• Nie Znaleziono Wyników

"Das Prinzip Arche Noah", Tendenzen in der jüngeren und jüngsten deutschen Gegenwartsliteratur

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share ""Das Prinzip Arche Noah", Tendenzen in der jüngeren und jüngsten deutschen Gegenwartsliteratur"

Copied!
25
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LITTE RARIA 2 7, 1989 ___ _______________

Joeeph K i c i m e i e r - D e b r e

"DAS P R IN ZIP ARCHE NOAH"

TENDENZEN IN DER JÜNGEREN UND JÜNGSTEN DEUTSCHEN

GEGENWARTSLITERATUR

Wenn i ch einmal tier H e rr g o t t w i r , Ich g l a u b , ich käm in Wut,

Weil d i e s e Menschheit auf d e r Welt Grad t u t , was s i e ge rn t u t ,

ic h sc ha ut e n i c h t mehr l ange zu, Wenn's m i t e i n a n d e r r a u f e n , Ich l i e ß e e i n e S i n t f l u t los Und l i e ß s i e a l l e r s a u f e n . J a , l i e b e r H e r r g o t t , t u das doch, Du h a s t d i e Macht i n Händen, Du k ön n t e st d i e s e n Wirrwarr doch Mit einem Schlag beenden.

Die Wel t, d i e du e r s c h a f f e n h a s t , Dis s o l l s t auch du r e g i e r e n ! Wenn du d i e Menschheit n i c h t e r s ä u f s t Dann laß s i e h a l t e r f r i e r e n , Karl V a l e n t i n Wenn i c h u n t e r de m T i t e l " D a s P r i n z i p A r c h e N o a h" d e r F r a -g e n a c h T e n d e n z e n i n d e r j ü n g e r e n u n d j ü n g s t e n d e u t s c h e n G e - g e n w a r t s l i t e r a t u r n a c h g e h e n m ö c h t c , I h n e n a l s o a l l e n f a l l s e i n o a a r L e s e f r ü c h t e u n d Ü b e r l e g u n g e n zum b e s t e n g e b e , s o v e r -s t e h t -s i c h d i e -s e r T i t e l n i c h t s o s e h r a l s e i n e A l l u s i o n , a l s e i n e l e i c h t e M o d i f i k a t i o n e i n e s z u r Z e i t i n e i n e m g e w i s s e n

(2)

G e n r e , i n e i n e r b e s t i m m t e n S z e n e k u r s i e r e n d e n F i l m t i t e l s . D i e -s e r F i l m h e i ß t " D a -s A r c h e N oah. P r i n z i p " ; e r i s t v o n R o l a n d E m m e r i c h a l s d i e e r s t e w i r k l i c h e r n s t h a f t e b u n d e s d e u t s c h e S i e n - c e F i c t i o n P r o d u k t i o n ( s o d i e A n k ü n d i g u n g ) 19 83 g e d r e h t w o r -d e n , u n -d - -d a s G e n r e S c i e n c e F i c t i o n h a t w a h r l i c h K o n j u n k t u r u n d b e s t i m m t g e w i ß l i c h a u c h z u e i n e m g u t e n T e i l d i e T e n d e n z e n u n d d i e Moden d e r Z e i t - d e r W i l h e l m H e y n e V e r l a g h a t n a c h a m e r i k a n i s c h e m M u s t e r a l s O r i g i n a l a u s g a b e s o g l e i c h d a s B uc h zum F i l m h i n t e r h e r g e s c h o b e n , h a t a l s o d i e b u n t e S c i e n c e F i c t i o n R e i h e um e i n e n w e i t e r e n T i t e l a u f m i t t l e r w e l l e U b e r 1 00 0 B ä n d e e r h ö h t . M i t ü i e s e r a n g e b l i c h b e s t e n S c i e n c e F i c t i o n R e i h e E u -r o p a s w e t t e i f e -r n a u c h d i e a n d e r e n V e r l a g e , s o t d a ß b i n n e n w e -n i g e r J a h r e ( e t w a s e i t 1 9 7 8 ) e i n S c i e n c e F i c t i o n I m p e r i u m e n t s t a n d e n i s t , d a s z u l e s e n , z u d u r c h f o r s t e n , z u ü b e r s c h a u e n s c h i e r u n m ö g l i c h a n m u t e t . I c h w i l l d a s h i e r n i c h t e i n m a l im A n s a t z v e r s u c h e n u n d e r k l ä r e , d a ß m e i n T i t e l s i c h a u c h g a n z a n d e r s v e r s t e h t . O b w o h l e r m i t dem F i l m t i t e l h e i m l i c h s i c h e i n l a s t , o b w o h l a u c h e r s i c h m i t e i n e m i hm z u g e o r d r i e t e n S t o f f b e s c h ä f t i g t , d e r dem G e n r e S c i e n c e F i c t i o n z u g e r e c h n e t w o r d e n k a n n , j a d e r d i e e r s t e S c i e n c e - F i c t i o n - S t o r y ü b e r h a u p t d a r -s t e l l t , u n d o b w o h l e r m i t s e i n e r A n l e h n u n g a n d e n F i l m t i t e l e h e r z u s u g g e r i e r e n s c h e i n t , d a 3 a u c h e r w i e d e r F i l m a p o k a -l y p t i s c h e Z e i t - u n d L i t e r a t u r t e n d e n z e n h e r a u s z u f i l t e r n s c h e i n t , w i l l m e i n T i t e l e h e r g e g e n t e i l i g e S a c h v e r h a l t e b e z e i c h n e n . D e r T i t e l i s t j a n i c h t s o s e h r e i n S p i e l m i t dem F i l m t i -t e l " D a s A r c h e N oah P r i n z i p " a l s v i e l m e h r e i n S p i e l m i t dem T i t e l e i n e s b e r ü h m t e n B u c h e s , j e n e s 1959 im S u h r k a m p V e r l a g e r s t m a l s v o l l s t ä n d i g e r s c h i e n e n e n W e rk s v o n E r n s t B l o c h : " D a s P r i n z i p H o f f n u n g " . S c h e i n t s i c h d a s a b e r n i c h t g e r a d e z u a u s -z u s c h l i e ß e n , d a s A n t i z i p i e r e n d e r Z u k u n f t , d a s " T r ä u m e n n a c h v o r w ä r t s “ a u s dem G e i s t d e r U t o p i e - e r s c h e i n t u n s j a m i t dem £ n d e d e r s i e b z i g e r J a h r e s p ä t e s t e n s w i e d e r a b h a n d e n g e -kom m en, w i e a u c h j e n e i h n b e s c h w ö r e n d e n g e i s t i g e n V ä t e r - u n d j e n e s a u f e i n a l l e n f a l l s k ü m m e r l i c h e s Ü b e r l e b e n s c h i e l e n d e P r i n z i p A r c h e N o a h , d a s d e n U n t e r g a n g kommen s i e h t , s o w i e N oa h i h n s a h u n d e r w a r t e t e , u n d d a s s i c h e i n -r i c h t e n w i l l a u f e i n e n s c h r e c k l i c h e n T a g n a c h dem T a g d a n a c h ,

(3)

T h e D a y a f t e r ( a u c h e i n F i l m t i t e l ) . W o l f d i e t r i c h S c h n u r r e s w a h r e r N o ah b e s t ä t i g t e s »

"Der Mensch виЯ e i n e Aufgabe hoben, ü be rle b en i s t k e i n e " .

Aus dem G e i s t e d e r A p o k a l y p s e , d e s N i h i l i s m u s l ä ß t , s i c h n i c h t l e b e n , - n u r a u s dem G e i s t d e r U t o p i e , a u s e i n e m P r i n z i p H o f f n u n g e r w ä c h s t i h m e i n e V o r s t e l l u n g , w i e u n d w a s L e b e n i s t . Das P r i n z i p A r c h e N o ah d a g e g e n i s t v i e l m e h r e i n S t ü c k , e i n F i l m , d e r e i g e n t l i c h s t e t s am R a n de d e s U n t e r g a n g s u n d d a n a c h s p i e l t , t h e d a y b e f o r e t h e d a y a f t e r » e s / e r i s t d i e E i n l ö s -u n g d e r p r ä - d o o m s d a y u n d d e r p o s t d o o m s d a y s t o r i e s d e s S c i e n -c e F i -c t i o n G e n r e s s -c h l e -c h t h i n . - Wie ü b e r a l l g i l t a u c h h i e r j a u n d n e i n z u g l e i c h . D a s P r i n z i p A r c h e N oa h s t e h t , w e i l e s j a n i c h t g l e i c h d i e A p o k a l y p s e i s t , a b e r a u c h w e i l e s d e n p e s s i -m i s t i s c h e r e n B l i c k a u f d i e Z u k u n f t w i r f t , m i t t e n d r i n n e z w i s -c h e n P a r a d i e s u n d H ö l l e , z w i s c h e n A p o k a l y p s e u n d dem P r i n z i p H o f f n u n g a u s dem G e i s t d e r U t o p i e ; e s i s t d e r e n j e w e i l s b e -s c h e i d e n e r e , d i e l e i s e r e , d i e e r w a c h s e n e r e V a r i a n t e o d e r d i e g r ü n e V a r i a t i o n d e s W e l t u n t e r g a n g s . D i e A p o k a l y p s e h a t , um-g a n um-g s s p r a c h l i c h v e r s t a n d e n , t r a g i s c h e D i m e n s i o n e n . D i e Ge-s c h i c h t e N o a h Ge-s i s t e i n e K o m ö d i e ; e i n e K om ö d i e a b e r h a t e i n h a p p y e n d , l e b t vom C e i s t d e r U t o p i e , d e r H o f f n u n g a u f d i e Z u k u n f t . Das s c h l i e ß t n i c h t a u s , d a ß l n d e r K o m ö d i e j e d e r -mann a u c h F e d e r n l a s s e n m u ß. Doch i s t d i e s d e r e r s t a u n l i c h e h i e r v o r w e g g e n o m m e n e g l e i c h s a m l i t e r a t u r w i e s e n s c h a f t l i c h e B e -f u n d am R a n d e d e s U n t e r g a n g s . B l o c h s B u c h vom A n t i z i p i e r e n d e r Z u k u n f t b e s t i m m t e i n d e r F o l g e n a c h 1 9 59 d a s L e b e n s g e f ü h l d e r 1 9 6 8 - e r G e n e r a t i o n i n d e r B u n d e s r e p u b l i k . D i e B e w e g u n g w a r a u s s e i n e m G e i s t g e -s p e i -s t , e i n a u f k l ä r e r i -s c h e r , o p t i m i -s t i -s c h e u p h o r i -s c h g e -s t i m m t e r u n d u t o p i s c h g e s i n n t e r A u f b r u c h . E i n e T h e o r i e c h i f f r e - B ü c h e r a l s o - b e s t i m m t e d a s Z e i t e m b l e m . D i e U m s c h r i f t , d a s Lemma d i e s e s E m b le m s w a r d e u t l i c h e r a l s d a s I c o n , d a s B i l d . D e r K a t z e n j a m m e r b l i e b n a c h 1 9 6 8 j e d o c h n i c h t l a n g e a u s . W i e b e i a l l e m i n d i v i d u e l l e n j u g e n d l i c h e n A u f - u n d A u s b r u c h g e h ö r t au c h b e i k o l l e k t i v e n A u f b r ü c h e n d i e E r f a h r u n g d e r e r n ü c h t e r t e n

(4)

H o f f n u n g e n n o t w e n d i g d a z u , i s t , um w e i s e z u w e r d e n , g l e i c h -z e i t i g a u c h v i e l E n t t ä u s c h u n g a b z u a r b e i t e n . D i e T h e o r i e c h i f f r e f ü r d a s e m b l e m a t i s c h e Z e i t b i l d i s t m i t t -l e r w e i -l e f o -l g -l i c h r e c h t v e r b l a ß t , m a n c h e k l ą g e n , s i e , d i e T h e o r i e , s e i h e u t e g a n z a b h a n d e n g ek om m e n, d i e U t o p i e d a m i t n a t ü r l i c h g l e i c h f a l l s . D i e h e u t i g e g r ü n e , um Ö k o l o g i e w ie F r i e -d e n g l e i c h e r m a ß e n b e m ü h t e B e w e g un g e n t b e h r e d e s i n t e l l e k t u -e l l -e n , a l s o g e i s t i g t h e o r e t i s c h e n , a u f k l ä r e r i s c h e n F u n d a m e n t s . D e r v i e l z i t i e r t e I r r a t i o n a l i s m u s b e s t i m m e , s o d i e K r i t i k e r , • d e n g e i s t i g e n K o n t u r d e r B e w e g u n g , e i n n e u e r p o s t m o d e r n e r , n a c h a u f g e k l ä r t e r M y s t i z i s m u s u n d M y t h i z i s m u s m a c h e s i c h b r e i t . D i e T h e o r i e , d a s B u c h a l s e i n e g e i s t i g e W a f f e , a l s e i n a u f -k l ä r e r i s c h e s I n s t r u m e n t , s e i a b h a n d e n ge kom m e n. Mag s e i n l E i n v e r d r ä n g t e s B uch a b e r i s t d e n n o c h w i e d e r i n d e n V o r d e r g r u n d g e t r e t e n , k e i n T h e o r i e b u c h f r e i l i c h , a b e r e i n B i l d e r b u c h , u n d e s h a t dem e m b l e m a t i s c h e n Z e i t b i l d m i t d e r U m s c h r i f t " D a s P r i n -z i p H o f f n u n g " d a s B i l d , d a s v e r n a c h l ä s s i g t e , w e i l v e r b l a ß t e I c o n e n d l i c h w i e d e r a u f g e f r i s c h t . Das B i l d e n t s t a m m t dem B uch d e r B ü c h e r u n d z e i g t N o a h s A r c h e , z e i g t s i e m i t s e i n e r w e i ß e n T a u b e u n d e i n e m Ö l z w e i g i m S c h n a b e l u n d b e k r ö n t s i e m i t j e -nem B u n d e s - u n d F r i e d e n s z e i c h e n , dem R e g e n b o g e n . I c h d e n k e , d a s S c h l u ß b i l d d e r k l e i n e n A p o k a l y p s e - s i e m a r k i e r t d e n An-f a n g w i e d i e g r o ß e d a s E n d e d a s b i b l i s c h e n B u c h e s u n d B e r i c h t -e s - i s t k -e i n , g a r s o i r r a t i o n a l -e s B i l d , i s t k e i n g a r s o u t o -p i e f r e i e s , h o f f n u n g s l o s e s Z e i c h e n , w e n n a u c h e i n B i l d - u n d k e i n W o r t z e i c h e n , D as B i l d a b e r k o r r e s p o n d i e r t m i t dem n u n s e i n e r s e i t s e t w a s v e r b l a ß t e n Lemma, dem S c h r i f t z e i c h e n d e s E m b l e m s , u n d w en n a u c h m a n c h e n i c h t s o g a n z w i s s e n m ö g e n , a u s w e l c h a l t e h r w ü r d i g e r a C h i f f r e n - u n d B i l d e r f u n d u s d i e v o n i h n e n f a v o r i s i e r t e B e w e gu n g l e b t - m a n c h e i n e r h ä l t w o h l d i e F r i e -d e n s t a u b e f ü r e i n e g e n u i n e E r f i n d u n g P i c a s s o s - d a s S c h i m p f -w o r t " A p o k a l y p t i k e r " i s t a l l e m a l f a l s c h , i s t s o z i a l p s y c h o l o -g i s c h j e d e n f a l l s s o s c h i e f w i e d i e V e r w e c h s l u n g v o n A n f a n g u n d E n d e i n d e r B i b e l , b e z i e h u n g s w e i s e vom f a s t A n f a n g a l s e i n e m E n d e u n d d e r W e l t e s w ä r e . D i e s e V e r w e c h s l u n g f i n d e t d u r c h a u s u n d n u r a l l z u o f t s t a t t , u n d n u r u n t e r d e r V o r -a u s s e t z u n g e i n e r s o l c h e n V e r w e c h s l u n g v o n A n f a n g u n d E n d e , v o n s a g e n w i r , K o m ö d ie u n d T r a g ö d i e , S c h a u e r s t ü c k , N a c h t s t ü c k ,

(5)

k a n n man d i e D e u t s c h e n a l s b e r u f s n o t o r i s c h e S c h w a r z s e h e r b e -z e i c h n e n . Das b e s t ä t i g e n u n s j a a u c h s t e t s s t a t i s t i s c h e E r -h e b u n g e n i n s c h ö n e r R e g e l m ä ß i g k e i t , m i t d e n e n man a l l e r d i n g s a l l e s u n d n i c h t s b e w e i s e n k a n n . D e r H i n w e i s a u f d i e s e U m f r a -g e n , d u r c h d i e w i r s o l e i c h t i n d e n R u c h d e r S c h w a r z s e h e r e i , d e s P e s s i m i s m u s g e r a t e n , s o l l a b e r n u r e i n e a n d e r e F r a g e mo-d e r i e r e n , e i n e F r a g e , d i e m i r n ä h e r l i e g t , d i e u n s m e t i e r b e -d i n g t n a t ü r l i c h v i e l m e h r i n t e r e s s i e r e n m uß. S o l l t e e s s i c h im F a l l e d e r G e g e n w a r t s l i t e r a t u r n i c h t v i e l l e i c h t s o ä h n l i c h v e r h a l t e n ? N o t o r i s c h a l s n o t o r i s c h s c h w a r z s e h e n d d e n u n z i e r t , a l s n i h i l i s t i s c h u n d z y n i s c h o d e r w e c h s e l w e i s e w e h l e i d i g — d i e b e i d e n I s m e n v o r a l l e m g e b e n s i c h j a i n s c h ö n e r d e u t s c h e r T r a d i t i o n d i e H a nd - v e r s c h r i e n , i s t s i e v i e l l e i c h t d o c h b e s s e r a l s i h r R u f . ., Es i s t a n d e r Z e i t e i n w e n i g M a t e r i a l a u f z u s c h ü t t e n , w o b e i e s h i e r w o h l b e i d e r A u f s c h ü t t u n g b l e i b e n m u ß. V e r m u t l i c h k an n j e d e r d i e L i s t e d u r c h e i n i g e B e i s p i e l e e r g ä n z e n , d i e g e r a d e i n d e r G e g e n w a r t k u n t e r b u n t u n d k r a u s w e r d e n . E s s i n d w a h r -l i c h k aum M e i s t e r w e r k e d a r u n t e r , u n d a u c h h i s t o r i s c h g e s e h e n i s t u n s n i c h t g e r a d e M e i s t e r l i c h e s ü b e r l i e f e r t . N i c h t e i n m a l t a o e l l a r i s c h - l e x i k a l i s c h e A u s k u n f t i s t r e c h t z u e r h a l t e n . E l i -s a b e t h F r e n z e i -s " M o t i v e u n d S t o f f e d e r W e l t l i t e r a t u r " k e n n e n z w a r v i e l e S p e z i a l r u b r i k e n , a b e r d e r S ü n d f l u t s t o f f , d i e A r - c h e - N o a h - c e s c h i c h t e o d e r a u c h n u r N oah b e g e g n e n n i c h t , a u c h k e i n S t i c h w o r t " A p o k a l y p s e " , " W e l t u n t e r g a n g " o d e r " W e i t e n d e " kom m t v o r . D i e g l o b a l e n K a t a s t r o p h e n s t o f f e un d b e r i c h t e s c h e i -n e -n v e r d r ä -n g t , a b e r a u c h d i e k l e i n e r e n , d i e U n t e r k a t a s t r o -p h e n , d i e a l s M e t a p h e r n f ü r d i e g l o b a l e n g e l t e n k ö n n e n , e r -f r e u e n s i c h k e i n e r N o t i e r u n g : e t w a d i e b i b l i s c h e n K a t a s t r o -p h e n b e r i c h t e vom T u r m b a u z u B a b e l , v o n S odom u n d G o m o r r h a , d i e w e l t l i c h e n a n t i k e n vom U n t e r g a n g K a r t h a g o s o d e r d i e n e u e r e n s ä k u l a r i s i e r t e n M e t a p h e r n f ü r d i e K a t a s t r o p h e w i e e t w a d e r U n t e r g a n g d e r T i t a n i c . I c h n e n n e I h n e n a l s o a n d e u t u n g s w e i s e u n d u n g e o r d n e t e i n i g e h i s t o r i s c h e T i t e l , um d a n n s c h n e l l i n d i e G e g e n w a r t z u kom m en. 16 75 v e r ö f f e n t l i c h t d e r j e s u i t i s c h e U n i v e r s a l g e l e h r t e A t -h a n a s i u s K i r c h n e r e i n K o l o s s a l w e r k i n d r e i B ü c h e r n ü b e r d i e A r e a Noe ( A t h a n a s i u s K i r c h n e r : A r e a N oe i n t r e s l i b r o s d i g e

(6)

-e t a . . . A m s t e l o d a m a i 1 6 7 5 ) . A uch j e s u i t i s c h e T h e a t e r t r a d i t i o n p f l e g t e d e n S i i n d f l u t s t o f f u n d d i e N o a h g e s c h i c h t e , um m i t dem d r o h e n d e n E n d e u n d U n t e r g a n g t h e a t r a l i s c h - a g i t a t o r i s c h e W i r -k u n g , a l s o M a s s e n b e k e h r u n g z u e r r e i c h e n . I c h s p r i n g e i n s J a h r J 7 6 7 , wo d e r Z ü r i c h e r D i c h t e r S a l o m o n G e s s n e r n e b e n s e i n e n I - d y l l e n a u c h e i n e A n t i - I d y l l e vom U n t e r g a n g d e r W e l t l i e f e r t e , s e i n " G e m a e h l d a u s d e r S y n d f l u t h " . E i n s o l c h e s S y n d f l u t h - G e » m a e h l d h a t t e s c h o n s e i n L a n d s m a n n J o h . J a c . B o d m e r 1751 g e -l i e f e r t u n d e i n J a h r v o r h e r , a l s o 1 7 5 0 , ü b e r N o ah a u c h e i n H e l d e n - G e d i c h t i n z w ö l f G e s ä n g e n v e r f a ß t . A l l d a s g e h ö r t i n j e n e n P r o b l e m - B e r e i c h z u r S c h a f f u n g e i n e s n e u e n E p o s m i t d e r B i b e l a l s dem k o l o s s a l e n M o t i v - u n d S t o f f r e s e r v o i r . M i l t o n u n d V X l o p s t o c k m a r k i e r e n d i e T r a d i t i o n . 1782 s c h r e i b t d e r b a y r i -s c h e P f a r r e r u n d A u f k l ä r e r A n t o n v o n B u c h e r e i n e h ö c h s t e r - s c h r ö c k l i c h e K om ödi e v o n d e r S i n t f l u t , e i n b i s s i g p a r o d i s t i - s c h e s u n d s a t i r i s c h e s U n t e r n e h m e n a u f g e i s t l i c h e K a r f r e i t a g s - s p i e l t r a d i t i o n u n d b i b l i s c h e n S t o f f m i ß b r a u c h . M i t ih m i s t a u c h s c h o n e i n e E n t w i c k l u n g e i n g e l e i t e t , d i e a u f g e k l ä r t e D i s t a n z s c h a f f t zum b i b l i s c h e n T h e m e n f u n d u s , u n d d a s 1 9 . J a h r h u n d e r t b e d i e n t e s i c h a u c h n u r n o c h g ä n z l i c h b a n a l i s i e r e n d u n d t r l - v i a l i s i a r e n d d e r b i b l i s c h e n E n d z e i t m y t h e n . E s s c h u f s i c h a b e r n e u e I m a g i n a t i o n e n d e s U n t e r g a n g s , d e s E n d e s , e t w a i n d e n v i e l e n R e i s e n zum P o l , zum E n d e d e r W e l t ; l e t z t e r e s i s t j a s o w o h l r ä u m l i c h w i e z e i t l i c h z u v e r s t e h e n : E n d e d e r W e l t . J e -d e n f a l l s l a u e r t d o r t im m er <}er A b g r u n d . E i n e I n s c h r i f t a b e r i n e i n e m B e r l i n e r W e i n k e l l a r z e i g t g l e i c h s a m a l s M o t t o d i e s o l c h e r a r t s a l o p p e B e h a n d l u n g u n d U m g a n g s w e i s e m i t dem n i c h t m e h r e r n s t g e n o m m e n e n b i b l i s c h e n S t o f f .

Die S ü n dfl ut h kommt, d i e Welt: e r s a u f t ! So sp ra c he n d e r Heiden F ü rs t en Und tr a nk e n di e Weine u n g e t a u f t Mit heidenmUssigeto D ürste n.

G an z a n d e r s d a s 2 0 . J a h r h u n d e r t . T r o t z v i e l f a c h e b e n s o s c h n o d d r i g e . « Ton h a b e n d i e K a t a s t r o p h e n , K r i e g e u n d U n t e r g ä n -g e Au-g u n d O h r f U r d i e a l t e n T o p o i w i e d e r g e s c h ä r f t . D e u t -l i c h e r u n d w e n i g e r d e u t -l i c h e r s c h e i n e n s i e a n d e r O b e r f l ä c h e , i o ä s t h e t i s c h e n W e r k . N e s t r o y s K n i e r i e m ( " D e r b ö s e G e i s t

(7)

Lum-p a z i - V a g a b u n d u s " ) k a n n s p ä t e s t e n s s e i t 1 9 1 8 - 1 9 2 2 , a l s O s w a l d S p e n g l e r s " U n t e r g a n g d e s A b e n d l a n d s " e r s c h i e n , n i c h t mehr g a n z s o l o c k e r s i n g e n : Es i s t k e i n "Ordnung »e hr j e t i t i n d ie S t e r n " , D’Kcmeten mußten s o n st ve r b ot e n v e r ’n; ( m i t dem R e f r a i n )

Da wird einem h a l t angst und bang, Die Welt s t e h t auf k e i n F a l l mehr lang.

[ I I I , 8]

N i c h t e i n m a l d e r S c h l a g e r k a n n n o c h u n g e n i e r t u n d u n b e -r ü h -r t m i t d e n T o p o i v o n S ü n d f l u t , A p o k a l y p s e , W e l t u n t e r g a n g , k o s m i s c h e r o d e r Ö k o l o g i s c h e r K a t a s t r o p h e s p i e l e n . Zw ar s i n g t Z a r a h L e a n d e r n o c h :

Davon geht d i e Welt n i c h t u n t e r ,

u n d v o n d e m , w a s s i e m e i n t , v o n d e r H e b e , g e h t s i e a u c h n i c h t u n t e r , a b e r s e l b s t d i e t r i v i a l s t e n S c h l a g e r p r o d u k t e v o n h e u -t e , e -t w a

[ . . . ] von d e r Erde sc h w e r e l o s, schwebt das Raumschiff (auch e i n e Arche Noah)

b i s z u r G r u p p e T r i o , d i e v o n d i e s e m R a u m s c h i f f a u s d i e E r d e w i e e i n e D i s c o - L i g h t s h o w a l s e i n e n F e u e r b a l l v e r g l ü h e n s i c h t , s c h e i n e n m i r b e i a l l e r s c h e i n b a r e n N o n c h a l a n c e w ä h r e n d d e s S i n g e n s v e r m u t l i c h d o c h a l l e B e t e i l i g t e n z i t t r i g e u n d f e u c h t e H ä n d e z u h a b e n . D a g e g e n i s t e i n k a b a r e t t i s t i s c h e r Umgang s t e t s s c h o n e i n g e w i s s e r m a ß e n k r i t i s c h e r U m g an g, u n d d e r b a y r i s c h e ! z e i t g e n ö s s i s c h e K n i e r i e m , d e r K a b a r e t t i s t G e r h a r d P o l t , f ü h r t s e i n e b a y r i s c h - k l e i n b ü r g e r l i c h - g e m ü t l i c h e A t o m b u n k e r - N u m m e r a u c h e i n e v e r k a p p t e A r c h e N o ah - a l s e i n e j e d e m Z u s c h a u e r u n d Z u h ö r e r d e u t l i c h w e r d e n d e i r r - u n d h i r n r i s s i g e R e t t u n g s m ö g -l i c h k e i t v o r . N i c h t a n d e r s a l s a u s de m M unde d e s K a b a r e t t i s t e n v o n 1 98 5 k l a n g e s 1 9 2 7 a u s K u r t S c h w i t t e r s M und e.

(8)

Und wenn d i e Weiten u n te rg e h n , B l e i b t Onkel Heini doch b e s t e h n . Denn un se r b r a v e r Onkei Heini Hat immer noch d i e krummsten B e i n i.

Das i s t e i n S c h l a g e r , a b e r e i n S c h l a g e r , d e r s i c h , w e i l e r i n e i n e r g r o t e s k e n O p e r " D e r Z u s a m m e n s t o ß " v o r k o m m t , i n s e i -n e r S e i c h t i g k e i t g l e i c h s e l b e r r e f l e k t i e r t u n d b e i m P u b l i k u m d e n u n z i e r t a l s e i n e A r t , w i e m i t dem G r a u e n u n d dem W e l t u n -t e r g a n g k e i n e s f a l l s u m z u g e h e n i s t , S c h w i t t e r s S c h l a g e r - I m i t a t s t e l l t g l e i c h s a m d i e i n n e r e S z e n e r i e v o n B e r t o l t B r e c h t s " A u f -s t i e g u n d F a l l d e r S t a d t M a h a g o n n y " О Э З О } d a r (, d a s a l s S t ü c k , a l s O p e r , d e n H u r r i k a n , d e n T a i f u n , d i e S ü n d f l u t s o w a r n e n d v o r A ug e n s t e l l t , w i e e s v e r s c h i e d e n s t e G e d i c h t - S i n t f l u t - R e - m i n i s z e n z e n B r e c h t s t u n , e t w a "An d i e N a c h g e b o r e n e n " :

I h r , d i e i h r aufta uchen w erdet aus d e r F l u t In der w i r untergegangen s i n d

Gedenkt

Wenn i h r von u nse re n Schwachen s p r e c h t Audi de r f i n s t e r e n Z e i t Der i h r e nt ro nne n s e i d [G e d ic h t e , 1933-38] o d e r ! " B e i m L e s e n d e s H o r a z " ; S e l b s t d i e S i n t f l u t D auert e n i c h t ewig. Einmal ver ranne n Die schwarzen Gewässer

[ G e d i c h t e , 1947-56J B e i d e m a l e i s t v o n S i n t f l u t d i e R e d e ; a b e r e i n g r o ß e r Un-t e r s c h i e d s d a s e r s t e G e d i c h t v o r 19 38 i s t p r ä - d o o m s d a y , d a s z w e i t e n a c h 19 47 i s t p o s t - d o o m s d a y o r i e n t i e r t . - I c h k ö n n t e I h n e n j e t z t e i n e g a n z e G e d i c h t a n t h o l o g i e v o r s t e l l e n v o l l e r S i n t f l u t - u n d W e l t u n t e r g a n g s g e m ä l d e n : t r e u b i e d e r e V a t é r Noah- - u n d W e i n b a u e r l y r i k d e s 1 9 . J a h r h u n d e r t s , s c h w a r z g e f ä r b t e u n d

(9)

g e t ö n t e P r o p h e z e i u n g e n d e s 2 0 , J a h r h u n d e r t s : d i e S i n t f l u t , e i n A n l a ß d e n R e g e n s c h i r m z u e r f i n d e n , o d e r N o ah a l s O r d n u n g s h ü -t e r i n d e r A r c h e - V o r b i l d u n d B i l d e i n e s h i e r a r c h i s c h g e o r d -n e t e -n S t a a t s - u -n d G e m e i -n w e s e -n s - u -n d V a t e r N oah a l s d e r e r s t e g e m ü t l i c h e W e i n b a u e r ( W i l h e l m M ü l l e r : " T a f e l l i e d e r f ü r L i e d -e r t a f -e l n “ ) e t c . , e t c . . . d a g e g e n A l f r e d L i c h t e n s t e i n s " P r o p h e -z e i u n g " :

Einmal kommt ic h habe Zeichen -S t e r b e s t u rm aus fernem Norden.

Es b e g i n n t da» große Horden,

D a s G e d i c h t e n t s t a n d v o r d em e r s t e n W e l t k r i e g , u n d ihm k o r -r e s p o n d i e -r t e t w a W a l t e -r M e h -r i n g s " A r c h e N o a h SOS" 1 9 3 1 , a l s o v o r dem E x i l u n d v o r dem z w e i t e n W e l t k r i e g . M e h r i n g s " N e u e s t r o s t r e i c h e s L i e d e r b u c h " i n S c h l a g e r - , C h a n s o n - u n d D r e c h t - - M a n i e r s i n g t : I h r Sunder а U l

Tut euch n i c h t grauen! Macht euch Auf Strümpfe Hufe Klauen

Zur l e t z t e n Tour!

Vorbei das Erdenglüc k Macht Ruhm und G cldtra um , Das Ende g l a s t ! Wir s t e c h e n i n den Weltraum

Punkt 13 Uhr!

An Uord! An Bord! An Cord! F o l g t Noahs Wort

Und s e i n e r Arche Spur.

1 9 40 i n B a y o n n e , im E x i l , a u f d e r F l u c h t , h e i ß t d e r T i t e l d a n n : " D i e S i n t f l u t s t e i g t " . E i n e n Roman d e s s c h l i c h t e n T i t e l s D i e S i n t f l u t " s c h r i e b 1 9 29 a u c h R o b e r t N e u m a n n , a b e r e r v e r -w e n d e t f ü r s e i n e W i e n e r M i l i e u s t u d i e d i e B i b e l g e s c h i c h t e n u r a l s e i n e a u f g e s e t z t e M e t a p h e r . M e i n u n g e o r d n e t e r , w e i l b i s h e r n o c h u n g e s c h r i e b e n e r L e x i k o n a r t i k e l k l a m m e r t a l l e d i e f u t u r i -s t i -s c h e n u n d S c i e n c e - F i c t i o n W e l t u n t e r g a n g s r o m a n e d e r Z e i t a u s , n e n n t n u r n o c h " D i e A r c h e N o a h " v o n J u l e s S u p e r v i e l l e

(10)

( 1 8 8 4 - 1 9 6 0 ) a u s dem J a h r e 1 9 3 8 , u n d um d i e V e r d i c h t u n g i n d e n z w a n z i g e r u n d d r e i ß i g e r J a h r e n n a c h d em e r s t e n u n d v o r dem z w e i t e n W e l t k r i e g w e n i g s t e n s a n d e u t u n g s w e i s e z u z e i g e n , n o c h E r n s t B a r l a c h s D ra m a l n f ü n f T e i l e n " D i e S ü n d f l u t " v o n 1 9 2 4 . N a c h 1 9 4 5 , w i e s c h o n B r e c h t s G e d i c h t " B e i m L e s e n d e s H o r a z " z e i g t e , f l a u t d i e S i n t f l u t w e l l e w i e d e r a b u n d T h o r n t o n W i l d e r s “ W i r s i n d n o c h e i n m a l d a v o n g e k o m m e n " l e i s t e t d e r V e r -d r ä n g u n g a l s M o t t o - G e b e r u n f r e i w i l l i g V o r s c h u b . M r. A n t r o b u s , d e r M e n s c h , h a t im e r s t e n A k t d i e E i s z e i t , im z w e i t e n A k t d i e S i n t f l u t , i m d r i t t e n A k t d e n W e l t k r i e g ü b e r s t a n d e n . D a s n a h -men d i e Z u s c h a u e r d e s h ö c h s t e r f o l g r e i c h e n S t ü c k s i n W i e d e r -a u f b -a u - E u p h o r i e w o h l z u r v e r i n n e r l i c h e n d e n K e n n t n i s , h a b e n a b e r v e r d r ä n g t , d a ß d a s S t ü c k k e i n e n S c h l u B h a t , d a ß d a s S p i e l w e i t e r g e h t . D a s E n d e i s t w i e d e r A n f a n g , u n d d a s D i e n s t m ä d -c h e n S a b i n a s a g t :

Das Ende d i e s e s Stückes i s t noch n i c h t g e s c h r ie b e n . Mr. und Mrs. AntrobusI S i n t f l u t , E i s z e i t , a t o m a r e B e d r o h u n g ! D i e A n g s t v o k a b e l n v o n h e u t e l Wi e s o l l e s w e i t e r g e h e n ? - N a c h e i n e r a b k l i n g e n d e n P h a s e - E n d z e i t b i l d e r u n d - m y t h e n h a t t e n g e g e n d a s P r i n z i p H o f f n u n g , g e g e n d e n G e i s t d e r U t o p i e , g e g e n a u f k l ä r e r i s c h e n O p t i m i s m u s k e i n e K o n j u n k t u r ; d i e K a s s a n d r a s d e r a t o m a r e n B e-d r o h u n g b l i e b e n R a n d f i g u r e n ( G ü n t h e r A n d e r s 1 9 6 1 : " D i a b e w e i n - t e Z u k u n f t - N o ah u n t e r d e n K o m ö d i a n t e n " i n : " E n d z e i t u n d Z e i t e n e n d e ' 1) - s i n d s i e p l ö t z l i c h w i e d e r d a , d i e V o k a b e l n , d i e B i l d e r , d i e M y t h e n , Kaum e i n S t ü c k , e i n Rom an, e i n T e x t , wo s i c h n i c h t e i n e S ü n d f l u t a n s p i e l u n g f ä n d e , e i n e T i t a n i e m e t a p h e r e i n A p o k a l y p s e h i n w e i s . E i n e F u ß n o t e d a z u k ö n n t e I h n e n v o n B o t h o S t r a u s s ' " P a r k " b i s z u P e t e r S l o t ß r d i j k s n e u e s t e m B u c h , dem Roman " D e r Z a u b e r b a u m " g e n ü g e n d S t e l l e n p r ä s e n t i e r e n . A uch F . X. K r o e t z ' E n d e s e i n e s S t ü c k s " N i c h t F i s c h n i c h t F l e i s c h " 1 s t e h e r e i n e H e r b e r t - A c h t e r n b u s c h - A n g e l e g e n h e i t , w i l l s a g e n e i n e S i n t f l u t - u n d E i s z e i t g e s c h i c h t e . Von e b e n d i e s e m H e r ~ b e r t A c h t e r b u s c h , de m b a y r i s c h e n A n a r c h i s t e n u n d v o n v i e l e n a l s n e u e m K a r l V a l e n t i n m i ß v e r s t a n d e n e n D i c h t e r , f i i h r t e 198 4 d a s B o c h u m e r S c h a u s p i e l h a u s d i e " S i n t f l u t " a u f . Und v o n U r s

(11)

W idm er f a n d am Z ü r i c h e r S c h a u s p i e l h a u s d i e U r a u f f ü h r u n g s e i n e s S t ü c k s " D e r n e u e N o a h " e b e n f a l l s 198 4 s t a t t . P l ö t z l i c h a l s o i s t d a s Them a a l l e n t h a l b e n w i e d e r d a . D i e W e l t , j e d e n f a l l s u n -s e r e w e -s t l i c h e , i s t v o l l e r S i n t f l u t , a b e r a u c h v o l l e r F r i e d e n s -t a u b e n u n d R e g e n b ö g e n , H ugo L o e t s c h e r , d e r . S c h w e i z e r A u t o r , g r i f f s c h o n 1967 im A r c h e - V e r l a g e r s c h i e n e n , d i e S i n t f l u t s t o r y w i e d e r a u f u n d s c h r i e b d e n Roman " N o a h , Roman e i n e r K o n j u n k -t u r " ; K o l f d i e t r i c h S c h n u r r e p r ä s e n t i e r t e Im s e l b e n A r c h e V e r -l a g s e i n e E r g e b n i s s e a u s s e i n e n w i t z i g e n S i n t f l u t f o r s c h u n g e n u n t e r dem T i t e l “ D e r w a h r e N o a h " . P o p g r u p p e n n e n n e n s i c h h e u t e " N o a h " , T h e a t e r g r u p p e n " L ' A r -c h e d e Noé - S p e -c t a -c l e s “ ( M o l s s a c b e i C a h o r / F r a n c e ) , S i n t f l u t -o p e r n l i e g e n v o n I g o r S t r a w l n s k y ( " T h e F l o o d " 1 9 6 1 / 6 2 ) , B e n -j a m i n B r i t t e n ( " N o y é s F l u d d e * 1 9 5 8 ) v o r , u n d v o n Udo Z im m e r-m ann s t e h t e i n e O p e r " D i e S i n t f l u t " z u r U r a u f f ü h r u n g a n ( p e e r V e r l a g H a m b u r g ) . D e r 2 1 . D e u t s c h e E v a n g e l i s c h e K i r c h e n t a g e n t -d e c k t e im J u n i 198 5 l n D ü n s a l d o r f e b e n f a l l s d i e a l t e b i b l i - s e n e G e s c h i c h t e u n d p r ä s e n t i e r t e s i o i n z a h l r e i c h e n V a r i a t i o n -e n : "Du r i e c h s t E r d e , N o a h “ - G o t t e s d i e n s t z u r B i b e l a r b e i t , “ N ac h u n s d i e S i n t f l u t ? “ R o c k m e s s e , " D i e S i n t f l u t " G o t t e s -d i e n t , " N o a h " - E i n S i n g s p i e l zum M t t s p i e l e n . G ü n t e r K u n e r t h a t s e i n e m s c h w a r z s e h e r i s c h o n R u f g e t r e u l n s e i n e r F r a n k f u r t e r V o r l e s u n g d a s G e d i c h t a l s A r c h e No ah d e k l a r i e r t ( " V o r d e r S i n t f l u t - D as G e d i c h t a l s A r c h e N o a h " , M ünc he n« H a n s e r 1 9 8 5 ) , u n d e i n e F o r s c h e r g r u p p e g l a u b t g a r , i n d e r T ü r k e i S p u r e n d e r A r c h e N oa h a u f dem A r a r a t g e f u n d e n z u h a b e n . ( L a n d s h u t e r Z e i -t u n g n a c h d p a / A P vom 2 7 . 8 . 1 9 8 4 , Z ü r i c h e r T a g e s a n z e i g e r n a c h AP vom 2 7 . 8 . 1 9 8 4 , L u z e r n o r N e u e s t e N a c h r i c h t e n n a c h AP vom 2 7 . 8 . 1 9 64 u n d N i d w a l d e r T a g b l a t t vom 2 9 . 8 . 1 9 8 4 ) . A uc h d i e g r o B e n T a g e s z e i t u n g e n b r a c h t e n d i e N a c h r i c h t , u n d "D IE Z E IT " r e f e r i e r t e u n t e r dera T i t e l " N e m e s i s u n d d a s g r o ß e S t e r b e n " ü b e r s e r i ö s e w i s s e n s c h a f t l i c h e T h e o r i e n v o n d e n p e r i o d i s c h w i e -d e r k e h r e n -d e n g r o ß e n S t e r b e n i f t d e r E r d g e s c h i c h t e ( N r . 2 5 / 1 5 . J u n i 1 9 8 4 , S . 6 1 ) , v o n d e n e n u n s p o e t i s c h u n d t h e o l o g i s c h v e r k l ä r t o d e r v e r b r ä m t d i e S i n t f l u t m y t h e n a l l e r K u l t u r e n ( u n d n a t ü r l i c h a l l e s o n s t i g e n E n d z e i t m y t h e n ) B e r i c h t , E r k l ä r u n g u n d D e u t u n g g e b e n w o l l e n . S i e s i n d a l s o w i e d e r d a , u n d d e r B e f u n d i s t w e n i g t r ö s t

(12)

-l i c h u n d w e n i g t r ö s t l i c h a u c h , w e nn w i r u n s e i n r e d e n w o l l -t e n , s i e d i e n -t e n e t w a n u r d e r t h e o l o g i s c h e n E x p l i k a t i o n , dem m e t a p h y s i s c h e n A u f r u h r u n d A u f b e g e h r e n , s o w i e B a r l a c h s E n d -s p i e l vom W i d e r r u f d e r S c h ö p f u n g d u r c h d i e V e r n i c h t u n g d e s B ö s e n . D a g e g e n l e h n t s i c h d e r A u t o r B a r l a c h e n t s c h i e d e n a u f , u n d m i t j e n e m i h m d u r c h a u s v e r w a n d t e n S a m u e l B e c k e t t f o r d e r t e r d i e R e c h t f e r t i g u n g G o t t e s a n g e s i c h t s e i n e r W e l t , i n d e r d a s B ö s e t r i u m p h i e r t , B e c k e t t t u t d a s i n s e i n e m " E n d s p i e l " ( F i n d e p a r t i e , 1 9 5 4 - 5 6 e n t s t a n d e n ) . Hamm f o r d e r t G o t t , G o d o t , (s e i n e n ü b e r n a t ü r l i c h e n V a t e r u n t e r e r h e b l i c h e r P r e s t i g e - E i n b u ß e z u r R e c h e n s c h a f t . K l a u s L a z a r o w i c z ( " E n d s p i e l e . Zu B a r l a c h e » S ü n d f l u t с u n d B e c k e t t s » F i n d e p a r t i e ' « ; “ [ i n s ] T h e a t r u m M u n d i . B e r l i n 1 9 8 1 , S . 3 8 7 - 4 0 6 ) h a t a u f d i e s e n Z u sa m m e n h a n g v o n B a r l a c h u n d B e c k e t t h i n g e w i e s e n . Von B e c k e t t ü b e r n i m m t e t w a U r s W id m er d a s T h e m a , a u c h w e n n e r s i c h s t e t s m e h r an d e s s e n G o d o t - S t i i c k a l s am " E n d s p i e l " o r i e n t i e r t . I n W i d m e r s " Neuem N o a h " i s t G o d o t g l e i c h s a m g e k o m m e n , e i n T e l e x n ä m l i c h , d e r e i n e m P r i e s t e r , d e r a l s e i n n e u e r Adam ü b r i g b l e i b t , An-w e i s u n g g i b t . D e r P r i e s t e r b l e i b t m i t dem T e l e x i n e i n e r A r -c h e z u r ü -c k , d i e e r a l s s o l c h e g a r n i c h t e r k e n n t , i n d e r e r a b e r d a s n e u e G e s c h l e c h t a u s dem G e i s t e d e r K a m a s u t r a m i t e i n e r i h m v e r b l i e b e n e n , E v a , e i n e r C h a n s o n e t t e u n d T i n g e l t a n g e l - d i s e u s e , i n e i n e r l a n g e n W e l t e n - u n d L i e b e s n a c h t e r z e u g t . W e n i g t r ö s t l i c h d e n n o c h , o b w o h l v / i r j a a l l e g e g e n L i e b e s -n ä c h t e -n a c h dem K a m a s u t r a n i c h t s e i n z u w e n d e n h ä t t e n . S i e k o -s t e n i r g e n d w i e d o c h d a s L e b e n . S o s e h r B a r l a c h i n d e n z w a n -z i g e r J a h r e n e i g e n t l i c h m e h r e i n t h e o l o g i s c h e s P r o b l e m b e r ü h r t z u h a b e n s c h e i n t , e i n T h e o d i z e e p r o b l e m , s o w a r d a s P r o b l e m u n d d i e E i n k l e i d u n g im a l t e n S i n t f l u t m y t h u s d o c h e i n B a u s t e i r t - c h e n i n d e m l i t e r a r i s c h e n S y m p t o m f e l d K o n j u n k t u r d e r E n dm y -t h e n . D i e L i -t e r a -t u r r e a g i e r t z w a r u n t e r s c h w e l l i g , a b e r d o c h s e n s i b e l a u f Z e i t v e r h ä l t n i s s e u n d - V e r l ä u f e , u n d s o d a r f d i e s e K o n j u n k t u r d o c h a l s e i n V o r z e i c h e n g e s e h e n w e r d e n . I c h w i l l d i e s e s V o r z e i c h e n ( e i n u m f a n g r e i c h e s S t i c h w o r t im W ö r t e r b u c h d e s d e u t s c h e n A b e r g l a u b e n s ) a b e r d e n n o c h w e n i g e r p e s s i m i -s t i -s c h und a b e r g l ä u b i s c h w ie d a s e r s t a r r t e K a n i n c h e n v o r d e r S c h l a n g e n e h m e n , den W e l t u n t e r g a n g n i c h t a l s e i n e n e g a t i v e U t o p ie e r k l ä r e n , s o H. M. E n z e n s b e r g e r , so n d e r n d i e A r ch e g e

(13)

-s c h i c h t e , d i e A r c h e g e s c h i c h t e n a u c h a l s d a s b e g r e i f e n , w a s s i e n o c h s i n d : p o e t i s c h e E m a n a t i o n e n d e s P r i n z i p s H o f f n u n g . F ü r d i e E n d s p i e l e r B a r l a c h u n d B e c k e t t m e i n t K l a u s L a z a r o w i c z f e s t s t e l l e n z u m ü s s e n , d a ß e s e h e r u n w a h r s c h e i n l i c h s e i , d a ß d a s f i n a l e S t a d i u m b e i i h n e n h a p p y e n d e t . D i e n e u e r e n A r c h e -g e s c h i c h t e n e n d e n a u f z w i e s p ä l t i g e W e i s e , a b e r d o c h h a p p ÿ , b e i A c h t e r n b u s c h i m D e g g e n d o r f e r W e i ß b i e r b r ä u h a u s ( i c h h a b e U b e r d i e s e S c h l u ß s z e n e - i n Bochum o b B r a n k o S a m a r o w s k i s v i r t u o s e r D a r s t e l l u n g T r ä n e n g e l a c h t ) , b e i W i dm er im K a m a s u t r a . F e d e r n m ü s s e n z w a r a u c h h i e r a l l e l a s s e n , e i n s c h l i e ß l i c h d e s g r o ß e n B o s s e s , d e s C h e f s , w i e e r b e i S c h n u r r e d e s p e k t i e r l i c h t i t u -l i e r t w i r d ; man kommt n i c h t u n g e s c h o r e n d u r c h d i e S i n t f l u t o d e r a n d e r S ü n d f l u t v o r b e i . A b e r k o n z i p i e r t s i n d d i e s e h r u n -t e r s c h i e d l i c h e n S -t ü c k e , d i e T e x t e w i e S c h n u r r e s N o a h t a g e b u c h o d e r g a r E n z e n s b e r g e r s " U n t e r g a n g d e r T i t a n i c " a l s K o m ö d i e n . W i dm er n e n n t s e i n e N o a h g e s c h i c h t e a u s d r ü c k l i c h K o m ö d i e , A c h t - e r n b u s c h s S t ü c k i s t a u c h u n a u s g e s p r o c h e n e i n e C l o w n e r i e , e i n G ra n d G u i g n o l à l a “ C ' e s t l a v i e , S e l l e r i e " , u n d E n z e n s b e r g e r s T i t a n i c - E p o s i n 33 G e s ä n g e n , s e i n G e d i c h t z y k l u s i s t v e r w u n d e r -l i c h e r w e i s e K o m ö d i e u n t e r t i t e l t u n d n o c h v e r w u n d e r l i c h e r a u s g e r e c h n e t a u c h g l e i c h e i n i g e m a l e a u f dem T h e a t e r m e h r o d e r w e n i g e r e r f o l g r e i c h g e w e s e n . D as muß z u d e n k e n g e b e n , w e n n d i e S i n t f l u t , d i e A p o k a l y p s e g a r , d e r W e l t u n t e r g a n g a l s K om ödi e e r s c h e i n e n . S o k o m ö d i a n t i s c h p f l e g e n s i c h d i e W a r n e r , p f l e g t s i c h K a s s a n d r a j a i n d e r R e g e l n i c h t z u p r ä s e n t i e r e n . Ü b e r s o l c h e k o m ö d i a n t i s c h e P r ä s e n t a t i o n , ü b e r H. M. E n z e n s b e r g e r , d e r j a l ä n g s t e n s k e i n e G a l l i o n s f i g u r d e r L i n k e n m e h r i s t , sc h on g a r k e i n e j e d e r g r ü n e n B e w e g u n g w a r , h a t s i c h d e n n a u c h e i n S t r e i t e n t f a c h t , d e r s i c h a n s e i n e m Z y n i s m u s i n de n " Z w e i R a n d -b e m e r k u n g e n zum W e l t u n t e r g a n g " ( l n : P o l i t i s c h e B r o s a m e n , F r a n k f u r t 1 9 8 5 , s u h r k a m p t a s c h e n b u c h 1 1 3 2 ) f e3t b e i ß t u n d d e r g l e i c n s a m a u c h s e i n e K o m ö d i e vom “ U n t e r g a n g d e r " T i t a n i c " u n d d i e a n d e r e n S i n t f l u t k o m ö d i e n m i t b e t r i f f t . Dem S t r e i t n a c h z u -f o r s c h e n , k a n n g l e i c h z e i t i g a u c h h i l f r e i c h s e i n , U n t e r -s c h e i d u n g -s k r i t e r i e n i n b e z u g a u f d i e v e r -s c h i e d e n e n K o m ö d i e n t e x t e u n d - q u a l i t ä t e n z u e r h a l t e n . U n t e r dem T i t e l " B e i d e n K o m ö d i a n t e n " g r e i f t U r s J a e g g i

(14)

J.984 d i e N o a h g e s c h i c h t e v o n G ü n t h e r A n d e r s a u s dem J a h r e 1961 w i e d e r a u f . K r s c h r e i b t :

Die w i c h t i g s t e n F abel n s i n d g e s c h r i e b e n , schon l a n g e , l n se inem " E nd ze i t und Z e i t en d e " buch b r i n g t Günther Anders e i n e s e h r d i c h t e und ansch

au-l i c h e Neufassung d e r Noaii gosehichte [S. 73].

I c h r e f e r i e r e w e i t e r . N o a h , z u t i e f s t e m p ö r t U b e r d i e A p o k a -l y p s e - B -l i n d h e i t , e n t s c h -l i e ß t s i c h z u e i n e m l e t z t e n V e r s u c h . E r g e h t u n t e r d i e K o m ö d i a n t e n , s p i e l t s e i n e n a p o k a l y p s e b l i n d e n Z e i t g e n o s s e n e i n e s c h a u r i g e S t e r b e g e s c h i c h t e v o r , m i t d e r e r d e r e n A u f m e r k s a m k e i t g e w i n n t u n d m i t d e r e r e n d l i c h z u e i n e m b e s c h e i d e n e n E r f o l g g e l a n g t . N i c h t v i e l , a b e r ‘d a s N o t w e n d i g s t e e r r e i c h t e r : e i n e k l ä g l i c h e A r c h e w i r d g e b a u t , u n d s i e g e w ä h r l e i -s t e t -s c h l u ß e n d l i c h d a s ü b e r l e b e n . " U nd n i c h t n u r " , s o r e s ü -m i e r t A n d e r s s e i n e G e s c h i c h t e ,

d i e Arche wäre nie m a ls gebaut worden, d i e e i n e k l ä g l i c h e Arche [ , . , ] an-s t e l l e d e r an-s t e l z e n F l o t t e [ . . , ] , son dern auch w i r wären n i c h t da

und k e i n e r von uns h ä t t e j e d i e Freude g e h a b t , d i e ScliUnheit d e r w ie d e r- e r g r u n t e n Welt zu bewundern [ • • * ! - h ä t t e n i c h t Noah den Mut a u f g e b r a c h t , zu l u d e r n , Komödie zu s p i e l e n , i n Sack und Asche a u f z u t r e t e n , die Z ei t umzudrahen, d i e Tränen im voraus zu v er gie S e n und den Tote nsegen zu spr e c he n f ü r d i e noch Lebenden und d i e noch n i c h t Ceborenen [S . 10]v

" I c h s t e l l e m i c h " , s o U r s J a e g g i b e i s e i n e r W i e d e r a u f n a h m e v o n A n d e r s T e x t m i t s t a r k e r B e t o n u n g d e n S p o t t i n K a u f n e h -m e n d ,

auf a l l e P a l l e l i e b e r a uf d ie S e i t e Noahs, E nz en sber ge rs P l ä d o y e r f ü r e i n “b iß c he n w e ni ge r A n g s t . . . ( . , . ] * geht z i v e i t , ge ht m i r z u u e i t , v i e l zu w e i t , w e i l e s zu wenig w e i t g e h t [ S , 7 5 ] . I c h f a s s e m e i n e r s e i t s d i e D i s k u s s i o n u n g e h e u e r v e r k ü r a e n d z u -sam m e n . J a e g g i f i n d e t E n z e n s b e r g e r s A u s f a l l g e g e n d i e P u r i s t e n , d i e m i t K o n s e q u e n z l o g i k im e i g e n e n P Ü r r e e w a t e n , d i e d i e g u t e S a -c h e , j e d e S a -c h e d a d u r c h » d a ß s i e s i e z u E n d e d e n k e n , a m S c h l u ß z u e i n e r f a l s c h e n m a c h e n , f a s t s y m p a t h i s c h , E n z e n s b e r g e f c s Lo b

(15)

cier I n k o n s e q u e n z , d a e d i e K r i t i k a n d e r K r i t i k d e r I n k o n s e -q u e n z t h e s e s c h o n s a l o p p m i t e i n g e b a u t h a t , e m p ö r t i h n , J a e g g i , d a n n a b e r z u g u t e r L e t z t d o c h s o e r h e b l i c h , d a ß e r s i c h u n -f r e i w i l l i g n i c h t z u j e n e m N o ah d e r G ü n t h e r A n d e r s G e s c h i c h t e , z u dem e r d o c h s t e h e n w o l l t e , m a c h t , z u j e n e m N o a h , - d e r um s e i n K o m ö d i e - S p i e l e n w e i ß , d e r w e i ß , d a ß a u c h s e i n P e s s i m i s -m us e i n S t ü c k k o m ö d i a n t i s c h e r Z w e c k p e s s i m i s m u s i s t , s o n d e r n z u e i n e m N o a h , d e r o h n e D i s t a n z z u s e i n e r S a c h e , o h n e k o m ö d i a n -t i s c h e S e l b s -t r e f l e x i o n e i n m o r a l i s c h e r P u r i s t , e i n K o n s e q u e n z -d e n k e r i s t , e i n e r , d e r e b e n d a s L ob d e r K o n s e q u e n z s i n g t , e i n e r , d e r v e r g l e i c h s w e i s e e i n B e r t o l t B r e c h t d e r "M aßnahm e" i s t , d i e e i n e Maßnahm e a u c h v o n u n m e n s c h l i c h e r t ö d l i c h e r K on-s e q u e n z i on-s t . V e r m u t l i c h h a t E n z e n s b e r g e r j a n i c h t s o s e h r E i n -w ä n d e g e g e n j e n e n N oa h d e r A n d e r s - G e s c h i c h t e , d e r a l s e i n k o -m ö d i a n t i s c h e r S c h l a u b e r g e r ( o b a l l e r d i n g s s e i n E r f i n d e r Gün-t h e r A n d e r s a u c h e i n s o l c h e r i s t , w a g e i c h z u b e z w e i f e l n ) d e n L e u t e n e i n X f ü r e i n U V o r m a c h t , um e i n Z g l e i c h e i n Z i e l z u e r r e i c h e n , d a s e r a u f d i r e k t e m Wege n i c h t z u e r r e i c h e n v e r -m a g . A b e r E n z e n s b e r g e r s E i n w ä n d e v e r s t e h e n s i c h g e g e n d i e , d i e d i o e e N o a h g e s c h i c h t e d e n n d o c h w i e d e r f a l s c h l e s e n , w e i l s i e s i c h i h r e T r ä n e n a u f d i e Z u k u n f t n i c h t a u s k o m ö d i a n t i -s c h e m Ü b e r m u t , d e r e i n Mut a n d e r e r u n d h ö h e r e r A r t i s t , a b -p r e s s e n , s o n d e r n a u s dem B a u c h a l s w i r k l i c h e u n d s o p a r a -d o x e r w e i s e f a l s c h e T r ä n e n . D i e s e n a i v e n T r ä n e n kommen n i c h t a u s dem K o p f , d e r R e f l e -x i o n , d e r S e l b s t r e f l e -x i o n u n d D i s t a n z , k u r z d e r K o m ö d i e . E n -z e n s b e r g e r s E i n w ä n d e h a b e n a l s o d u r c h a u s a u c h g u t e G r ü n d e u n d m ü s s e n n i c h t , w i e U r s J a e g g i u n t e r s t e l l t , a p o k a l y p s e b l i n d s e i n , n i c h t l i t e r a r i s c h e U n v e r f ä n g l i c h k e i t e n d a r s t e l l e n , a u c h w en n i c h z u g e b e n m uß , d a ß a u c h m i r E n z e n s b e r g e r s V o r s t e l l u n g v o n A p o k a l y p s e a l s e i n e m A p h r o d i s i a k u m

[ s . 225]

e t w a s z u w e i t z u g e h e n s c h e i n t . A b e r E n z e n s b e r g e r s c h r i e b j a a u c h d i e 33 G e-s ä n g e vom " U n t e r g a n g d e r T i t a n i c “ , i n d e n e n e r s e l b s t d i e Un-t e r g a n g s b l i n d h e i Un-t d e r P a s s a g i e r e v o r s t e l l t , u n d d i e s e r Un-t e r g a n g i s t j a d u r c h a u s e i n e M e t a p h e r f ü r d a s Z e i t e n d e , f ü r d e n U n t e r g a n g , f ü r d i e A p o k a l y p s e . D i e A p o k a l y p s e a b e r k e n n t im G e g e n s a t z z u r N o a h - G e s c h i c h t e k e i n e A r c h e , k e i n p r ä u n d p o s t , j e d e n f a l l s k e i n p o s t f e s t u m m i t e i n e r w i e d e r e r g r ü n t e n

(16)

W a l t . Und d o c h h a t E n z e n s b e r g e r s e l b s t d i e A p o k a l y p s e e i n e K o m ö d i e b e t i t e l t , e i n e K o m ö d i e , _ w e i l e r d i e A p o k a l y p s e a l s d a s G e g e n s t ü c k zum P a r a d i e s s i e h t , w e i l e r d i e V o r s t e l l u n g v o n W e l t u n t e r g a n g a l s n i c h t s a n d e r e s v e r s t e h t , d e n n a l s " e i n e n e -g a t i v e U t o p i e " . Und i s t s i e d a m i t n i c h t a u c h e i n e U t o p i e ? Um w i e v i e l m e h r a l s o muß d a s U t o p i e - P o t e n t i a l d e r k l e i n e n A p o k a l y p s e w i e g e n , d e r S i n t f l u t g e s c h i c h t e ? S i e k e n n t j a a u c h e i n e n Ü b e r l e b e n d e n , e i n R e t t u n g s v e h i k e l , e i n e R e t t u n g , g a r e i n e g r ü n e Z u k u n f t . Und w i r a l l e , j e d e r e i n z e l n e i s t d o c h m i t N oa h g e m e i n t . Z u g e g e b e n : d i e V o r s t e l l u n g vom W e l t u n t e r g a n g a l s e i n e r n e g a t i v e n U t o p i e i s t n i c h t z y n i s m u s f r e i , i s t g u t e a l t e N i h i l i s m u s t r a d i t i o n ( g e g e n d i e B l o c h s P r i n z i p o p p o n i e r t ) , Г i s t e i n e K o m ö d i e n t r a d i t i o n , w i e s i e e h e r s i c h i n D ü r r e n m a t t a u s g e p r ä g t s i e h t , w i e s i e d a s a b s u r d e T h e a t e r v o r f ü h r t e . E i n -e r , d -e r v o n Z y n i s m u s u n d N i h i l i s m u s e t w a s v e r s t a n d d e r d u r c h -a u s i n d i e A h n e n s c h a f t s o l c h e r K o m ö d i e n t h e o r i e u n d - t r a d i t i o n g e h ö r t , h a t s e i n G e m ä l d e d e r A p o k a l y p s e a l s e i n e S ü n d f l u t g e - s c h i c h t e g e t a r n t u n d g e n ü ß l i c h a l s e i n A p h r o d i s i a k u m a n g e b o - t e n . A u g u s t K l i n g e m a n n l ä ß t i n d e r v i e r t e n d e r " N a c h t w a c h e n v o n B o n a v e n t u r a “ s c h o n 180 4 d e n Z y n i k e r u n d N i h i l i s t e n K r e u z -g a n -g zum S e l b s t m ö r d e r v e r -g l e i c h s w e i s e s o s p r e c h e n :

Ich h a l t e " d i c h f ü r den ewigen Juden, d e r , w e i l e r das U n s t e rb l i c h e l ä -s t e r t e , zur S t r a f e schon h i e r u nt e n u n s t e r b l i c h geworden i s t , wo a l l e s um ih n h e r v e r g e h t . Du s i e h s t f i n s t e r , du e i n z i g e r Mensch, d e sse n Leben d er Z e i g e r d e r Z e i t [ . . . ] nimmer durc hsc hn ei de n s o l l , und d e r n i c h t eh e r ver ge he n k a nn , a l s b i s i h r e i s e r n e s Räderwerk s e l b s t z e rt rü m m e rt . Nimm d i e Sache von der l e i c h t e n S e i t e , denn es i s t doch sp a ß h a f t und d e r Mühe w e r t h , d i e s e r großen Tragigkomödi e d e r W e l t g e sc h i c h t e b i s zum l e z t e n

Ak-t e a l s Zuschauer bei zuwohnen, und du ka nn st d i r z u l e z t das ganz ei ge ne Vergnügen machen, wenn du am Ende a l l e r Dinge Uber d er a l lg em e in e n Sünd- f l u t h auf dem l e z t e n h erv or rag en de n B e r g g i p f e l a l s e i n z i g Ü b r i g g e b l i e b - e n e r s t e h s t , das ganze S t ü c k , auf d ei ne e ig e n e Hand, a u s z u p f e i f e n , und dann w i l d und z o r n i g , e i n z w e i t e r P rom eth eus, i n den Abgrund zu s t ü r -zen

[ F r a n k f u r t a , M. 1974, S. 49].

(17)

-f ü n g l i c h e P l a u d e r e i u n d S t i c h e l e i . P r o m e t h e u s w a r e n w i r , a l s E n d z e i t b Q r g e r s i n d w i r w o h l w i e d e r e w i g e J u d e , u n d d i e An-w a n d l u n g zum Z y n i s m u s , z u d i e s e r A r t K o m ö d i e , i s t n u r a l l z u m ä c h t i g . A b e r w i r w o l l e n n i c h t s e l b e r i n d e n F e h l e r v e r f a l l -e n u n d A p o k a l y p s e u n d S i n t f l u t v e r m e n g e n , s i e v e r w e c h s e l n . W i r s i n d j a a u c h N o a h , j e d e n f a l l s s i n d w i r v o n e i n e m P r i n z i p A r c h e N oa h a u s g e g a n g e n . D e s h a l b i s t E n z e n s b e r g e r w o h l n i c h t l n d e r g r ü n e n B e w e g u n g , w e i l e r , d e r e i n m a l d a s P r i n z i p H o f f -n u -n g a u s dem G e i s t d e r U t o p i e g r o B s c h r i e b , h e u t e im G e g e n s a t z z u j e n e n im p ü r r e e w a t e n d e n G r ü n e n u n d F r i e d e n s f r e a k s ( s o w o h l s e i n e S i c h t ) , K l i n g e m a n n t r i v i a l i s i e r e n d , d e s s e n G e i s t e i n e r n e g a t i v e n U t o p i e , d a s W e i t e n d e a l s A p h r o d i s i a k u m g e -s c h l ü r f t h a t , w e i l e r e b e n a p o k a l y p s e o r i e n t i e r t i s t . D e r i s t n i c h t a p o k a l y p s e b l i n d im G e g e n s a t z z u G ü n t h e r A n d e r s , w i e U r s J a e g g i m e i n t , d e r i s t v i e l m e h r a p o k a l y p s e v e r l i e b t a l s Z y n i k -e r , a l s N i h i l i s t u n d w e n i g e r e i n k o m ö d i a n t i s c h e r , d e n n e i n i n b o h è m o h a f t e r , s n o b i s t i s c h e r A t t i t ü d e e r s t a r r t e r G e i s t z u n e n n e n , G ü n t h e r A n d e r s i s t n i c h t a p o k a l y p s e b l i n d u n d m i t i h m U r s J a e g g i ; s i e s i n d M o r a l i s t e n u n d a l s s o l c h e n o a h z e n t r i e r t u n d o r i e n t i e r t , u n d d a b e d a r f e s d e s G l a u b e n s d u r c h a u s u n d n i c h t d e s Z y n i s m u s ' . A b e r A n d e r s s o w o h l a l s a u c h s e i n B e -k e n n e r s i n d , w i e w o h l d e r e i n e d er . N oa h u n t e r d e n K o m ö d i a n t e n e r f a n d , n i c h t d i e G r ü n e n a u s K o m ö d i e n g e i s t . Wer n u r e i n e T r a -g ö d i e v e r h i n d e r n w i l l u n d s i e d u r c h Z w i s c h e n r u f , w ä h r e n d s i e a u f d e r W e l t b ü h n e a b s c h n u r r t , i n s S t o c k e n , i n s S t o l p e r n b r i n -g e n w i l l , zum A b b r u c h d e r V o r s t e l l u n g , d e r i s t n o c h n i c h t N oa h a l s K o m ö d i a n t , d e r g l a u b t s e l b e r n o c h n i c h t a n d i e u t o p i -s c h e K r a f t d e r K o m ö d i e , d e r v e r w e c h s e l t d a s h a p p y e n d a u s dem G e i s t d e r U t o p i e m i t e i n e m w a r n e n d e n u n d m o r a l i s i e r e n d e n Z e i g e f i n g e r , , u n t e r s c h ä t z t d a s s o z i a l p s y c h o l o g i s c h e U t o p i e p o -t e n -t i a l d e s G e n r e s , d a s g l e i c h z e i t i g a u c h d a s u t o p i s c h s o z i a l -p s y c h o l o g i s c h e P o t e n t i a l d e r A r c h e v o r s t e l l u n g i s t . Z u r S i n t -f l u t g e h ö r t s c h o n a u c h d i e T a u b e , d e r . Ö l z w e i g u n d d e r R e g e n -b o g e n . A b e r d i e P i k t o g r a m m e d e r H o f f n u n g , s o s e h r s i e d i e W e l t h e u t e ü b e r s c h w e m m e n , ü b e r f l u t e n , s i n d n o c h n i c h t z u j e -n e r s o z i a l p s y c h o l o g i s c h u t o p i s c h e n , w e i l a n a r c h i s c h o r i e n -t i e r -t e n , a l s o k o m ö d i a n t i s c h e i n g e r i c h t e t e n A r c h e g e w o r d e n , d i e b e i A c h t e r n b u s c h ( b e i n a h e h a t t e i c h A r c h t e r n b u s c h g e s a g t )

(18)

h e l ß t s e i n e H a l b e W e i ß b i e r , d i e b e i W i dm e r K a m a s u t r a ü b e r dem T ü r s t o c k s t e h e n h a t . D as i s t b e i l e i b e n i c h t z y n i s c h , a b e r d o c h k y n i s c h u n d g e h ö r t w i e d a s S a l z i n d i e S u p p e u n b e d i n g t i n d i e g u t e K o m ö d i e . D i e T a u b e i s t b e i A c h t e r n b u s c h e i n e S c h w a l b e u n d r e i m t s i c h a u f H a l b e . D i e p l a t t e Komik u n d d a s a b s u r d A b g r ü n d i g e e r -g e b e n e i n e a p o k a l y p t i s c h e P h a n t a s i e , e i n e n i c h t n e g a t i v e , w e i l Z y n i k e r u t o p i e , s o n d e r n e i n e K y n i k e r u t o p i e , m i t d e r s i c h u n d a u s d e r s i c h h o f f n u n g s v o l l l e b e n l ä ß t , j e d e n f a l l s k ö n n t e e i n B a y e r , d e r W e i ß b i e r n i c h t v e r s c h m ä h t , d a m i t l e b e n . D e r A ut o r» d e n A c h t e r n b u s c h s i c h a l s e i n a l t e r e q o e r f u n d e n h a t , f a s e l t im B i e r d e l i r i u m am E n d e d e r S i n t f l u t im D e g g e n d o r f e r W e l ß - b i e r b r ä u h a u s s

[ . . . ] Ich w o l l t e j a nur noch zu D i r . Bring mir noch e i n B i e r t Zu d i r , meine Schwalbe. [ . . . ] F l i e g davon, meine Schwal- Be! Ich hab j a noch e i n e Halbe.

C . . . ] Du s c h l u g s t d e i n e n Flii- Gel ü b e r mi ch. Und l i e ß t mich ei nm al aus Deinen Augen schaun - Ic h s i t z j e t z t da und Liebe d i c h . Ich s i t z j e t i t da und t r i n k e Dich. Ich s i t z j e t z t da und z w i t sc h e r e di c h . I c h s i t z j e t z t da und schwalbe d ic h . Mein G o t t , i rergi ß s i e n i c h t , v e r g i ß s i e n i c h t . . . [ F r a n k f u r t a. M. »983, S. 244]. D i e a n a r c h i s c h - k y n i s c h - b l a s p h e m i s c h e W e i ß b i e r - S c h w a l b e - H a l - b e - K o i i u n u n i o n - i c h l i e b e , e s s e , t r i n k e D i c h , n ä h e r m e i n G o t t z u d i r - h a t i h r P e n d a n t i n U r s W i d m e r s n u n i n d e r T a t u t o p i -s c h e m S c h l u ß . Am E n d e s e i n e s S i n t f l u t s t ü c k s , s e i n e s n e u e n N o a h s , v e r s u c h e n d e r P r i e s t e r u n d R i t a a l s d a s n e u e P a r a d i e s - e s p a a r , a l s Adam u n d E v a e i n e s n e u e n G e s c h l e c h t s , i n s Kamasu-^ t r a z u kom m en. D e r E r k e n n t n i s a k t s c h e i n t i n d e r n e u e n B i b e l j a n i c h t v e r b o t e n z u s e i n , v i e l m e h r B e d i n g u n g . I n i h r e r A r c h e h a b e n s i e v i e l Z e i t . G o t t V a t e r i s t a l s T e l e x a p p a r a t , U b e r d e n d i e / s e i n e A n w e i s u n g e n kom m en, a l l g e g e n w ä r t i g . D i e b e i d e n P r o t a g o n i s t e n w o lle n a u f e i n e a n d e r e A r t a l s A c h t e r n b u s c h s

(19)

A u t o r , a b e r d o c h a u c h k o m m u n i z i e r e n d , e i n F l e i s c h s e i n . I c h g e b e i n h o c h d e u t s c h e r F a s s u n g a n :

R i t a : ( b c h e u )

Wollen w ir auch neu anfangen? P r i e s t e r : Ja .

( s i c h t den T e l ex )

Icii kann n i c h t , wenn e r s u s i e h t . R i t a : Wir legen das da

( d i e W ol ldecke) ü be r i hn .

P r i e s t e r : ( Zue T e l e x )

Tut mir l e i d , i c h b i n a l tm o di sc h. R i t a : So.

(Der Te le x i s t z ug e de c kt . Beide s i t z e n auf d e r Couch) P r i e s t e r : So.

( N i c h t s g e s c h i e h t ) R i t e : Da i s t noch was. P r i e s t e r : Was?

, fUta : I h r K l ei d. Es ntmn>t m ir irgend wie den Schwung.

P r i e s t e r : Ach so . Ich habe j e t z t s e i t v i e r z i g J a h r e n , man ge-wöhnt s i c h d ran .

R i t a : Ich g l a u b e , i c h komme langsam aus dem Ka ine Ma, ab er mit dem Su habe, i ch noch S c h w i e r i g k e i t e n .

P r i e s t e r : Wir haben Z e i t , S i t a : Sind S ie s i c h e r ? P r i e s t e r : Es i s t schö n, so a l l e i n . S ü ta : Ja . P r i e s t e r : Wir w ar te n e i n f a c h . Irgendwann ei nm al f ä l l t s i c h e r d i e s e r Vorhang. ( S i e w ar te n . .Vach e i n e r Weile p l ö t z l i c h g eh r s c h n e l l d e r Vorhang). [ F r a n k f u r t a. M.: V e r la g der Autoren 1984, S. 69/70] W ie d i e s e s E n d e e i n e s S i n t f l u t s t ü c k e s z u v e r s t e h e n , z u i n -t e r p r e -t i e r e n i s -t , ü b e r l a s s e i c h D i e t e r B a c h m a n n u n d U r s W i d - m e r s e l b e r . D e r a n l ä ß l i c h d e r U r a u f f ü h r u n g b e f r a g t e A u t o r u n d d e r B e f r a g e r e r k l ä r e n i n t e r p r e t i e r e n d :

(20)

ln d e r Erzithlung " L i e b e s n a c h t " , seinem l e t z t e n P ros ab uch , r i c h t e t e s i c h Urs Widmer mit b e k e n n e r is c h e r D i r e k t h e i t an den g e n e ig t e n L e s e r , s e t z t e ei n e n Herzenswunsch au f d i e e r s t e n S e i t e n je n e s Buchs: "Wie sehne ic h mich nach C e s c h i c h t e n , d i e von e i n e r Zukunft s p r e c h en ; von e i n e r Gegen-w a rt Gegen-w e n ig s t e n s ; ici» e r t r a g e n i c h t , n i c h t mehr, dafi mir d a s , was i c h e r

-z ä h l e , -zu E is g e r i n n t . Diese E n d z e i t.

Dies e "E n d z e it " - so f ä h r t Bachmann f o r t - f ü r v i e l e deu tsch e S c h r i f t s t e l l e r e i n dunkel v erh an g en e r Born d er I n s p i r a t i o n , i s t f ü r Wid-mer n i c h t e i n f a c h Fatum. J e n e r " L ie b es n ac h t " h a t e r e i n Wort von Maurice

Ravel v o r a n g e s t e l l t , " i c h glaub e f e s t , dass d i e Freude v i e l f r u c h t b a r e r a l s das Leiden i s t " , und wenn e r e i n Stück Uber Noah s c h r e i b t , so wird ihm d a b ei das Ü berleben min des tens so w i c h t i g s e i n wie d i e S i n t f l u t . " A n s t e l l e e i n e s w e i t e r e n M e n ete k el s ", z i t i e r t Bachmann1 nun Urs Widmer, " v e rs u c h t Dr neu Noah scheu f a s t , ei n e Hoffnung au f d i e Wände zu s c h r e i -b en".

( B e i l a g e des Z ü r i c h e r T a g e s a n z e i g e r s , ZUri-Top vom F r. 1 0 .2,1 9 8 4 )

D a s n e u e P r i n z i p H o f f n u n g ! D as P r i n z i p A r c h e N o a h , d a s P r i n z i p K a - m a - s u - t r a ł I r r a t i o n a l ? E i n n e u e r M y t h i z i s m u s u n d M y s t h i z i s r o u s ? W i d m e r s n e u e r N o ah s c h r e i b t K a - m a - s u - t r a a n d i e W a n d , u n d e s s c h e i n t , a l s h ä t t e e r H o r s t v o n G i z y c k i s E s s a y i n F i s c h e r s a l t e r n a t i v e r R e i h e " P e r s p e k t i v e n " g e l e s e n : " A r c h e N o ah ' 8 4 . Z u r S o z i a l p s y c h o l o g i e g e l e b t e r U t o p i e n " . D i e d o r t e n t w i c k e l t e " F r ö h l i c h e W i s s e n s c h a f t " f ü h r t n i c h t m e h r ' j e n e s L e m m a - Z e i c h e n d e s B l o c h s c h e n ^ B u c h e s a l s M o t t o a u f dem V o r -s a t z b l a t t , s o n d e r n i s t u n t e r dem B i l d d e r A r c h e , d e r T a u b e , d e s Ö l z w e i g s , d e s R e g e n b o g e n s e n t w i c k e l t . D e r R e g e n b o g e n g i b t j a e i g e n t l i c h a u c h d a s F a r b e n s p e k t r u m w i e d e r u n d s o l i e f e r t G i z y c k i s B u ch a u f a n d e r e A r t a l s W i d - r n e rs E n d e d e r S i n t f l u t i n e i n e r l a n g e n L i e b e s n a c h t u n t e r dem S t i c h w o r t E r o s d e n “ E n t w u r f e i n e r e r o t i s c h e n F a r b e n l e h r e “ . Das a b e r i s t b e r e i t s e i n a n d e r e s , e i n w e i t e r e s T hem a d e r j ü n g -s t e n z e i t g e n ö -s -s i -s c h e n d e u t -s c h e n L i t e r a t u r . I m m e r h i n i s t B o t h o S t r a u s s ' P a r a p h r a s e v o n S h a k e s p e a r e s " S o m m e r n a c h t s t r a u m " , " D e r P a r k " , i n d e r v e r g a n g e n e n S p i e l z e i t 1 9 8 4 / 8 5 v i e l m a l s u r a u f - g e f ü h r t w o r d e n .

Cytaty

Powiązane dokumenty

In diesem Sinne kann angenommen werden, dass die im Fol- genden analysierten Texte über ein bestimmtes emotionales Potenzial verfü- gen, wobei es wichtig ist, welche Emotionen

Zu nennen sind hierfür zwei hoch frequenziell belegte Beispiele: AHA-Formel/AHA-Regel, wobei AHA für Abstand, Hy- giene und Alltagsmaske steht, und (Corona-)Tracing-App, Covid-App

Die Motivation für die Beschäftigung mit dem Thema „Das Bild der Griechen in der deutschen Presse“ ergab sich aus der Lektüre der deutschen Berichterstattung über die

Die immer mehr geforderte, politisch korrekte Geschlechtsspezifikation bringt in die Spra- che nicht nur Veränderungen, die mit mehr oder weniger kritischer Resonanz

Należą do nich ci, którzy określają się jako głęboko wierzący i wierzący, wierzą we wszystkie prawdy wiary Credo, posiadają wiedzę religijną, dlaczego

nur einigermaßen gültigen Ethik: W as aber ist O rdunung, wer hat - letztlich - die „K ontrolle” (bis zur Sanktion hin) über das im Raum der Freiheit geschehende

Nun siehst Du auch in diesen Wegen Den Bräutigam, der Dichverehrt. Wenn Beide- sich vor GOtt einfinden, um da fur Dich zu JHM zu siehnz So kanst Du schon zum voraus s sehn, GOTT

neten Pruzzen auf. Sie trugen Leibröcke aus weißem Leder, die bis zu den Knieen reichten, und um die Düften einen eisernen Ring. Die meisten gingen barhaupt. Sie bedrängten unter