Litostratygrafia pstrego piaskowca w Polsce i projekt jej usystematyzowania

Kwartalnik Geologiczny, t. 24, nr 2, 1980 r., str. 275-298

UKD 551. 761.1.022.2: 168.001.13

Anna SZYPERKO-ŚLIWCZYŃSKA

Litostratygrafia pstrego piaskowca Polsce i projekt .. usystematyzowania

Przedstawiono stan litostratygrafń pstreg;> piaskowa! w Polsce. Omówiono używane obecnie podziały

lito stratygraficzne oraz ich korelacje. Zaproponowano, w wyniku dyskusji między specjalistami, sposób uproszczenia i ujednolicenia istniejących podziałów, któty stanowić będzie punkt wyjścia dla dalszych prac nad systematyzowaniem i formalnym wprowadzeniem podziałów.

WSTĘP

Pojęcie "pstry piaskowiec" (pierwotnie bunter Sandstein, a następnie Bunt- sandstein) utworzone zostało, równolegle z pojęciami "wapień muszlowy" i "kaj- per", dla nazwania utworów charakteryzujących się określonym rozwojem litolo- gicznym na obszarze Wirtembergii. Te trzy różne litologicznie jednostki połączono następnie (F. Alberti, 1834)'w jednostkę wyższego rzędu o nazwie - trias - pod-

kreślającej jej litologiczną trójdzielność.

Przyjęty w ten sposób stratotyp systemu nie miał ścisłej definicji biostratygra- ficznej, budujące go utwory były bowiem w większości utworami lądowymi zawie-

rającymi nieliczne, szczególnie w swej dolnej i górnej części, szczątki organiczne.

Brak możliwości biostratygraficznego podziału triasu sprawił, że następnie,

gdy nazwę trias zastosowano dla uznanych za równowiekowe utworów morskich, w ich obrębie określone zostały i zdefiniowane biostratygraficznie pjętra i pod-

piętra triasu. Powstała w ten sposób unikalna dla całego geologicz!1ego profilu sytuacja, w której stratotyp systemu (epikontynentalny trias Wirtembergii) nie zawiera w sobie stratotypu ani jednej jednostki niższego rzędu.

Późniejsze badania stawiające sobie za cel korelację triasu epikontynentalnego z triasem morskim nie dały dotychczas dla triasu dolnego zadowalających wyników (H. Kozur, 1972). Typ sedymentacji dolnego triasu epikontynentalnego powoduje,

że szczątki organiczne występują w jego osadach wyjątkowo nielicznie, a --' Co szcze- gólnie istotne - ich występowanie związane jest jedynie z określonymi kompleksa- mi skalnymi powstałymi w okresowo panujących warunkach klimatyczno-sedy- mentacyjnych, przychylnych dla rozwoju świata organicznego i zachowania śla­

dów jego istnienia. Kompleksy te przedzielane są w profilu pionowym utworami paleontologicznie niemymi. Z uwagi na tę specyfikę rozwoju, mimo znacznych już osiągnięć badań mikrofaunistycznych (głównie małżoraczków i konodontów) oraz mikroflorystycznych (megasporowych i palinologicznych), podział lito strat y- graficzny jest wciąż podstawową metodą, za pomocą której dzielony jest cały profil

"dolnego triasu epikontynentalnego".

276 Anna

W praktyee geologicznej wiele niejasnosci powoduje na obszarze epikontynen- talnego rozwoju triasu jednoczesne stosowanie poj~cia trias dolny jako rowno- znacznego z poj~ciem pstty piaskowiec i jako odpowiednika pi~ter Indus - olenek w triasie morskim, a tam stosowanie samego poj~cia pstty piaskowiec z intencj~

nadawania mu rangi poj~cia chronostratygraficznego.

Podejmuj~ pro~ systematyzacji litostratygraficznej pstrego piaskowca naleZy jednostee tej przyvyrocie jej pierwotny, czysto litostratygraficzny charakter. Pa-

mi~tae przy tym nalezy, ze na duZym obszarze graniee tej jednostki mog~ bye dia- chroniczne, a zagadnieIi czasowej korelacji utworow pstrego piaskowca w istocie nie mozna oddzielie od problemu korelacji czasowej utworow cechsztynu i wapie- nia muszlowego.

AKTUALNY STAN LITOSTRATYGRAFII

Pierwsze schematy litostratygraficzne powstaly w Polsee na obszarach natural- nych odsloni~ dolnego triasu (obrzezenie Gor Swi~tokrzyskich, region sl~sko­

-krakowski), ktore zawieraj~ utwory wyl~cznie peryferyjnych stref zbiomika dolno- triasowego, a wi~ 0 profilu niepelnym i nietypowym dla centralnych cz~sci zbior- nika. Dlatego tci schematy te nie mogly bye przeniesione na caly obszar rozprze- strzenienia dolnego triasu, gdzie jego utwoty poznane zostaly w otworach wiert- niczych. Wi~kszose stosowanych obecnie na Nifu Polskim schematow powstala w ostatnim dwudziestoleciu i opracowana zostala na podstawie korelacji profili otworow wiertniczych. Cz~sc tych schematow stosowana jest na duZych obszarach,

cz~sc ma jedynie znaczenie lokalne. Nie wszystkie schematy zostaly dotychczas ze so~ powi~zane, jakkolwiek proby takich powi~zan. czynione s~ od lat.

Stosowane obecnie schematy omowione zosta~ kolejno dla poszczegolnych obszarow.

OBSZAR PLATFORMY PALEOZOICZNRJ

Dolny trias rozprzestrzeniony na platformie paleozoicznej cechuje duZe zroz- nicowanie facji i mi~zszosci, ktore spowodowalo utworzenie duZej ilosci schematow litostratygraficznych.

POMORZE ZACHODNIE

Schemat (tab. 1) przedstawiony zostal w pracach A. Szyperko-Sliwczynskiej (1966, 1973). Glowne linie podzialu stanowi~ w tym schemacie sp~gowe powierzch- nie kompleksow piaskowcowych mozliwych do przesledzenia na calym obszarze i,jak wykazuje analiza ich mi~zszosci, powstalych wskutek nagJego zwi~kszenia doplywu materialu piaszczystego z polnocy. W najwyzszej cz~sci profilu, w obr~bie odcinka uznanego za odpowiednik pstrego piaskowca gomego (retu) innych obszarow, wydzielono kilka charakterystycznych kompleksow litologicznych na zasadzie prostej korelacji litologicznej szeregu profili. Niektore powierzchnie uznane w tym schemacie za granice jednostek litostratygraficznych mo~ sluZye jako po- wierzchnie korelacyjne tam na tych obszarach, na ktorych caly prom ulega dose znacznym zmianom litofacjalnym.

Schemat powyzszy stosowany byl nast~pnie poza Pomorzem Zachodnim dla utworow dolnego i srodkowego pstrego piaskowca Wielkopoiski, zostal takZe powic:tzany (A. Szyperko-Sliwczynska, 1973) ze schematem opracowanym dla ob- szaru przedsudeckiego (J. Sokolowski, 1967) i obszaru platformy prekambryjskiej

Litostratygrafia pstrego piaskowca w Polsce 277

Tabela 1 Podzial IitostratygraficzlBY pstrego piaskowca Pomorza Zachodniego

Stosowany schemat Dokumentacja

litostratygraficzny paleontolo- Podzial proponowany

A~Szyperko-~liwczydska,1966,1973 giczna

wapien muszlowy

-

ret C ogniwo

ret B zesp61 mi- formacja 10

:>I kroflorys·-

z seria brunatna tyczny "R"

~ /wg'1'. Orlow-

'0 seria szara skiej-Zwolin- ogniwo

t> ^Cl skie j, 1977/

t:il piaskowiec Spqgowy

H

~ ogniwo

0

;:.::: seria polczynska formacja polczynska

:>I Ul

~ 3:

0 ogniwo

H

~

Ilt ^Cl seria g6rna } GeY'vi lleia ogniwo

0 mUY'chisoni

~ pomorska

formacja pomorska dolna

:>I -v.,

~ ogniwo

E-i

Ul DOL N Y formacja baltycka

Ilt

c e c h s z t y n

-

(A. Szyperko-Sliwezynska, 1979). Istotn,! wartosei'! tego sehematu jest mozliwosc powi,!zania go ppprzez obszar wschodniej Meklemburgii ze sehematem stosowanym na obszarze Nizu Niemieekiego.

OBSZAR PRZEDSUDECKI

Na obszarze przedsudeekim wezesni~ dokonano podzialu litostratygrafieznego najwyzszej ez~sci dolnego triasu - retn, rozwini~tego tutaj w spos6b zblizony do klasyeznego dla retu Niru Niemieekiego. Sehematy, oparte na tych samyeh kry- teriaeh, a mianowieie g16wnie na eyklicznym powtarzaniu si~ w profilu utwor6w siarezanowyeh lub siarezanowo-solnyeh, przedstawione zostaly w dwu (tab. 2) w tym samym ezasie opublikowanyeh praeach: H. Senkowiezowej (1965b) i A. To- karskiego (1965).

Analogiezne Qodzialy przyj~te zostaly w tyro samym czasie dla retu zaehodniego obrzezenia G6r Swi~tokrzyskich i p6lnoen~ ez~sci G6rnego Sl,!ska (H. Senkowi- ezowa, 1965a, 1966). R6inice pomi~dzy tymi podzialami S'! niewielkie - konieez-

278 Anna Szyperko-Sliwczynska

nose ich ujednolicenia jest bezsporna. Proba takiego ujednolicenia podj~ta zostala ostatnio przy okazji syntez kartograficznych retu na calym NiZu Polskim przez A. Kulikowskiego (1973).

Podzialu nizszej cz~sci profilu dolnego triasu obszaru przedsudeckiego, na-

wi~zuj~cego do podzialu retu stworzonego przez A. Tokarskiego, dokonal J. So- kolowski (1967) - tab. 2. Kryteria tego podzialu omowione zostaly w pozniejszej pracy tegoz autora (1 Sokolowski, 1973). Za kryterium podzialu uznano zmien- nose fizyczno-chemicznego charakteru utworow odzwierciedlaj~c~ si~ na wykresach geofizyki otworowej. Niektore z przyj~tych granic i wydzielonych kompleksow jako najbardziej istotne uznane zostaly przez autora za granice reperowe i kompleksy przewodnie.

&t

to dolne granice kompleksow 10 i 17 oraz kompleksy, z ktorych trzy wyzsze wyst~puj~ w obr~bie retu - kompleks 2, kompleks 4, a takZe zsumowa- ne kompleksy 8, 9, 10, pozostare zaS - 13 i 15 w obr~bie "pstrego piaskowca srodkowego" .

Schemat powyzszy - zastosowany przez J. Sokolowskiego dla profili duzej ilosci otworow w zachodniej cz~sci obszaru przedsudeckiego - nast~pnie przez niektorych geologow (W. Grodzicka-Szymanko, 1974, 1976) przenoszony byl na obszar wschodni po rejon Opola - Wielunia. Wydaje si~ jednak, ze dla szerszych

powi~zan uZyteczne mo~ bye tylko niektore z zastosowanych tu elementow wy- dzielen. Nale~ do nich przede wszystkim granice i kompleksy okreslane przez autora podzialu jako "reperowe" i "przewodnie".

Podzial zblizony do przyj~tych przez J. Sokolowskiego (1967) dla pstrego pias- kowca dolnego i srodkowego oraz przez A. Tokarskiego (1965) dla retu zastosowany zostal we wschodni~ cz~sci obszaru przedsudeckiego, w rejonie Skalmierzyc- Ostrzeszowa (S.W. Alexandrowicz, K. Slupczynski, 1970; K. Slupczynski, 1979).

Podzial przedstawiony zostal na przykladzie kilku otworow wiertniczych zestawio- nych wraz z wykresami wykonanych w nich pomiarow geofizycznych (K. Slupczyn- ski, 1979), co umozliwia jego powi~zanie z podzialami J. Sokolowskiego i A. To- karskiego (tab. 2). Wi~kszose wydzielonych kompleksow ma w tych podzialach scisle odpowiedniki. Nowosc~ w podziale K. Slupczynskiego (1979) jest mi~dzy

innymi wydzielenie "zespolu czerwonych i zielonych lupkow ilastych oraz piaszczy- stych" z nagromadzeniami esterii gatunku Asmussia germari (B e y r i c h) mic-

szcz~cych si~ w podziale J. Sokolowskiego w obr~bie kompleksu 20. Odmiennose podzialu polegaj~ca na braku wydzielen odpowiadaj~cych kompleksom - 13- 12 (tab. 2) zdaniem autorki jest pozorna, wynika bowiem z braku stratygraficznych odpowiednikow kompleksow 13 - 12. Wydzielony przez K. Slupczynskiego kom- pleks 8 miesci si~ w istocie w calosci w obr~bie kompleksu 14 wedlug J. Sokolow- skiego.

Istotniejsze zmiany w stosunku do wczesniejszych podzialow zawiera natomiast schemat dotycz~cy retu depresji polnocnosudeckiej opracowany przez T.e. Lesnia- ka (1978a, b). Autor schematu wydzielil powyzej nierozdzielonego, glownie pia- szczystego, pstrego piaskowca nizszego 6 kompleksow litologicznych, ktore uznal za odpowiadaj~ce retowi. Kompleksy te zostaly szczegolowo opisane oraz zesta- wione z podzialami wczesniejszymi. Mankamentem podzialu jest brak scislej definicji granic pomi~dzy kompleksami.

P6LNOCNE OBRZEZENIE 06R SWI~TOKRZYSKICH I NIECKA L60ZKA

Schemat litostratygraficzny stosowany na obszarze obrzezenia Gor Swi~to­

krzyskich dla utworow "dolnego i,. srodkowego pstrego piaskowca" stworzony zostal przez H. Senkowiczow~ i A Sl~czk~ w nawi~zaniu do wydzielen stosowa-

Tabela 3 Podzial litostratygraficmy pstrego piaskowca pOmOCQego obrzezenia GOr Swi~tokrzyskich i niecki IOdzkiej

S t 0 sow a n e s c hem a t y 1 i t 0 s t r a t y g r a f i c z n e

P6lnocne obrzezenie G6r Swi~tokrzyskich Niecka 16dzka Dokumentacja

H.Senkowiczowa, A. Slqczka, 1962 ---- H.Senkowiczowa, 1966, 1970

Obszar zachodni Obszar wschodni

wapien muszlowy - warstwy wolickie

U [xl H

~

o

~ I:I.l

~ H Po!

:><

r:r:

I:-<

I:I.l Po!

.jJ Q)

r:r:

:><

Z r:r:

-0 t?

:><

~

o

~

o o r:r:

-(J)

~ ..:l

o o

c

warstwy z Krynek warstwy z Wilczkowic

warstwy z Dalejowa warstwy gipsowe 11 warstwy z Lyzew

warstwy mi~dzygipsowe

I

warstwy z Mlodzaw warstwy gipsowe I

I warstwy z Wqchocka warstwy z Radoszyc

warstwy pseudooolitowe

warstwy hieroglifowe

warstwy gerwillejowe

warstwy z Tumlina

warstwy z Zagnanska

warstwy

e c h s z t

warstwy labiryntodon- towe

warstwy ze Stryczewic

warstwy z Czerwonej G6ry przejsciowe

y n

K. Mrozek, 19.75

wapien wapienie faliste

paleontologiczna

H H

I muszl.

I

wapienie margliste i margl

Jl' .

} g'

U ril H

~

o

~ I:I.l

~ H Po!

warstwy nadgipsowe

.jJ

&

qipsowe 1I

mi~dzygipsowe

:>< warstwy gipsowe I

E ~ warstwy radoszyckie

~ ~

o

mulowce, ilowce z ooidami wapiennymi

piaskowce cienkoplytkowe z lupkami - warstwy este- riowo-malzowe

.tS Eh ....

tJ (V')

..., ""'I' '" '0",

g ~ ....

.~ tJ

-2 .tS '"

(3

(j) , N III N U

• .-1 .-I ~

0'1 ;:I

r.. ^{... 1.0} _{I '}

H r:r: • '" ....

} ^{'~~ }~~~}

^{1-10> 0... 0.. 1-1 0} o..<:l~ ^{''''.-1 tl U} Ul Ul~(j)

III Ill'r-!

0'1 O'ItJ,.!(

~ ~~~

"'"

'0

""",,1-1 ~u

'O~1ll 0..:; ::.:

:><

r:r:

-(J) iil wapienie oolitowe

~~L---~~r---~~::~~~

seria Ipiaskowce wapniste

J~

^.§

g6rna

0.. Ul (j)

N ~ ~ _{N I:-<}

.

~ 0'1

I:-<

I:I.l Po!

3

o o

cech- sztyn

seria

dolna

piaskowce muskowitowe

piaskowce r6znozia~

niste ze ••••••.•••

lupki pstre z pias- kowcami cienkoply- towymi

piaskowce plytowe

Lty czerwone

1

~

<Jl

P o d z i a :t p r o p 0 now a n y

I-IbN '0 (j) •

,~t?'a~

'0 III .jJ

O" • .-I.r-!

~ N

• .-1 (j)..c! 1-1

~'N u.jJ

'0 (j) • .-j III

ON.lo: 0..

filJ~' III 0 N III

N I-I.lo:

O.lo: N

~4 0'10'0

1ll(j)+J'O N ~ <IY"'"

Ul U·.-I ..Qo~1ll

o ^~o(J).lo:

• 0 I

~.jJ

""'<IY 'O . .-j o..~

I:I.l

• .-1

~ 1-1 '0'0 Ot?1

fi ^III

Ul·.-I..c!

~ ~ _{(j) •} U

.-j

\.I·N .lo:

III Q) Ul NN:>., Ul \.I N ..Q..Q\.I OO.lo:

ogniwo formacja 4

ogniwo

formacja 21 ogniwo

ogniwo

formacja 1

ogniwo

t;

S q

~

:::tl

$I)

"Ij

~

_o

'S. e;

o X-

~ $I)

~

~

g

tv -....l

\0

Tabela 2 Podzial litostratygraficzuy pstrego piaskowca obszam przedsudeckiego

l i t o s t r a a f i e z n e S.W. Alexandrowicz,

S t ° sow a n e s c hem a t y t y 9 r K. Slupczynski ,19 70 Dokumentacja

p ° d z i a 1

A. Tokarski, 1965 T.e. Lesniak, K. Slupczynski ,1979

paleontologiczna

p r o p ° n ° ^{wan y}

J. Sokolowski, 1967,1973 ^H. Senkowiczowa, 1965 b A. Kulikowski, 1973 1958 a,b w a p i e n m u s z 1 owy komp- wapien muszlowy - warstwy wap. kompleksy

wapien muszlowy

leksy margliste wapieri muszlowy muszl VII --

I kompleks VI kompleksy

seria

-

^warstwy nadewaporatowy

rri >. z Wilczkowic

III "w~glanowa g6rna" ² ogniwo

.... >. _{N a}

-

_a V 5

"'I.< I.<

"''0 _Otl'l 3 _'0 :::-

kompleks ^H

g6rne maksimum ewapo- ^tl'I warstwy gipsowe I I IV

4 ewaporatowy g6rny 4 >. ogniwo

>. ratowe

..

^{'M a H}

to a Q) N ... H

a ^.-I 5 'kompleks ^{Q) ~ ... Oqo}

I.< 0 seria ^{0 0} >. ....

~

'0 '" ^...-- mi~dzyewaporatowy p:; ^Ntl'I " 0 \ !Xl

..

^{tl'I rri} "w~glanowa dolna" ₆

..

warstwy

..

3 ... ^OQ) _.... ^{tJl ....} I.< formacja 6

Q) >.

_e

"'.J ^'tJl .... to

-

_Q) mi~dzygipsowe _Q) ^I III

..

^;i~ o tJl ^{§ • 0} 0. ^ogniwo

p:; ~ ^{N p:; p:; >t Q) ~I.<} III~ tJl

'0 '" ^{~ \:la III} ... ^III

() I tl'I 0 'Cl ⁰ 7 I '8 p:; ^"Q)~ \:l Ul 0 ....

e

^{Ul tl'I}

'" ^~

M >t I

III 8 >t kompleks ^{I ~ .8 o::t: •} ~ ~o

H 12:

~ ^{a ~} ewaporatowy dolny ^{() ~} ..: ....

.-I

-

^{M >t}

p:; .g '8 ^{>. H 11 2} (:i·n ... 0 ^{tl'I '0}

:lI: .!( seria "biala" 9 warstwy gipsowe 1 ~ ^12: 'i: Q) 0 ^rri~ 0.

a tl'I '0 ... tJl ogniwo

0 -0 'Cl () :.:; p:; 0 ... tl'I

~ ^{0. Q)}

0 '0

-

^{I<l .-I ",~Q) tJl to!}

Cl I.< 'Ill ~ \:ltJl ...

:.:; _{'tJl Q)'} 10 ^H ~ ^{0 '0} ~~~ ^{~ tJl Q) N} ~

Ul N H ()

Cl ~

0 :.:; 'Cl 0. <8'M ~ ;::c

..: -;!;>. ~ ^{kompleks ~ I<l} ClM ¹¹¹⁰ .'" 0 ^~ _~ ....

H .ga pstre pe ^{l i} ty ¹¹ podewaporatowy H . 0 _~ ~

0. warstwy ^Eo< I 1 H~ 0 ^{• 0\} formacja S

0. ze Wschowy ^{Ul :lI: 0 Ul}

5r ^~

seria mikowa 12 ~ ^{0. 0 tl'IUl ~.}

.

^Q)'M

>t ^Eo< ... ^I-)l~ I-) ^{.... 0 to!}

I~

^aQ)

Ul :.:; ~ ~.~.:l ^{N ....}

p:; seria mulowcowa 13 ^{0. o tl'I O~} formacja 4

() >< ^Ul .:'t ~ H~ ~~ ~ !i'~

Eo< >< ..: >< 8 ...: ... ~::3 1II~·,.j Ill .... ogniwol

Ul :lI: seria mulowcowo-piaszczysta 14 ^{I<l H :lI: 0 H 31} r~

r~ i~~

^t''ti

0. 0 0 ~ 0 )

seria wapienno-oolitowo-dolomity- ₁₅ :lI: :.:; ^{0. \:llll} 8. ti> :(j.~ ~ ^.-11:'1

I I

:.:; :.:; '''~ ^{.... 1} ogniwo

czna 0 ^Q ... 7

r

^{~ ~ o.ij X O'n}

Q >. ^Q

)~

^{I.< Q)}

-.. , ~ftS tl'I ... Ill", ~ ....

p;eria" piaszczysto-dolomityczna 16 ^{:.:; 0} § 0 6 ~ ~ ~CI ^... Q) \:l •

'g~ formacja 3

0 ~ ^.... ~ ^N E'<Eo< formacja 2

tIl p:; .-I

p:; ^Q) p:; 00\ ~ • ~.;i:;; M tl'I >.~

-tIl seria piaszczysta r6zowa 17 ^{..: ·tIl} H .... 'Cl ^N _·tIl 5

r: : e

^{to .... ~}

.

^{'0 0. ... ~ rri .... 01<}

H N 'i:~ g, ~ &}; ~ ~ ^0.0

I I

seria wapienno-ooli towa 18 ^{0. 0} _I.< 4 ^{III Q) •} ogniwo

~~~ ^{lIloU NE-<}

Q) >< ^{III ~.... "}

seria ilowcowo-pias zc zys ta czer- ^>t >< ^{• ,.j} _p:; ~ Q) III

~!!

^{tJ> formacja 1}

I

fo"""c' •

>t wona 19 ^p:; 12: ... ^a >< 3 _tl)~~~ ~

Eo< 12: baltycka

12: Eo< H rri",::I

H seria ilowcowo-piaszczysta pstra ^{20 Ul H}

\:l • 0

o.'i: ^!loo

Ul 0

0. 2 }.~ ~ g-

o ^{0 totllrri} ~g~

I I

~eria piaszczysto-ilowcowa pstra 21 ^{0. Q Q}

i

^{tl'ItIl ogniwo}

Q 1 -.: ... ~ :.:;

.

^N "'>tl'I ^t1 _N~ ^•

C e c h s z t y n cechsztyn

--

280 Anna Szyperko-Sliwczynska

nych wczesniej przez innych autorow. Schemat ten wraz z przegl~dem podzialow wczesniejszych przedstawiony zostal w pracach H. Senkowiczowej i A Sl~czki (1962) oraz H. Senkowiczowej (1970).

Podzial oparty zostal " ... m zmianach litologicznych i tylko w jednym przypadku m faunie ... " (H. Senkowiczowa, A Sl~czka, 1962). 'a wzgl~du na istotne, zdaniem wyzej wymienionych autorow, roznice w wyksztalceniu niektorych fragmentow profilu wprowadzono dwa powi~zane re s9b!. schematy - dla zachodniej i wschod- niej cz~sci polnocnego obrzezenia Gor Swi~tokrzyskich (tab. 3). .

Opracowany dla polnocnego obrzezenia Gor Swi~tokrzyskich schemat po- dzialu litostratygraficznego dolnego i srodkowego pstrego piaskowca nie' byl dotychczas stosowany poza tym obszarem, jakkolwiek. analogiczny prom. litolo- giczny maj~ re utwOI), daleko m polnoc i polnocny zachoo od tego rejonu, w przy- blizeniu aZ po obszar Radomska - Piotrkowa Trybunalskiego - Tomaszowa Ma- zowieckiego.

Istotnym brakiem tego podzialu utrudniaj~cym jego praktyczne stosowanie jest nieuwzgl~dnienie w nim zmian fizykochemicznych wlasnosci skal odzwiercie-

dlaj~cych si~ na wykresach pomiarow geofizyki otworowej. Szczegolnie niekorzyst- ne z punktu widzenia korelacji z innymi podzialami jestnieuwypuklenie powierzch- ni zmiennosci litologicznej okreslonej jako granica mi~dzy dolnYl'!l i srodkowym pstrym piaskowcem i przyjmowanej m obszarre obrzezenia Gor Swi~tokrzyskich przez poprzednich badaczy (mi~dzy innymi - J. Czamocki, 1931, 1939; J. Sam- sonowicz, 1929; J. Dembowska, 1957). Granica ta przebiegt w obr~bie gornej

cz~sci warstw z Tumlim (a wi~ prawdopodobnie i korelowanych z niIDi warstw re Stryczewic) i jest latwo uchwytm tam w wyjsciowym dla omawianego schematu otworzeRadoszyce 3 (S. Pawlowski, 1957; J. Dembowska, 1957).

Wyzsza cz~€t profilu pstrego pIaskowca (ret) W obrzezeniu Gor Swi~tokrzy­

skich uj~ta zostala w dwa skorelowane re sob!. schematy litostratygraficzne, przed- stawione w pracach H. Senkowiczowej (1966, 1970).

Dla zachodniej i polnocno-zachodniej cz~sci obrzezenia, gdzie ~ cz~sc profilu

stanowi~ utwory wapienno-marglisto-siarczanowe, przyj~to schemat analogiczny jak dla obszaru przedsudeckiego i polnocnej cz~sci Gornego Sl~ska.

Dla gornego pstrego piaskowca wschodniej cz~sci polnocnego obrzezenia Gor Swi~tokrzyskich, reprezentowanej przez utwory piaskowcowo-ilasto-margliste, opracowany zostal schemat, w ktorym za podstaw~ podzialu przyj~to rownie.i zmiany w pionowym profilu litologicznym, wynikaj~ce re zmian warunkow powsta- wania osadow. Wydzielono tu trzy kompleksy osadow piaskowcowych rozdzielone dwoma kompleksami skal wapienno-marglisto-ilastych. Niektore z przyj~tych

w tym podziale granic litostratygraficznych uchwycone zostaly wczesniej przez innych badaczy, co autorka podzialu (H. Senkowiczowa, 1966) przedstawila

w

tabeli ilustruj~cej rozwoj pogl~dow (tab. 4).

Schemat opracowany dla wschodniej cz~sci obrzezenia Gor Swi~tokrzyskich

powi~zany jest z opracowanym dla cz~sci zachodniej m podstawie korelacji serii powstalych w roznych etapach rozwoju zbiornika, a mianowicie: w pocz~tkach

transgresji, w etapie jej maksimum, etapie regresji oraz .etapie kolejnej transgresji.

Podzial litostratygraficzny pstrego piaskowca m obszarre niecki lodzkiej opracowany zostal przez K. Mrozka (1975). W obr~bie pstrego piaskowca dolnego i srodkowego K. Mrozek wyroznil 8 jednostek, stanowi~cych wyrozniaj~ce si~

kompleksy litologiczne. Podzial zilustrowany zostal profilami kilku otworow wiertniczych. Charakterystyka litologiczm i geofizyczm wyroznionych jednostek pozwala na ich powi~zanie zarowno z pstrym piaskowcem polnocnego obrzezenia Gor Sw~~tokrzyskich (tab. 3), jak i re wschodni~ cz~sci~ obszaru przedsudeckiego.

Litostratygrafia pstrego piaskowca w Polsce 281 Dla pstrego piaskowca g6rnego autor przyj<p podzial opracowany dla s~siednich

obszar6w przez H. SenkowiczoWt! (1965a, b). W podziale tym K. Mrozek (1975) wprowadza modyfikacj~ polegaj~~ na przesuni~ciu do wapienia muszlowego od- powiednik6w "warstw marglistych" mieszcz~cych si~ w o1?r~bie warstw z Wilczko- wic w podziale H. Senkowiczowej (l965a, b) i, w konsekwencji tego, nadaniu naj- wyzszej jednostce retu nowej nazwy - warstw nadgipsowych (tab. 3).

Tabela 4 Wybrane podzialy litostratygraficzne retu w obrze:ieniu Gor Swi~tokrzyskicb

(korelacja H. Senkowiczowej, 1969)

A. Kleczkowski, 1953 R. Krajewski, 1958 H. Senkowiczowa, 1966 poziom nadrudny TPR 4 seria Wolowa warstwy z Krynek poziom rudny TPR 3 seria rudna warstwy z Dalejowa

warstwy z Lyiew seria podrudna

poziom podrudny

warstwy z Mlodzaw TPR 0, 1,2

seria Raszowki warstwy z Wllchocka

PRZEDG6RZE KARPAT I NIECKA NIDZIANSKA

Podzialy litostratygraficzne utwor6w pstrego piaskowca Niecki Nidzianskiej i przedg6rza Karpat (tab. 5), opracowane przez r6znych autor6w, zawarte ~ w na-

st~puj~cych pracach: H Senkowiczowa, 1965a; E. Glowacki, H. Senkowiczowa, 1969; W. Moryc, 1971; H. lurkiewicz, 1974.

Tabela 5 Podzial litostratygraficzny pstrego piaskowca Polski poludniowej

Stosowane schematy li tostratygraficzne Dokumentacja P o d z i a 3 :

Niecka Nidzianska przedg6rze Niecka Nidzianska paleontolo- p r o p o n o w a n y

i przedg6rze Karpat Karpat giczna

H. Senkow1czowa, 1965a

W. Moryc, 1971 H. Jurk1ew1cz 1974 N1ecka przedg6rze

E. Gl:owack1, H. Senkow1czowa, Nidzial:ska Karpat

1969

wapien muszlowy wap1ell. muszloW".{

wapieli muszlowy - - 0 n1wo d

- warstwy wol1ck1e ogn1wo c formacja 9

warstwy z Wilczkow1c

warstwy z W11czkowic ogniwo b patrz tab. 2 formacja 8

... warstwy gipsowe 11 ... ... warstwy gipsowe 11

Gl Gl Gl

warstwy mi~dzyg1psowe

I>: warstwy mi~dzygipsowe I>: I>:

ogniwo a formacja 7

warstwy g1psowe I warstwy g1psowe I

formacja ze SWierklall.ca

u

- -

komplcks IV

I>l kompleks

~t' ^{u wyzszy}

;.: :>. I>l l;lt kompleks III patrz tab. 3

::lgg ~ ^HO

HQ .... ~i!l

PoOGl 1>: .... ;.:>< kompleks ;':1i!

~E ^{niZszy ~U)} kompleks 11

- - -

^?

- - -

><'<11 ^N I>: 'tl

C-1"" N PoH Po ....

U) 0

~ ^:>:

:~~ _~ ~5 kompleks I formacja ?

~g.e. ^I!o leg

I>l

Po p e r nI c e c h s z t y n

282 Anna Szyperko-Sliwczynska

Podzial retu wprowadzony przez H. Senkowiczow~ (1965a), a nast~pnie po- wtorzony w pracy E. Glowackiego, H. Senkowiczowej (1969), oparty zostal na tych samych kryteriach co podzial opracowany dla retu obszaru przedsudeckiego, a omowionych w poprzednim rozdziale.

Podzial wprowadzony przez W. Moryca (1971) oparty zostal na wydzieleniu

koreluj~cych si~ na calym obszarze kompleksow litologicznych, uwidaczniaj~cych si~ w postaci charakterystycznych zmiennosci na krzywych pomiarow geofizycz- nych. Dla retu zastosowano dodatkowo kryterimn paleontologiczne - obecnosc Costatoria costata (Z e n k e r) - na podstawie ktorego przesuni~to jego granic~

ku gorze w stosunku do stawianeti przez H. Senkowiczo~ (1965a) oraz E. Glo- wackiego, H. Senkowiczo\V<! (1969). Na podstawie tego samego kryterimn W. Moryc

przesun~ nieco ku dolowi dolm! grani~ retu, wl~czaj~ do retu najwyzszy fragment kompleksu ilowcowego okreslanego jako "kompleks wyzszy" (tab. 5). Pozostala

cz~sc "kompleksu" wyzszego oraz "kompleks nizszy" okreslone zostaly przez autora jako nizszy pstty piaskowiec. Granice mi~dzy tymi dwoma kompleksami nie zostaly scisle zdefiniowane; aut~r pisze jedynie,

re

kompleks nizszy " ... charak- teryzuje liczniejszy udzial materiaru piaszczystego i zlepieiicow ... ". Ogniwa "a",

"b", "c" wydzielone przez W. Moryca w obr~bie retu wykazuj~ natomiast prze-

konuj~ce roznice litologii i charakterystyki geofizycznej. Zal~czenie przez W.

Moryca (1971) profilu dwoch otworow, uprzednio przedstawionych przez E.

Glowackiego i H. Senkowiczo\V<! (1969), pozwala na scisle uchwycenie roznic w podzialach retu przyj~tych w obu pracach (tab. 5).

Podzial zastosowany przez H Jurkiewicza (1974) dla pstrego piaskowca dolnego i srodkowego Niecki Nidziaiiskieti oparty zostal na zmiennosci litologicznej profilu.

Wydzielone zostaly 4 kompleksy 0 rozneti charakterystyce litologicznej, odbija-

j~ceti s~ - zdaniem autora - wyraznie na wykresach pomiarow gamma. Granice

pomi~dzy tymi kompleksami nie zostaly zdefiniowane. Dla utworow retu aut~r

zastosowal schemat opracowany przez H. Senkowiczow~ (1965a). Jako najnizsza

cz~sc retu potraktowane tu jednak zostaly, lez~ce ponizeti warstw gipsowych I, klastyczne utwoty najwyzszeti cz~sci kompleksu IV, w pewnych profilach zawiera-

j~ce Costatoria costaJa (Z en k er). Gorna granica retu poprowadzona tu zostala, podobnie jak w schemacie W. Moryca (1971), do gornego zasi~gu C. costata (Z e n- k er). H. Jurkiewicz rozszerzyl wi~ poj~cie warstw z Wilczkowic, zawieraj~

si~ w nich cz~sciowo utwory okreslane przez H. Senkowiczo~ juZ jako wapieii muszlowy.

Poza szeroko stosowanym podzialem retu (H. Senkowiczowa, 1965a) pozostale omowione schematy litostratygraficzne nie byly nast~pnie stosowane na innych obszarach, nie zostaly takze powi~zane z innymi schematami.

REGION SL.t\SKO-KRAKOWSKI

Na obszarze Sl~ska powstaly najstarsze w Polsce podzialy litostratygraficzne triasu. Dotycz~ glownie utworow wapienia muszlowego obejmowaly one takZe starsze utwoty triasu. Podstawowe poj~cia, ktore przetrwaly' w literaturze geolo- gicznej, stworzone zostaly przez P. Assmanna w latach 1913 -1944.

Nowsze schematy litostratygraficzne (tab. 6) dolnego triasu regionu sl~sko­

-krakowskiego przedstawione ~ w pracach: S. Siedleckiego (1952), K. Lydki (1956), S.W. Alexandrowicza (1965, 1966), S. Kotlickiego (1974).

Wszystkie te schematy powstaly glownie w wyniku stosowania kryterium zmien- nosci profilu litologicznego, a tylko niektore granice wydzieleii ustalono na pod- stawie przeslanek biostratygraficznych. Zasadnicze linie podziaru we wszystkich schematach ~ analogiczne. We wszystkich podzialach od wyzszej, w~glanowej

Poozial litostratygraficzny pstrego piaskowca regionu sl~ko-krakowskiego Stosowane schematy litostratygraficzne

s. W. Alexandrowicz,

P. Assmann, 1913,1933,1944 S. Siedlecki, 1952 K. Lydka, 1956 1965, 1966 S. Kotl:lcki, 1974

wapien muszlowy - wapien muszlowy - wapien muszlowy - wapien muszlowy - warstwy

- warstwy gogolinskie - warstwy gogolinskie - warstwy gogolinskie -w,,!rstwy gogolinskie l<: Po gogol1nsk:le

~ ^tIl

wapienie retu C§

/warstwy z LinguZa tenuissima/ z Myophoria vuLgaris warstwy warstwy ~ ^{>< :t:} b;!:otnickie ^warstwy z B

.jJ .jJ .jJ .jJ

(1) dolomi ty retu (1) warstwy (1) poziom C Myophoria

/warstwy z Beneakeia ⁽¹⁾ aostata

P:: P:: z Myophoria aostata _P::

P::

-

warstwy retu

tenuis/ i Beneakeia tenuis A ^l<: >< ...

.:>, poziom B ><

pstry piaskowiec u

;:;-..: IIIIJl

..

warstwy "Neudecker" nizszy ps try ". ze Swierklanca warstwy t:Jl warstwy

+> 111· ... ..-; ttj'N piask, poziom A ~wierklanieckie

""0..1'1 nizszy

~ nazwa tymczasowa

Tabela 6

:

Dokumentacja Podzia;!:

paleontolo- proponowany g:lczna

1

formacja gogolinska

~ formacja b;!:otnicka .l$ g

<;

formacja "retu"1II

l

~

8 fo~cj. ~ _ze

Swierklanca ogniwo

~ o

!

^I)) _:n

I))

"0

;e.

~ _o

'g,

I))

~ o

~ I))

~

[

~

00 tv

W

284 Anna

cz~sci profilu oddzielany jest niewielkiej mi~zszosci kompleks utworow klastycz- nych. W obr~bie tych klastycznych utworow, okreslanych przez S. Siedleckiego (1952) jako pstry piaskowiec nizszy, K. Lydka (1956) na podstawie kryteriow litologiczno-petrograficznych wydzielil dwa poziomy, r6zni~ce si~ genez~. Po- ziom A, stanowi~cy osad kontynentalny autor ten uznaje za pstry piaskowiec nizszy, poziom B za klastyczny utwor transgreduj~cego morza retu.

Wniosek ten potwierdzaj~ nieliczne znaleziska Costatoria costata (Z en k e r) w utworach bezposrednio podscie1aj~cych marglisto-dolomityczne osady retu (S.

Alexandrowicz, 1957 - wiadomosc podana za S. Siedleckim; W. Zaj~czkowski,

1965). Brak w literaturze geologicznej wzmianek 0 wyst~powaniu tego gatunku ponizej poziomu B.

S.W. Alexandrowicz (1965, 1966) dla calosci klastycznego fragmentu profilu zastosowal, nawi~zuj~ do podziaru P. Assmanna, termin "warstwy re Swier- klanca". Autor ten uwaza, :le stosowanie tego terminu jest korzystne z uwagi na brak dowodow wieku b~dZ tylko najnizszej c~sc~ b~dZ w wielu profilach calosci tych utworow, S. W. Alexandrowicz wprowadzil takze, odmienny niZ pozostali autorzy, podzial w~glanowej cz~sci retu, wydzielaj~ seri~ A i seri~ B warstw z Myo- phoria costata, jako dwa analogiczne cykle 0 charakterystycznym nast~pstwie

utwor6w (od ilowc6w - poprzez margle - do dolomitow) .

. S. Kotlicki (1974) nie zmieniaj~ granic jednostek wydzielonych wczesniej przez P. Assmanna i S. Siedleckiego, nadal niektorym z nich nowe nazwy (tab. 6),

zestawiaj~c je jednoczesnie ze schematem stratygraficznym triasu alpejskiego.

Wszystkie przedstawione schematy stosowane s~ wyl~cznie na obszarze sl~sko ..

-krakowskim.

OBSZAR PLATFORMY PREKAMBRYJSKIEJ

Na obszarre platformy prekambryjskiej ps try piaskowiec cechuje znacznie

wi~ksza niZ na platformie paleozoicznej jednorodnose. Tak zmiennosc facji, jak i mi~zszosci nie ~ tu wielkie, nast~puj~ przy tym stopniowo i z tego wzgl~du mozli- we jest zastosowanie dla tego obszaru jednego schematu litostratygraficznego.

Schemat taki opracowany wedlug Zasad polskiej klasyfikacji, terminologii i nomen- klatury stratygraJicznej (S.W. Alexandrowicz i in., 1975) wraz z propozycj~ formal- nego wprowadzenia przedstawiony zostal przez autork~ (A. Szyperko-Sliwczynska, 1979). Schemat jest podsumowaniem stosowanego od dawna podzialu nieformal- nego (R. Dadlez,A Szyperko-Sliwczynska, 1965; A. Szyperko-Sliwczynska, 1962, 1969, 1970, 1971). Jego podstaw~ jest spostrzezenie, Ze profll dolnego triasu sta-

nowi~ utwory kilku megacykli sedymentacyjnych rozni~cych si~ mi~dzy sob~

pewnymi swoistymi cechami, a w wyniku tego latwych do identyfikacji. Podzial ten - jako oparty na zasadniczych zmianach litologicznych - jest latwy do prze- prowadzenia takZe na podstawie wykresow pomiarow geofizycznych. Po pewnych uproszczeniach zostal: on powi~zany ze stosowanym na obszarze Pomorza Za- chodniego, a bez tych uproszczeii ze schematem stosowanym dla triasu obnizenia litewskiego.

Poza wyzej omowionym, dla fragmentu obszaru platformy prekambryjskiej - okolic Suwalk - opracowany zostal odr~bny podzial: litostratygraficzny (1 Znosko, 1973a, b) oparty na wydzieleniu kompleksow lito!ogicznych jednolicie i regularnie wyksztalconych na tym obszarre i mozliwych do identyfikacji na. wykresach po- miarowgeofizycznych. Podzial ten moZe bye bez zmian stosowany na obszarze Suwalszczyzny. Poza tym 0 bszarem, ku zachodowi i poludniowemu zachodowi, obserwuje si~ stopnio~ zmiennosc profilu litologicznego, wyklinowywanie si~

niektorych kompleksow oraz zast~powanie ich przez kompleksy litologicznie od- mienne.

Podzial litostratygraficzny pstrego piaskowca Polski pomocno-wscbodniej

S t o s o w a n e s c h e m a t y 1 t o s t r a t y g r a f c z n e A. Szyperko-SliwcZYll-

ska,1962, 1969, 1970,1971

U i:il

3:

o :.:

..:

I'<

><

t>:

E-o

CI.I

I'<

wapien muszlowy g6rny - ret

~

~

<Il .><: III

~

'a _III

~

... III I-<

<1) rIl

g6rna

dolna

seria g6rna

>< I seria dolna

z

...:l

o

Cl

J. Znosko, 1973a,b

><

t>:

E-o

><1:

z ...:l

o

Cl (J

~

§i ,komPleks 10

~ g 0(/)

kompleks 9 kompleks 8 kompleks kompleks 6 kompleks 5

R. Fuglewicz, 1973 e>.

:.: Ol a

~ <5';;l

H .... a

:i! .><:0

>. ....

0'0 Ill ...

U tnl-<

i:il ~ m

3:

o :.:

H o

~ _o nadooli towe ^warstwy

:I~ ~ _{.... U}

I'< ^III ~ I~ hn-+---~

.8 e warstwy

2l ooli towe g6rne o

1S:;l warstwy 3:

o 1---11 ^Ul _{t>: ~ ~}

warstwy

>< 121 'i'i' mi~dzyooli towe

C I . I I : ' : . . : CI.I

..:

t>: H

kompleks 4

><

z Ikompleks 3 ...:l

o Ikompleks 2 E-t II'< I Cl

kompleks 1 P Cl Z

E-t ~ ~ ooli towe dolne

I'<

III .jJ

tn 0

~ ;J

~

warstwy podooli towe

A. szyperko-Sliwczynska, 1979

D o k u m e n t a c j a p a l e o n t o l o g i c z n a

wapien muszlowy $/

.::l g6rny - ret } 2

(J i:il

3:

o :.:

CI.I

..:

><

3:

o :.:

Cl o t>:

1Il-ti III C4~ ~.~

III ~

formacja elblctska

formacja malborska

~ c'S

." .,

Cl

1

. l~

>< >< formac)a ~

H \0(/)

I

^formacja

I'< lidzbarska

t>: Z baltycka ~

E-t ...:l

Ul 0

I'< Cl

:~ ! '-

H.><: H • ..,

>. H Ol

.jJ H ' - }e: <1) ...

Ul M a.><:

.. H ' " NU)

o H·<1)O\ O~

tn 3:.... '- >. ...

~

e ' ;:::

^1i: '6 :::~ 8.~ ~ ~~

H ~ ~~ ~ gj'; ~.~

>. Ol Ol 1-<" U 0-.4 .jJ e .... 0·".... 1-''><:

rIl tn C4 '" ~ .><: rIl

o tn~.><: H' ""

o HO).. ~ 0 ,0

... § ~~I:3~~-g~

~

J

^[t"l ~ ~ !j~1 ~~

~ . N ~ Ql'~ ~ C4 [t~

H·g '- ~~. ~ ~

H>. N E-t ' -

H

"" 8. _rIl

Ol N

tn ~

.'

Tabela 7

Podzial proponowany

formacja 11

.><: III IIlrll C4~ ~'E

~

formacja elblctska

formacja nialborska

formacja lidzbarska

formacja baltycka

t;

S ~

I

::::tl

tl) 't:l

Cl)

i

'"0

t

~

"'t:I

t

~ Vl

286 Anna

Podzial przedstawiony przez R. Fuglewicza (1973) oparty zostal na korelacji trzech otworow wiertniczych z obszaru platformy prekambryjski~ (Pasl~k

1, Nidzica IG 1, Olsztyn IG 1). Wi~kszos6 linn podziaru w tym schemacie pokrywa si~ ze stosowanymi wczesniej (A. Szyperko-Sliwczynska, 1962, 1969, R. Dadlez, A Szyperko-Sliwczynska, 1965), nowe Sf! jedynie nazwy jednostek . zawartych po:rp.i~dzy tymi liniami podziaru, z wzgl~du schemat ten jest

do powi(!zania z omowionymi wyzej. W cz~sci otworu IG 1 R Fuglewicz wydzielil jednostki w Oblreble w'cze:sm.eJ V\,ry(lZleJlOn~J

cz~sci ur'(/'rA~7n1,f'\n'''E'h

dolnego triasu na wi~kszym 0 bszarze bryjskiej prowadz~ do wniosku, Ze wyst~powanie

towych w okreslonych fragmentach profilu dolnotriasowego ograniczone jest do pewnych rejonow i szersztj korelacji moze traktowane jedynie

dla i korelowanych

UJEDNOLICENIA LITOSTRATYGRAFICZNYCH

przewazaj(!cym

z polnocy, a okres n~1InT1p"n~'7pl

na srodkow(! i

H w przewazaj(!cym doplywu materiaru klas-

tvc:znC~Qn jest kierunek - z poludniowego zachodu, a okres najobfitszego ri.n1n.I"UU711

AA ... ' .. ..., •. "... klastycznego przypada na srodkow(! cz~s6 pstrego'

HI w ktorym przewazaj(!cym kierunkiem n.n1r\.n.rurn

tycznego jest - z poludniowego wschodu, a okres n~1InTl'pirC!'7Pl

obszaru alimentacyjnego przypada na dolD(! cz~s6 piaskowca V,-,"A.""fO,"'"

IV - w ktorym generalnym kierunkiem doplywu materialu klastycz- nego jest - ze wschodu, a ktorego cech(! szczegoln(! wyrownane subsydencji i stopniowe zmiany litofacjalne.

Podzial powyzszy jest oczywiscie podzialem schematycznym. W rzeczywistosci obszary charakteryzuj(!ce si~ wymienionymi cechami zachodZCl na siebie, co w efek- cie na cz~sciowe wi(!zanie ze sobCl poszczegolnych regionow.