Szacowanie szkód wyrządzonych przez zwierzynę w uprawach ziemniaków w produkcji nasiennej

(1)

Nasiennictwo i odmianoznawstwo

SZACOWANIE SZKÓD

WYRZĄDZONYCH PRZEZ ZWIERZYNĘ

W UPRAWACH ZIEMNIAKÓW

W PRODUKCJI NASIE

NNEJ

NEJ

dr inż. Marian Flis

Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Katedra Ekologii i Hodowli Zwierząt Łownych ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin, e-mail: marian.flis@up.lublin.pl

ostatnich latach obserwuje się wy--raźny, a zarazem postępujący spadek areału uprawy ziemniaków. Według danych GUS w latach 2000-2007 ogólna powierzchnia ich uprawy w Polsce zmniejszyła się ponad 2-krotnie i w 2007 roku wynosiła 570 tys. hektarów. Spadek areału uprawy powiązany jest ze spadkiem popytu na kwalifikowany materiał nasienny ziemniaka. Niemniej jednak coraz więcej producentów ziemniaków dostrzega zalety stosowania materiału kwalifikowanego, który w decydujący sposób wpływa zarówno na wielkość plonu, jak również na jego jakość, a tym samym i opłacalność produkcji. Potwier-dzeniem tego wydaje się wzrost liczby od-mian w reprodukcji i obrocie nasiennym oraz ekspansja odmian zagranicznych na naszym rynku nasiennym (Chotkowski, Stypa 2008).

W

Pomimo zmniejszenia ogólnego areału uprawy ziemniaków produkcja nasienna, wy-magająca znacznie wyższych nakładów niż towarowa, stanowi jeden z najbardziej opła-calnych kierunków uprawy tej rośliny (Chot-kowski 2008). Tym samym w niektórych re-gionach kraju uprawy ziemniaków na cele nasienne są dość powszechne. Według da-nych Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa w 2009 roku do oceny zgło-szono 2136 plantacji o ogólnej powierzchni prawie 5100 ha.

Mimo ogólnego spadku areału upraw ziemniaków w dalszym ciągu są one

narażo-ne na presję zwierząt dziko żyjących, a zwłaszcza dzików. W niektórych rejonach wskaźnik preferencji żerowych tej rośliny jest w dalszym ciągu wysoki, a najbardziej zagro-żone są uprawy w bezpośrednim sąsiedz-twie lasu lub zlokalizowane na tzw. ciągach zwierzyny (Flis 2009).

W przypadku powstania szkód, których sprawcami są zwierzęta łowne, odpowie-dzialność za nie jest zależna od miejsca po-łożenia uprawy oraz sprawcy szkód. Gdy szkody występują w uprawach położonych w granicach obwodów łowieckich, a ich spraw-cami są dziki, jelenie, daniele lub sarny, od-powiedzialność za nie spoczywa na dzier-żawcach lub ewentualnych zarządcach ob-wodów łowieckich. W przypadku uszkodze-nia upraw leżących poza granicami obwo-dów lub na terenach wyłączonych z obwodu odpowiedzialność za powstałe szkody pono-si skarb państwa, jako ustawowy właściciel zwierzyny w stanie wolnym (ustawa Prawo łowieckie, Flis 2008a). W sytuacjach gdy uszkodzona uprawa nasienna położona jest w granicach obwodu łowieckiego, oszacowa-nia wielkości zniszczeń dokonują uprawnieni przedstawiciele dzierżawcy lub zarządcy ob-wodu, zaś procedury szacowania są zbliżo-ne do procedur stosowanych w uprawach standardowych (Flis 2007). Niemniej jednak ze względu na to, że w produkcji nasiennej ziemniaków występują specyficzne uwarun-kowania technologii uprawy, co w sposób

(2)

bezpośredni wpływa na koszty produkcji, tym samym cena zbytu produktu jest z reguły wyższa, co powoduje, że w wielu wypadkach ustalenie wielkości przysługującego odszko-dowania z tytułu powstałych szkód jest pro-blematyczne.

Szacowanie wstępne

Postępowanie związane z formą i sposobem zgłoszenia szkody oraz ustalenia jednostki ponoszącej odpowiedzialność w przypadku upraw ziemniaków na cele nasienne jest identyczne jak w innych uprawach rolniczych (Rozp. Min. Środ. z 15 lipca 2002 r., Flis 2008b). Po zgłoszeniu przez rolnika szkody przedstawiciel dzierżawcy obwodu łowieckie-go dokonuje tzw. oględzin uszkodzonej plan-tacji. Podczas oględzin rolnik powinien po-siadać dokumenty świadczące o tym, że dana uprawa jest prowadzona na cele na-sienne.

Podstawą jest tu dokument świadczący o rejestracji producenta lub dystrybutora ziem-niaków oraz numer rejestracyjny w rejestrze przedsiębiorców w Wojewódzkim Inspektora-cie Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Numer ten składa się z 11 cyfr, z których dwie pierwsze oznaczają kod statystyczny woje-wództwa, dwie kolejne kod statystyczny po-wiatu, zaś pozostałe kolejny numer wpisu w województwie. Ze względu na to, że planta-cje nasienne powinny być wolne od organi-zmów kwarantannowych, każde pole prze-znaczone do produkcji sadzeniaków podlega urzędowemu badaniu na obecność tych or-ganizmów, tj. mątwika ziemniaczanego i za-rodni grzyba Synchytrium endobioticum po-wodującego raka ziemniaka, jak również bakteriozy pierścieniowej ziemniaka

Clavi-bacter michiganensis ssp. sepedonicus.

Ba-danie to prowadzi z urzędu wojewódzki in-spektor ochrony roślin i nasiennictwa, zaś poszkodowany powinien posiadać dokument o pozytywnym wyniku takiego badania, który powinien okazać szacującemu.

Dodatkowo w produkcji nasiennej ziem-niaków prowadzone są dwie oceny polowe stanu plantacji, mające na celu sprawdzenie

warunków wytwarzania materiału nasienne-go. Pierwszą z nich przeprowadza się, gdy rośliny osiągną wysokość ok. 20 cm, drugą zaś od pełni kwitnienia do dwóch tygodni po kwitnieniu (Rozp. MRiRW z 1 lutego 2007 r.). Tym samym w zależności od okresu wystą-pienia szkody poszkodowany może dyspo-nować dokumentami o przeprowadzonej ocenie polowej stanu plantacji, które powi-nien przedstawić szacującemu.

Podczas oględzin szacujący ustala stan plantacji oraz obsady roślin i ewentualne braki wschodów z ustaleniem możliwej ich przyczyny. Elementy te wydają się niezmier-nie ważne, zwłaszcza w wypadku plantacji, które w późniejszym okresie, na skutek ko-lejnych szkód, mogą zostać zdyskwalifikowa-ne z przeznaczeniem do zaorania. Wielkość tych powierzchni uwzględnia się przy obli-czaniu utraconego przez rolnika plonu, pod-czas szacowania końcowego (Flis 2007). Dodatkowo wymagania technologiczne upraw nasiennych ziemniaków, warunkujące pozytywną ocenę plantacji, dopuszczają maksymalnie 30-procentowy brak roślin na plantacji. Przy większym wskaźniku pustych miejsc plantacje podlegają dyskwalifikacji (Rozp. MRiRW z 1 lutego 2007 r.).

Niezmiernie ważne podczas szacowania wstępnego jest ustalenie obsady roślin w przeliczeniu na 1 ha uprawy – poprzez bez-pośrednie liczenie krzaków w wybranych re-dlinach w reprezentatywnych miejscach plantacji (rys. 1). W produkcji nasiennej ziemniaków, w celu uzyskania wysokiego plonu sadzeniaków, stosowane jest zagęsz-czenie sadzenia, przy jednoczesnym zwięk-szeniu rozstawy redlin. W miarę zagęszcza-nia sadzezagęszcza-nia wzrasta zarówno plon ogólny, jak i plon frakcji sadzeniaków. Najczęściej stosowana rozstawa redlin wynosi 67,5 lub 75 cm, przy gęstości sadzenia 17-22 cm, co stanowi obsadę 61-87 tys. roślin na 1 ha (Ja-błoński 1997, 2008). Przy znanej liczbie krzaków na określonej długości redliny i od-ległości redlin ustalenie obsady rzeczywistej nie nastręcza większych trudności.

(3)

Rys. 1. Szkic sytuacyjny uprawy ziemniaków z naniesionymi uszkodzeniami gniazdowymi i punktowymi oraz miejscami ustalania obsady,

jak również ewentualnego pobrania prób celem ustalenia wydajności

Z szacowania wstępnego powinien być sporządzony protokół zawierający wszystkie opisane informacje, łącznie ze szkicem upra-wy i naniesionymi miejscami zniszczeń, wraz z pomiarem ich powierzchni i stopnia znisz-czenia na poszczególnych powierzchniach. Protokół ten powinien być podpisany zarów-no przez szacującego, jak i poszkodowane-go. W razie zaistnienia niezgodności należy umieścić je w uwagach. Warto również pa-miętać, że nieobecność prawidłowo zawia-domionego poszkodowanego nie wstrzymuje procedury oględzin, jak również późniejsze-go szacowania ostatecznepóźniejsze-go szkody (Flis 2008b).

Szacowanie ostateczne

Ostatecznemu szacowaniu podlegają straty ilościowe i jakościowe powstałe w wyniku uszkodzenia przez cztery gatunki zwierząt łownych. Czynności szacowania ostateczne-go powinny być przeprowadzone najpóźniej na dzień przed planowanym terminem zbio-ru, o którym poszkodowany powinien zawia-domić szacującego w formie pisemnej z za-chowaniem 7-dniowego terminu zgłoszenia tego faktu. W związku z tym, że oprócz opi-sanych wcześniej ocen polowych ziemnia-ków w użytkowaniu nasiennym po pozytyw-nej ocenie polowej, przed wykopaniem

ziem-niaków, przeprowadzana jest ocena labora-toryjna, podczas szacowania ostatecznego rolnik powinien dysponować dokumentem świadczącym o pozytywnym wyniku tejże próby lub chociażby dokumentem świadczą-cym o pobraniu prób do oceny laboratoryj-nej.

Podczas ostatecznego szacowania szko-dy szacujący określa całkowitą powierzchnię zniszczeń poprzez bezpośredni pomiar wszystkich miejsc, na których one wystąpiły, jak również procentowy stopień zniszczenia roślin na wyodrębnionych powierzchniach. Ze względu na najczęściej zróżnicowaną for-mę zniszczeń ich pomiaru dokonuje się, przyporządkowując ich kształt do płaskich fi-gur geometrycznych, i przez pomiar po-szczególnych boków figur – z wykorzysta-niem wzorów matematycznych – ustala areał wyodrębnionych powierzchni. Ustalona wiel-kość powierzchni zniszczeń z uwzględnie-niem procentowego zniszczenia roślin po-zwala na ustalenie zredukowanej powierzch-ni szkody, czyli teoretyczpowierzch-nie obliczonej po-wierzchni, na której szkoda wystąpiła w 100%. Po ustaleniu powierzchni zredukowa-nej szkody szacujący powinien ustalić wiel-kość potencjalnego plonu możliwego do uzy-skania z danej plantacji nasiennej. W prakty-ce likwidacji szkód wyrządzonych przez

(4)

zwierzynę wielkość plonu jest ustalana w oparciu o bezpośrednie próby polowe wydaj-ności. Próby te są pobierane w nieuszkodzo-nych miejscach plantacji, a ich liczba powin-na być dostosowapowin-na do całkowitego areału uprawy oraz wielkości zniszczeń. Z reguły pobiera się od 5 do 10 prób i ustala średni plon z jednego krzaka (Flis 2007, Flis 2008a). Znając obsadę roślin na jednym hektarze uprawy, co zostało ustalone pod-czas szacowania wstępnego, oraz średni plon bulw z jednego krzaka, wielkość utraco-nego przez rolnika plonu ustala się w oparciu o zależność:

P = W x O x Pz

gdzie:

P – wielkość utraconego plonu

W – średnia wydajność z jednego krzaka ustalona podczas prób polowych (kg) O – obsada na 1 ha (liczba roślin na 1 ha z uwzględnieniem miejsc, na których wystą-pił brak wschodów)

Pz – wielkość zredukowanej powierzchni

szkody (ha)

Po wykonaniu prób polowych zmierzają-cych do ustalenia wielkości utraconego przez rolnika plonu ogólnego konieczne jest sprowadzenie tej wartości do plonu netto, czyli ustalenie wielkości plonu, który stanowi element handlowy ziemniaków frakcji na-siennej. Plon netto ziemniaków to plon po-mniejszony o straty podczas zbioru oraz udział frakcji nasiennej w plonie ogólnym. Straty podczas zbioru są uzależnione od za-stosowanej technologii i z reguły nie przekra-czają 5%. Mimo że w przypadku materiału nasiennego ziemniaków określa się wyłącz-nie minimalne granice wymiarowe, co ozna-cza, że bulwy frakcji nasiennej powinny mieć minimalną wielkość 25 mm (Rozp. MRiRW z 1 lutego 2007 r.), jednak w praktyce kalibraż sadzeniaków zawiera się w granicach 35-55 mm. Dodatkowo w obliczeniach plonu netto bierze się pod uwagę korygujący współczyn-nik regresji (0,88), uwzględniający udział w plonie całkowitym materiału przeznaczonego na sadzeniaki (Jabłoński 1997).

Tym samym wielkość plonu netto jest ustalana w oparciu o następującą zależność:

Pnetto = P x 0,88 x (100-S) x (100-F)

gdzie:

Pnetto – plon netto, stanowiący podstawę do

obliczenia przysługującego odszkodowania, P – plon ogólny (ustalony w wyniku prób lowych wydajności z uwzględnieniem po-wierzchni zredukowanej szkody),

S – straty podczas zbioru,

F – straty wynikające z wyodrębniania frakcji nasiennej stanowiącej przedmiot obrotu handlowego.

Po ustaleniu plonu netto ziemniaków, któ-ry stanowi podstawę do ustalenia wielkości przysługującego odszkodowania z tytułu po-wstałych zniszczeń, konieczne jest ustalenie ceny sprzedaży sadzeniaków firmie nasien-nej. Cena ta jest uzależniona od panującej na rynku koniunktury oraz odmiany ziemnia-ka, niemniej jednak cenę gwarantują rolniko-wi umowy kontraktacyjne z firmami nasien-nymi, które z kolei są uzależnione od jakości i stopnia kwalifikacji materiału. Jednak zna-czący wpływ na cenę sadzeniaków wywiera również wielkość plonowania w danym roku. W przypadku ziemniaków współczynnik ko-relacji pomiędzy wielkością plonu a ich ceną ma wartość ujemną i kształtuje się na pozio-mie -0,66 (Rembeza 2008). Z reguły cena zbytu przez producenta waha się w grani-cach od 450 do 650 zł za tonę. Warto zazna-czyć, że cena uzyskiwana przez producenta ziemniaków jest z reguły o ok. 100% niższa niż późniejsza cena sprzedaży w obrocie handlowym przez firmy nasienne.

Po ustaleniu ceny zbytu ziemniaków kon-kretnej odmiany, oraz mając do dyspozycji elementy ustalone podczas szacowania ostatecznego szkody, szacujący ustala wiel-kość przysługującego odszkodowania, mno-żąc utracony plon (netto) przez potencjalną cenę ziemniaków nasiennych gwarantowaną przez firmę nasienną. Niemniej jednak w przypadku produkcji nasiennej należy zwró-cić uwagę na to, że bulwy przed sprzedażą są sortowane, a nie spełniające wymagań wymiarowych i jakościowych dyskwalifikowa-ne i ewentualnie mogą stanowić element ob-rotu handlowego w postaci tzw. towaru ubocznego, mającego również wartość han-dlową, lecz z reguły dużo niższą niż frakcja nasienna. Udział bulw frakcji nasiennej ro-śnie wraz ze wzrostem obsady roślin i przy obsadzie 70-80 tys. roślin na 1 ha jest wyso-ki, stanowi ok. 80%, a wraz ze

(5)

zmniejsza-niem obsady roślin spada i może stanowić tylko 50-60%.

Dodatkowo obliczoną kwotę odszkodowa-nia pomniejsza się o nieponiesione koszty zbioru, transportu i magazynowania. Koszty te w wypadku produkcji nasiennej są z regu-ły znaczne, gdyż wynikają głównie ze znacz-nych strat w procesie przechowywania, które mogą się kształtować na poziomie nawet 15%. Poza tym ziemniaki przed sprzedażą podlegają kolejnemu sortowaniu i część bulw niespełniająca wymagań jakościowych i wy-miarowych jest dyskwalifikowana. Ponadto w przypadku ustalenia kwoty należnego od-szkodowania z tytułu zniszczeń producent nie ponosi kosztów związanych z zakupem opakowań (worków) oraz kosztów związa-nych z workowaniem sadzeniaków i kwoty te należy uwzględnić w wielkości przysługują-cego odszkodowania. Kwota obliczonego w ten sposób odszkodowania powinna być wy-płacona poszkodowanemu w ciągu 30 dni od daty ostatecznego szacowania. W przypad-ku upraw wymagających zaorania wycenia-na jest wielkość strat dla całego areału upra-wy, przy czym kwotę przysługującego od-szkodowania pomniejsza się w zależności od terminu, w jakim wystąpiła szkoda (tab. 1) – Rozp. Min. Środ. z 15 lipca 2002 r., Flis (2008b).

Na podkreślenie zasługuje również zabieg związany z technologią produkcji nasiennej, polegający na wczesnym niszczeniu naci ce-lem zapobieżenia nadmiernemu wzrostowi bulw. Jest on zgodny z zasadami produkcji nasiennej ziemniaków i nie powinien stano-wić podstawy do odmowy wypłaty odszkodo-wania z tytułu naruszenia zasad agrotech-nicznych (Ustawa Prawo łowieckie).

Tabela 1

Wysokość odszkodowania

w zależności od terminu wystąpienia szkody*

Termin zaistnienia szkody

Odsetek obliczonej kwoty odszkodowania Do 15 kwietnia 25% Od 16 kwietnia do 20 maja 40% Od 21 maja do 10 czerwca 60% Od 11 czerwca 85%

* oprac. na podstawie Rozp. Min. Środ. z dnia 15 lipca 2002 r.

Literatura

1. Chotkowski J. 2008. Czynniki odbudowy rynku na-siennego ziemniaka. [W:] Produkcja nasienna i prze-chowalnictwo ziemniaków. Pr. zbior. pod red. J. Chot-kowskiego. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 7-16; 2. Chotkowski J., Stypa I. 2008. Dobór odmian ziemnia-ka do uprawy. [W:] Produkcja nasienna i przechowal-nictwo ziemniaków. Pr. zbior. pod red. J. Chotkowskie-go. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 17-39; 3. Flis M. 2007. Szkody w ziemniakach. – Łowiec Pol. 9: 50-53; 4. Flis 2008a. Odpowiedzialność za szkody wyrządza-ne przez dzikie zwierzęta w uprawach ziemniaków. – Ziemn. Pol. 3: 8-12; 5. Flis M. 2008b. Procedura sza-cowania szkód wyrządzonych przez zwierzęta w upra-wach rolniczych. – Biul. IHAR 248: 117-123; 6. Flis 2009. Zmienność w czasie wielkości szkód wyrządza-nych przez dzikie zwierzęta w uprawach rolniczych w warunkach obwodu łowieckiego polnego. – Biul. IHAR

(w druku); 7. Jabłoński K. 1997. Sadzenie, pielęgna-cja i ochrona ziemniaków. Fundapielęgna-cja „Rozwój SGGW” Warszawa; 8. Jabłoński K. 2008. Nowe elementy w technologii produkcji ziemniaków. – Ziemn. Pol. 1: 30- -36; 9. Rembeza J. 2008. Ceny ziemniaków i ich zróż-nicowanie. [W:] Technologia produkcji ziemniaków. Pr. zbior. pod red. J. Chotkowskiego. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 16-20; 10. Rozp. Min. Rol. i Rozw. Wsi z dn. 29.10.2003 r. w sprawie szczegółowych wyma-gań w zakresie jakości handlowej ziemniaków. – Dz. U. 2003 Nr 194, poz. 1900; 11. Rozp. Min. Rol. i Rozw. Wsi z 1.02. 2007 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących wytwarzania i jakości materiału siewnego. – Dz. U. 2007 Nr 29, poz. 189; 12. Rozp. Min. Środ. z dn. 15.07.2002 r. w sprawie postępowa-nia przy szacowaniu szkód oraz wypłat odszkodowań za szkody w uprawach i płodach rolnych – Dz. U. 2002 Nr 126, poz. 1081; 13. Ustawa z dnia 13 październi-ka 1995 roku Prawo łowieckie – Dz. U. 05.175.1462