznie uČyteczna:
kompensujc ograniczenia nauki szkolnej, wspiera system edukacji, wychodzi naprzeciw osobom ze specjalnymi potrze-bami edukacyjnymi, sprzyja realizacji idei caÙoČyciowego uczenia si¿. Posiada równieČ wymiar etyczny. W uj¿ciu W. Ko-walczyka przyjmuje sÙuČebn funkcj¿ nieomal duchowego kierownictwa umoČliwiajcego twórcze czerpanie z zasobów „skarbu”, na którego „straČy” stoj muzea71. Jako „depozytariusze dziedzictwa” placówki te „maj pomaga°
wspóÙcze-snemu czÙowiekowi w cigÙym odnajdywaniu si¿ w zauÙkach jego wn¿trza i otoczenia – krzewi° oïwiat¿, wychowywa°, pomaga° w rozumieniu ïwiata i akceptowaniu jego róČnorodnoïci, dawa° ïwiadectwo, stanowi° przestrog¿, indukowa° pozytywne emocje, dostarcza° etycznych wzorców i estetycznych przeČy°, propagowa° uniwersalne wartoïci: dobro, prawd¿ i pi¿kno, inspirowa°, stwarza° warunki do reß eksji, pomaga° odnaleĊ° i okreïli° siebie, dialogowa°, wspóÙtwo-rzy° publiczn przestrzeÚ, wskazywa° nowe, istotne kierunki, stawiajc zadania i angaČujc do wspólnego dziaÙania”72.
Misj wspóÙczesnego muzealnictwa winno by° w zwizku z tym „towarzyszenie i pomoc w rozwoju jednostek i spo-ÙeczeÚstwa” oraz „przyczynianie si¿ do tego, by ich Čycie stawaÙo si¿ bardziej ïwiadome, mdre, twórcze, poČyteczne, odpowiedzialne, pokojowe – sÙowem – lepiej spoČytkowane”73. Nie przyrost wiedzy faktograÞ cznej, lecz ksztaÙtowanie
norm moralnych, kompetencji spoÙecznych oraz postaw odpowiedzialnego, ïwiadomego, krytycznego, a zarazem twór-czego uczestnictwa w kulturze jest wi¿c celem nadrz¿dnym edukacyjnej dziaÙalnoïci muzeów74. Zadanie to niewtpliwie
doniosÙe, domagajce si¿ teoretycznego umocowania oraz wsparcia zaleceniami praktycznymi. Kogo edukowa°? Gdzie? W jakim celu i zakresie? Przy uČyciu jakich ïrodków? Pytania te stawiane s zarówno przez teoretyków, jak i praktyków edukacji muzealnej. RównieČ tych, którzy zajmuj si¿ edukacj historyczn w muzeach narracyjnych, a których decyzje
63 M. Halbwachs, Spoáeczne ramy pamiĊci, Warszawa 1969, s. 407. 64 Zob. TamĪe, s. 422.
65 Zob. TamĪe, s. 432.
66 J. Assmann, PamiĊü kulturowa. Pismo, zapamiĊtywanie i polityczna toĪsamoĞü w cywilizacjach staroĪytnych, Warszawa 2008, s. 68. 67 Biuletyn z posiedzenia…, dz. cyt.
68 R. Skowron, Muzea i edukacja. MiĊdzy przeszáoĞcią a przyszáoĞcią, [w:] W. Kawiorski (red.), Edukacja w muzeum, Nowy Sącz 2002, s. 17. 69 Zob. D. Foága-Januszewska, Muzea w Polsce 1989-2008. Stan, zachodzące zmiany i kierunki rozwoju muzeów w Europie oraz rekomendacje dla
muze-ów polskich, http://www.kongreskultury.pl/library/File/RaportMuzea/muzea_raport_w.pelna(1).pdf, 15.12.2013.
70 Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz.U. 1997 nr 5 poz. 24, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19970050024, 15.12.2013. 71 Zob. W. Kowalczyk, dz. cyt.
72 TamČe. 73 TamĪe.
maj znaczenie nie tylko merytoryczne, lecz takČe spoÙeczne i etyczne. WaČne, aby udzielajc na nie odpowiedzi nie tracili z oczu swej odpowiedzialnoïci za konsekwencje podejmowanych wyborów.
Bibliografia Akty prawne
[1] Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz.U. 1997 nr 5 poz. 24, hĴ p://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19970050024, 15.12.2013.
KsiČki/czasopisma
[2] Assmann J., Pami¿° kulturowa. Pismo, zapami¿tywanie i polityczna toČsamoï° w cywilizacjach staroČytnych, Warszawa 2008. [3] Bal M., Dyskurs muzeum, [w:] M. Popczyk (red.), Muzeum sztuki. Antologia, Kraków, 2006.
[4] Baudrillard J., Symulakry i symulacja, Warszawa 2005.
[5] Bloch M., PochwaÙa historii czyli o zawodzie historyka, Warszawa 1960.
[6] Borusiewicz M., Nauka czy rozrywka? Nowa muzeologia w europejskich deÞ nicjach muzeum, Kraków 2012. [7] D’Alleva A., Metody i teorie historii sztuki, Kraków 2008.
[8] Foucault M., Trzeba broni° spoÙeczeÚstwa. WykÙady w College de France 1976, Warszawa 1998. [9] Halbwachs M., SpoÙeczne ramy pami¿ci, Warszawa 1969.
[10] Jackowski A., Czy wymyïlilibyïmy dzisiaj muzea etnograÞ czne?, „glskie Prace EtnograÞ czne” 1993, nr 2. [11] KudÙa L., Miejsce i rola muzeów we wspóÙczesnej szkole, [w:] W. Kawiorski (red.), Edukacja w muzeum, Nowy Scz 2011. [12] Le Goě J., Historia i Pami¿°, Warszawa 2007.
[13] Matyschok-Nyckowska A., Innowacyjne formy zwiedzania muzeów, [w:] J. Pelczar (red.), Muzeum otwarte na edukacj¿, Kraków 2011. [14] Merta T., Pami¿° i nadzieja, [w:] R. Kostro, T. Merta (red.), Pami¿° i odpowiedzialnoï°, Kraków-WrocÙaw 2005.
[15] OkoÚ W., Nowy sÙownik pedagogiczny, Warszawa 2004. [16] Pelczar J. (red.), Muzeum otwarte na edukacj¿, Kraków 2011.
[17] P¿kala T., Estetyczne doïwiadczenie przeszÙoïci, [w:] A. Zeidler-Janiszewska, R. Nycz (red.), Nowoczesnoï° jako doïwiadczenie: dyscypliny –
para-dygmaty – dyskursy, Warszawa 2008.
[18] Pomian K., Historia. Nauka wobec pami¿ci, Lublin 2006.
[19] Robotycki Cz., Muzeum miejsce dla rzeczy i idei, [w:] M. M. Koïko (red.), Werbalizacja obrazu. Wyznania i Perswazje, T. 1, PoznaÚ 1998. [20] Skowron R., Muzea i edukacja. Mi¿dzy przeszÙoïci a przyszÙoïci, [w:] W. Kawiorski (red.), Edukacja w muzeum, Nowy Scz 2002.
[21] Stobiecki R., Historycy wobec polityki historycznej, [w:] S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki (red.), Pami¿° i polityka historyczna, RódĊ 2008. [22] SzpociÚski A., Formy przeszÙoïci a komunikacja spoÙeczna, [w:] A. SzpociÚski, P. T. Kwiatkowski (red.), PrzeszÙoï° jako przedmiot przekazu,
War-szawa 2006.
[23] Tokarz T., PaÚstwo wobec edukacji historycznej. Polskie spory u progu XXI wieku, [w:] A. P. Bieï, M. Chrost, B. Topħ -StempiÚska (red.), Pami¿°,
historia, polityka, Kraków 2012.
[24] Topolski J., Jak si¿ pisze i rozumie histori¿. Tajemnice narracji historycznej, PoznaÚ 2008.
[25] Unger P. M., Wybrane zasady dydaktyczne wykorzystania muzeów w nauczaniu historii, [w:] S. Roszak, M. Strzelecka (red.), Muzea i archiwa w
edu-kacji historycznej, ToruÚ 2007.
[26] Wróblewska U., WspóÙczesne szanse i wyzwania edukacji muzealnej w skansenach, [w:] J. Pelczar (red.), Muzeum otwarte na edukacj¿, Kraków 2011. [27] Zielecki A., KsztaÙtowanie spostrzeČeÚ i wyobraČeÚ u uczniów na lekcjach historii w muzeum, [w:] A. Zielecki (red.), Muzeum w nauczaniu historii,
Rzeszów 1989. Netografia
[28] BaraÚska K., PoČegnanie z edukacj, hĴ p://www.nimoz.pl/upload/wydawnictwa/Muzealnictwo/muzealnictwo51/Muzealnictwo_51_05.pdf, 15.12.2013.
[29] Biuletyn z posiedzenia Komisji Kultury i grodków Przekazu (nr 41), hĴ
p://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/0/14ABCFC9498C19FEC12571FE0049CA-4F/$Þ le/0112905.pdf, 15.12.2013.
[30] Cichocki M., Czas silnych toČsamoïci Polityka historyczna. Historycy - politycy - prasa, Muzeum Powstania Warszawskiego, hĴ p://www.teologiapoli-tyczna.pl/marekcichocki-czas-silnych-tozsamosci-, 15.12.2013.
[31] Emilewicz J., Do PrzyjacióÙ i WspóÙpracowników Muzeum PRL-u, hĴ p://www.mprl.muzhp.pl/list-jadwigi-emilewicz-do-przyjaciol-i-wspolpracownikow-muzeum-prl-u/, 15.12.2013.
[32] Folga-Januszewska D., Muzeum: deÞ nicja i poj¿cie. Czym jest muzeum dzisiaj?, hĴ p://www.nid.pl/UserFiles/File/Publikacje/Muzealnictwo/ mu-zealnictwo%2049/ muz_49-17.pdf, 15.12.2013.
[33] Folga-Januszewska D., Muzea w Polsce 1989-2008 Stan, zachodzce zmiany i kierunki rozwoju muzeów w Europie oraz rekomendacje dla muzeów
polskich, hĴ p://www.kongreskultury.pl/library/File/RaportMuzea/muzea_raport_w.pelna(1).pdf, 15.12.2013.
[34] Gawin D., Spór o pi¿kne mity, hĴ p://www.teologiapolityczna.pl/gawin_05_01_spor_o_piekne_mity/, 15.12.2013.
[35] Hahn H. H., Traba R., KoÚczal K., Reinterpretacje i nowa koncepcja badaÚ, hĴ p://www.cbh.pan.pl/images/ stories/pliki/pdf/PNMP/2009-1016_ Reader_PL_online.pdf, 15.12.2013.
[36] Informacje o Muzeum Historii Polski, hĴ p://www.muzhp.pl/muzeum/o-muzeum/8/informacje-o-muzeum-historii-polski, 15.12.2013.
[37] Karamanov A., DziaÙalnoï° edukacyjna muzeów na Ukrainie. WspóÙczesne kierunki w kontekïcie speÙniania misji kulturowej, hĴ p://www.nimoz.pl/ upload/wydawnictwa/Muzealnictwo/muzealnictwo52/Muzealnictwo_52_32.pdf, 15.12.2013.
[38] Kkolewski I., Kostro R., Matwiejczuk M., Muzeum Historii Polski w Warszawie, hĴ p://www.nimoz.pl/upload/wydawnictwa/Muzealnictwo/ muzealnictwo52/Muzealnictwo_52_24.pdf, 15.12.2013.
[39] Kodeks Etyki ICOM dla Muzeów, hĴ p://icom.museum/Þ leadmin/user_upload/pdf/Codes/poland.pdf, 15.12.2013.
Muzealnictwo/muzealnictwo51/Muzealnictwo_51_06.pdf, 15.12.2013.
[41] Melosik Z., (Re)konstrukcje podróČowania w kulturze instant: konteksty socjopedagogiczne, hĴ p://za.uap.edu.pl/wp-content/uploads/2012/02/Ze-szyty-Artystyczne-21.pdf, 15.12.2013.
[42] Merta T., Czy paÚstwo ma rzdzi° histori?, hĴ p://wyborcza.pl/1,76842,3421640.html, 15.12.2013.
[43] Merta T., Polityka historyczna bez histerii, hĴ p://www.archiwum.wyborcza.pl/Archiwum/1,0,4390042,20050609RP-DGW,Polityka_historycz-na_bez_histerii,.html, 15.12.2013.
[44] Merta T., Muzeum Historii Polski – pocztek podróČy, hĴ p://smolensk.muzhp.pl/?page_id=28, 15.12.2013.
[45] Nora P., Mi¿dzy pami¿ci i histori: Les lieux de Memoire, hĴ p://www.artalways.org/wp-content/uploads/2009/03/archiwum-no21.pdf, 15.12.2013.
[46] O Nas, hĴ p://www.1944.pl/o_muzeum/o_nas/, 15.12.2013.
[47] Pater R., Muzeum w przestrzeni edukacji otwartej, hĴ p://www.nimoz.pl/pl/dzialalnosc/strategia-rozwoju-muzealnictwa/czas-muzeow-2/mu-zeum-w-przestrzeni-edukacji-otwartej, 15.12.2013.
[48] Pater R., W poszukiwaniu standardów edukacji muzealnej, hĴ p://www.nimoz.pl/upload/wydawnictwa/Muzealnictwo/Muzealnictwo-53/M_53_017_Pater_Edukacja.pdf, 15.12.2013.
[49] Robotycki Cz., Czy moČna wspóÙczeïnie tworzy° muzea etnograÞ czne?, hĴ p://ethnomuseum.website.pl/picture_412.dyn/EtnograÞ a_Nowa _2009nr1_czeslaw_robotycki.pdf.pdf, 15.12.2013.
[50] SzpociÚski A., Miejsca pami¿ci, hĴ p://tslmorawa.Þ les.wordpress.com/2012/06/konwersatorium-rs_mk_szpocinski_miejsca-pamieci.pdf, 15.12.2013.
[51] „gwitynia wiedzy czy teatr emocji” – dyskusja o polskich muzeach, hĴ
p://dzieje.pl/edukacja/swiatynia-wiedzy-czy-teatr-emocji-dyskusja-o-polskich-muzeach, 15.12.2013.
[52] gwit muzeów narracyjnych, hĴ p://www.naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,390550,swit-muzeow-narracyjnych.html, 15.12.2013.
[53] Tokarz T., Koncepcja „polityki historycznej” w myïli konserwatystów polskich, hĴ p://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/archives/2468, 15.12.2013. [54] Ujazdowski K.M., Merta T., Kostro R., Polityka historyczna i jej wrogowie, hĴ p://ujazdowski.pl/aĴ
achments/146_PolitykaHistorycznaIjejWro-gowie.pdf, 15.12.2013.
[55] Wizje dziejów Polski w muzeach historycznych – konferencja w Warszawie, hĴ
p://dzieje.pl/aktualnosci/wizje-dziejow-polski-w-muzeach-historycznych-konferencja-w-warszawie, 15.12.2013.
