JERZY GŁAZEK, PIOTR RONIEWICZ
Instytut Geologii Podstawowej UW
o
ŻYŁACH
KLASTYCZNYCH PSTREGO PIASKOWCA
W GÓRACH
ŚWIĘTOKRZYSKICHŻyły klastyczne, powstałe przez wypełnienie róż nego rodzaju szczelin w skałach osadem odmiennym od skał otaczających, są bardzo ciekawym zjawi-skiem sedymentacyjnym mogącym dostarczyć wJelll informacji o rozwoju paleogeograficznym obszaru, na którym je stwierdzano, o przebiegu sedymentacji i diagenezy osadów wypełniających, a także w nie-których wypadkach 'O diagenezie, wietrzeniu i d
e-formacjach tektonicz,nych skał 'Otaczających.
Utw'Ory takie często pozwalają na określenie pier-wotnego zasięgu osadów, które uległy późniejszej de-nudacji. Niejednokrotnie, utwory zachowane w for-mie żył, są jedynym świadectwem występowania osadów młodszych, całkowicie zniszczonych na po-wierzchni. Tak dzieje się np. z utworami kambru na terenie F.inlandii, g<lme współcześnie zachowały się one jedyntie w formie żył w obrębie podłoża krysta-licznego. Obszerne zestawienia literatury, dotyczącej żył klastycznych (clastic dikes, clastic veins, kłasti
czeskije dajki) podają R. R. Shrock (8) i R. G. Ga-recki (1). Żyły te mogą powstawać przez zapełnianie
od góry szczelin w czasie sedymentacji, albo póź niej (żyły zasypowe), na lądz.ie lu'b na dnie zbiornika wodnego (dajki neptuniczne). Znane są też żyły kla-styczne, powstające w wyniku wciSkania rozluźnio
nego lub upłynnionego materiału od dołu w pęknię cia nadległych skał (żyły intruzywne).
Obecn'Ość żył klastycznych pstrego piaSkowca w 'Obrębie węglanowych skał dewońskich była
wielo-krotnde sygnalizowana w literaturze (2-7). Z wyjąt Idem jednej fotografii, zamieszczonej przez H. Maj-chert (6) żyły te nie były ilustrowane i opisywane. Najczęściej wspominano o nich przy omawianiu ko-palnego krasu (4--6). Ostatnio (2, 3, 7) zwrócono na nie uwagę, jako na dQwód ruchów synsedymentacyj-nych w czasie osadzania pstrego piaskowca. Opisy-wane żyły należą bez wątpienia do typu żył zasy-powych.
WYSTĘPOWANIE :2;YŁ KLASTYCZNYCH
Miejscem, w którym najlepiej są widoczne żyły klastyczne pstreg'O piaSkowca w obrębie wapieni de-wońskich (żYWet - fran) jest wschodnia część Góry Zamkowej w Chęcinach (5, 6). Odsłaniające się tu uławicone wapienie dewońskie stromo zapadają ku południOWi (65-85°). Pomię<lzy zamk,iem a drogą z Chęcin do wsi Wrzosy występuje kilka żył kla-stycznych (ryc. 1-4). Dwie są widoczne przy połud niowo-zachodnim rogu cmentarza żydowskiego na 7Jboczu północnym (ryc. 2 i 3); są to żyły prostopadłe do uławicenia, o szerokości zmiennej od 2 do 10 cm. Są one wypełnione czerwonym i różowym piaskow-cem o spOiwie wapnistym.
Piaskowce są średnioziarniste i przypominają osa-dy pstrego piaskowca, odsłaniające się na wzgórzach ok. 250 m na południe od tego miejsca. Ściany tych
żył są gładkie, czasem jednak na granicy piaskowca i wapienia widać cienką smugę czerwonego iłu, któ-ry można interpretować ja'ko residuum
krasowieją-456
UKO 552.51:551.222'551.761.1:551.243(438.32:26 Góry ŚwiętOkrZYSkie cych wapieni. W obrębie piaskowców spotyka się ostrokrawędziste okrUChy wapieni dewońskich, które
tkwią w przewężeniach żył. Piaskowiec wypełniający
żyły nie wykazuje śladów warstwowania.
Na grtbiecie Góry Zamkowej występuje szereg drobnych żył klastycznych o szerokości ok. 1 cm,
przy czym obok żył prostopadłych do uławicenia po-jawiają się żyłki równoległe zawierające więcej sub-stancji ilastej.
Ryc. 1. Zyla piaskowca pstrego zgodna z uUlwiceniem
otaczających wapieni na poludniowym zboczu Góry
Zamkowej w Chęcinach (fot. J. Giźejewski).
Fig. 1. Clastic dyke of Buntscmdstein, concordant with
bedding
of
host limestonesi southern slope otNa zboczu południowym występują liczne żyły klastyczne; często są to żyły lTównoległe (ryc. 1)
bądt skośne do uławicenia, w niektórych z nich wi-dać większe kawałki wapieni, tkwiące wśród masy piaszczystej (por. ryc. 2) .i wyratnie odpęknięte od otaczających skał. Czasem widać wzdłuż takich żył przemieszczenie powierzchni uławicenia (por. ryc. 3), co może wskazywać, że tworzeniu żył towarzyszyły ruchy przemieszczające wapienie dewońskie. W jed-nej ze skośnych do uławicenia żył widać warstwowa -nie osadu wypełniającego, nachylone pod kątem ok. 30° do uławicenia wapieni, które tu zapadają pod
kątem 67°. Fakty tak·ie mogą być przesłanką okre -ślenia stosunku deformacji waryscy jskich do defor-macji laramijskich. W tej samej żyle stwierdzono
też pótniejszą żyłkę różowego kalcytu, skośnie tnącą
piaskowiec. Przemawia to za tym, że mineralizacja kalcytowa zachodziła po zdiagenezowaniu osadów pstrego piaskowca.
Podobne żyły klastyczne występują na wzgórzach w okolicy Miedzianki (Góry Sowy, Kozi Grzbiet). W obu wypadkach są to żyły zgodne z uławiceniem, przy czym na Kozim Grzbiecie stwierdzono żyłę kla-styczną, w której widać warstwowanie w rdzawych piaskowcach wapnistych podkreślone smugami, wzbo-gaconymi w blaszki biotytu.
Drugim obok Góry Zamkowej miejscem, gdzie od -słonięte są bardzo licznie żyły klastyczne, jest Ja-worznia. Występują tu liczne żyły klastyczne zgodne z uławiceniem i prostopadle do niego. Analiza
sto-Ryc. 2. Niezgodna z ulawiceniem wapieni żyla kla
-styczna na pÓłnocnym zboczu Góry Zamkowej w Chę
cinach. Widoczne okruchy wapieni w piaskowcu
(fot. J. Glazek).
Fig. 2. Clastic dyke discordant with bedding ot Hme -stones; n01·thern slope of Zamkowa hm, Chęciny.
Note Umestone debris in the sandstone (photo. by
J. Glazek).
sunków geologicznych w tym kamieniołomie, doko -nana przez A. Romanka, dowodzi, że w czasie
sedy-mentacji pstrego piaskowca, po osadzeniu pierwszych
ilasto-mułowcowych warstw, doszło do znacznych ruchów synsedymentacyjnych, wypiętrzenia wapieni żyweckich i powstania zlepieńców o spoiwie piaskow -cowym w syn sedymentacyjnym rowie tektonicznym.
Co więcej w zlepieńcach tych tkwią okruchy czer -wonych mułowców, co 'wskazuje, że były tu również niszcz'one starsze osady pstrego piaskowca (3, 7).
POWSTAWANIE ;tYŁ
Opisywane żyły klastyczne wypełnione są czer-wonymi, różowymi lub rdzawymi piaSkowcami. Są to piaskowce zwykle średnioziarniste, zbudowane
z kwarcu, skaleni i mik. Niekiedy żyły te wykazują
warstwowanie, WYChylone z poziomego położenia i zbliżone do upadów pstrego pias-kowca, występu jącego w sąsiedztwie. Zyły te tną wapienie dewoń skie bardzo głęboko. Co najmniej na kilkadziesiąt metrów w głąb wnikają żyły prostopadłe do uławi
cenia (północne zbocze Góry Zamkowej w Chęci nach), natomiast bliżej kontaktu pojawiają się też
żyły zgodne z uławiceniem (na południowym stoku Góry Zamkowej i we wszystkich innych miejscach ich występowan'ia). Z faktu wYstępowania żył zgod-nych z uławiceniem bliżej obecnej granicy zasięgu
pstrego piaskowca można sądzić, że żyły zgodne tworzyły się na mniejszych głębokościach.
Ryc. 3. Niezgodna z ulawiceniem żyła ktastyczna na pólnocn1Jm zboczu Góry Zamkowej w Chęcinach.
Wi-doczne przemieszcze'ltie lawic otaczających wapieni
(fot. J. Glazek).
Fig. 3. Ctastic dyke discordant with bedding; nort-hern slope
oJ
Zamkowa hm, Chęciny. Note sZightdisplacement ot host limestone beds (photo. by J. Glazek).
Ryc. 4. Występowanie żył klastycznych w SW części GÓl' Swiętokl'zyskich na tle budowy geoZogiczne; ·(upl'oszczbna na podstawie. mapy J. Czarnockiego).
1 - IJtaropaleozoiczne skały w jądra·cb antyklin, 2 - gł6w nie. węglanowe skały dewonu. 3 - gł6wnie zlepieńcowate
osady cechsztynu, 4 - piaskowiec pstry, 5 - młodsze skały
mezozoiczne, 6 - tyły klastyczne (zgodne - równoległe do granic geolOgiCznych, niezgodne - prostopadłe). Fig. 4. Occurrence 01 clastic dykes in south-western part
01
the HoZy Cross Mts (the geologicaZ backgroundsimpZified, alter Czarnocki's map).
~ - older Paleozolc rocka in cores of anticlines, 2 - mainly carbonate, Devonian rocka, 3 - mainly congl.omeratic Zecbstein rocks, 4 - Buntsandsteln, 5 - younger Mesozolc k - bloks of Callovlan gaizes, 1 - lithothamnlan module glcal boundarles, d1scordant - perpendicular to geologlcal
boundarles).
Matęriał; wypełniający żyły nie przypomina
naj-niższych· mułowcowo-ilastych ogniw pstrego pia-skowca, lecz wyższe piaszczy9te osady środkawegO'
J;l8IiregO piaskowca. W Jaworzni . widać YI żyłach
OkruChy t!i'kich skał ilasto-mułowcowych, pochadzą
Gych zapewne z dolnego pstrego :piaskowca. 2yły te nie tylko świadczą o pi.&wotnym przyk!l'yciu całego
dbszaru przez osady pstregO' piaskawca,· lecz także wskazują na znacznę ruchy synsedymentacyjne w czasie osadzania pstrego piaskowca, które zaznaczyły się w śrOdkowYm pstrym piaskowcu vi strefie anty-kliny chęcińskiej ł w okolicach Jaworzni. Przypusz-czalnie były to miejsca, w :których w czasie osadza-nia pstrego pias'kowca były czy.Ilne dyslokacje w
podłożu.. .
. Wzdłuż antykliny chęcińs~iej ciągnie się etrefa
razłamu rzeszawskci-poznańskti.ega, która· magła dać znać o sobie w czasie agólnej sUbsydencji O'bszaru
świętokrzyskiego rozwieraniem szczelin,
wypełnio-SUMMARY
Clastic dy!kes ot the Buntsandstein in the Deva-nian limestones were found in mimy places ol sauth--western part of the Holy Cross Mts· ·(Fig. 4). These
dyłkes are perpendicular (Figs.· 2 and 3), oblique or parallel (Fig. 1)
to
the bedding plan es· of hast lime-stones. Near the conta:ct al limestones with the Per-mian and Triassic deposits aU these types ol dykes occur, whereas deeper-off the contact (no less than some tena ol meters) OIIlly perpendicular dykes pene-trate. Rectilinear, sharp shape'ot
dykes evidence their tectonic predispOsitian. ThEi dykes, which werc earlier regarded as lassil kars"t farms (4, 5, 6), must therefore be treated as a result af synsedimentary tectonic movements during sedimentation ol the Buntsandstein (2, 3, 7). A karst-rewarking was acting only in the superficial part ol elevated blocks ol the substrate alang zones of synsedimentary laults.Translated by J. Głazek
458
nych abecnie piaskowcami. Wrejanie Jaworzni biegnie strefa dys.lokacyjna Odgraniczająca stosun-kawo sztywny i słabo zaburzony blok Padołu
Straw-czyńskiego, od położanega na połudn~u obszaru o intensywnej tektonice pawaryscyjskiej, gdzie ukazują się na pawierzchn!i. utwory starapaleozoiczne, a utwo-ry mezozoiczne mają często bardzo strome upady.
Obecność ostrokrawędzistych olG"uch6w wapieni i fakt głębokiegO' wni!k:ania w podłoże żył klastycz-nych wskazuje na ich związek z te!k:lt<miką. Rozwie-rane szczeliny były wypełniane oae 9kansolidawa-nym osadem piaszczystym, gromadzącym się na pa-wierzchni. Szy'b'kie zapełnianie szczelin magła być przyczyną braku warstwowań w większośCi żył.
Warstwowania mażna obserwować ty1Jko w płytko występującyCh żyłach, kt6re też wykazują silniejsze przemodelawanie przez procesy !krasowe.
Występawanie żył klastycznych w miejscaCh, gdzie obecnie zredukawana jest pokrywa cech~tyń
ska (ryc. 4), a pstry piaskowiec ma stosunkowo małą miąższość może być wskazówlką. że ;redukcje te są także wynikiem ruch6w synsedymentacyjnych w pstrym piaskowcu, a nie tylko wpływem
przetrwa-łej morfolO'gii przedcechsztyńBkiej, gdyż w tym ostatnim wypadku należałoby się spodziewać
wy-pełnienia tych żył materiałem cechsztyńskim. 2yły te mają więc głóWIlli.e genezę tektaniczną,
a nie krasową. Procesy !krasowe przemodelawały
niektóre z tych żył i za~aczyły się sllndej w strefie
płytkiej, gdzie na Jawarzni mażna obserwować na-wet żłobki krasowe, wypełnione ilasto-piaszczystymi osadami pstregO' piaskowca. .
Dalsze badania pawinny przynieść skank;re-tyza-wanie d wyjaśndenie wielu paruszonych tu tylko problemów.
LITERATURA
1. G a r li. e c kij R. G. - Kłasticzes-kije dajki. I~w.
Ak. Nauk SSR, ser. gieoł. nr 3, Moskwa, 1956. 2. G ł a z e k J., K u t e k J. - Powaryscyjski
:1,'070-wój . geatektoniczny obsza;ru świętokrzyskiego.
Przew. 4B Zjazdu Polskiego Tawarzystwa Gealo-gic:zm.ego. Wyd. Geal., 1976.
3.- Głazek, J., Ramanek A. - Jawarzriia.
Ibidem. .
4. G r a d z i ń s k i R., W ó j c-i k Z. - O krasie kopalnym w Polsce. Pr. Muz. Ziemi, 1966, nr 9. 5. M a j c h e r t-W ó j c i k H. - Zjawiska krasowe w okolicach Chęcin (G6ry Swiętdkrzyskie). Se-minari:um Speleologiczne. Kiel. Taw. Nauk., 1964.
6. M a j c h e r t H. - Kras kopalny w pałudniawo
-zachodniej części Gór Sw-iętokrzywoch. Pr. Muz. Ziemi, 1966, nr 9.
7. R o m a n e k A. - Geolagia Pasma Zgórskiego. Praca magisterska. Inst. GeaI. Podstawowej· Uniw. Warsz., 1973.
B. S h r o c k R. R. - Sequence in layered rocks. McGraw-Hill. New York, 194B.
PE310ME
KJIacmą:ecKJre ,n:a:JłKH necTPOro necą:aHI'IKa Cpe,n:H ,n:eOOHCKHX H3BeCTHmtOB 6hInH Ha:lł,n:eHhI BO MHorHX MeCTax IOro-sana~o:lł 'łaCTH CBeHTOKwHCKHX rap (pHC. 4). 3TH ,n:a:lłKH O'l'HOcwren:&HO CJlOHCTOCTH HSBeCT-H.IlXOB HBJImoTCH nepneH,n:mtyupHbIMH (PHC; 2, 3), KOChIMH HJIH COrJIaCHhIMH (pHC. 1). B6JIH3H KOHTaKTa HSBeCTH,HKaB c nepMbcKo-T-pHaCOBl>lMH oca~aMH 6hlJIH
Ha:Ił;u;eHhI Bce 3TH BJr;u;:&I ,n:aeK, B TO Bpellm KaK rJIy60Ko OT KaHTaKTa (HeMeHee HeCXOJIhKHX ,n:eCHTKOB MeTPQB) upoHHKJIH TOJIhKO nepneH,n:HKyJI.apHhle ,n:aAKH. I1PJłMa
JIHHe:lłHbIe OCTphIe 3apHcoBKH ;u;ae:s: CBH,n:eTellhcTByIOT
o HX TeKTOHH'IeCKHX a6ycllaBJIeHHOCTHX. 3TH ;u;a:tlxH, paHee C'łH"l'QIO~CH HlmeHHeM HCKOnaeMoro KapcTB (4, 5, 6) CJIe,n:yeT paCClllaTPHBaTb KaK pesyllhTaT
CHH-ce;u;ma:eHT8.~HHhIX 'l'E!KTOHHą:eCKHX ,n:sHmeHHH BO Bpe-MH ce;u;ma:eHTallHH neCTPOro necą:aHHKa (2, 3, 7). Kap-CTOBOe npeo6pa3aBaHHe OXBaTHJIO TOJIhKO npHnosepx-HOCTHylO ą:aCT:& nO,n:HI.lThIX ~JIOKaB B.l\OJIb KpynHhIX pa3JIOMOBl OCHOBaliH.R, r,n:e H 06p!l3aBaJIHCh .l\a:lłKH.
