BUDOWNICTWO Z ODPADÓW CERAMICZNYCH NA BIAŁOSTOCCZYŹNIE
CZęść 1. BUDYNkI ZE STŁUCZONYCH DACHÓWEk
W CZARNEj WSI kOśCIElNEj
julianna Cieciuch1, Paweł Gołębiewski1, jarosław Szewczyk2
1 studenci Politechniki Białostockiej, Wydziału Architektury, ul. O. Sosnowskiego 11, 15-893 Białystok
E-mail: jula2141@wp.pl
E-mail: pgolebiewski@outlook.com
2 Politechnika Białostocka, Wydział Architektury, ul. O. Sosnowskiego 11, 15-893 Białystok
E-mail: j.szewczyk@pb.edu.pl
BUIlDINGS MADE OF CERAMIC WASTE IN THE REGION OF BIAŁYSTOk PART 1. WASTE TIlE-MADE BUIlDINGS IN CZARNA WIEś kOśCIElNA Abstract
A number of vernacular houses of a unique construction still exist in the vicinity of Czarna Wieś kościelna in the commune of Czarna Bia ło sto cka, region of Białystok (25 km north-east to Białystok), Podlaskie Voivodeship, N-E Poland. They are unique because of their wall con struc tion, as their thick walls have been erected with ceramic waste (tiles or pottery) and clay or lime mortar. They are claimed to represent the spe cific local architectural and cultural phenomenon related to the sphere of vernacular material culture and vernacular architecture, es pecially. As such, they seem to be worthy of research because of their connections with local traditional ceramic crafts (pottery and tile pro duction center in Czarna Wieś koś-cielna), and because of their aesthetic values, construction parameters, etc.
The range and prevalence of such a cultural phenomenon has been the point of the authors’ research interest, as the authors got also infor mation about other buildings made of that type of construction, namely, in Białystok and in a few villages in communes Siemiatycze, Milejczyce, Tykocin, Michałowo, korycin and Turośń kościelna, with the prospects to find still more examples in the future. Therefore, the issue of range and preva lence of such buildings is also addressed to other researchers in the region.
In the article, which is the first one of a three-part series, the state-of-the-art of that indigenous construction is pre sented, and the examples of such architecture are listed with more detailed information about two dozen buildings in Czarna Wieś kościelna. The wider historic and cultural context will also be sketched in the future second part; and the buildings erected with ceramic waste in other parts of the Podlasie re gion will be recognized and presented in the third part of the series. In total, the basis for the rea soning about history, features and prevalence of that local construc tion, as well as its impact on vernacular architecture in and outside the vicinity of Czarna Wieś kościelna (namely, on exam ples of similar buildings in Czarna Wieś kościelna, karczmisko, Białystok, Łomy, Pomigacze, Siemiatycze, Mile jczyce, Michałowo, Mierzwin Mały and Tyko cin), are more than 20 examples of such buildings which have been surveyed in October, November and December 2016.
Streszczenie
W okolicy Czarnej Wsi kościelnej położonej w gminie Czarna Białostocka (to jest jakieś 25 kilometrów na północny wschód od Białegosto ku) znajdowało się co najmniej kilkanaście budynków o ścianach z odpadów ceramicznych (najczęściej z uszkodzonych dachówek), spaja nych glinianą zaprawą strycharską lub zaprawą wapienną. Ich zaistnienie należy wiązać z funkcjonującym tam od końca XVIII wieku ośrodkiem produkcji ludowej ceramiki użytkowej. Autorzy traktują te budynki jako nie tylko interesujące wytwory ludowej kultury budowlanej, god ne uwagi ba dawczej z racji swej specyfiki materiało-wo-konstrukcyjnej, ciekawych cech estetycznych i związków z miejsco wą kulturą rze mieślniczą (w tym związ ków z lokal-nym rzemiosłem ceramiczlokal-nym), lecz również jako przejaw zaistnienia oryginalnego i uni kalnego zjawiska na polu kultury mate rialnej regionu. Podobne obiekty znajdują się zresztą również w innych częściach Białostocczy zny, włącznie z
Bia-J. CIECIUCH, P. GOŁĘBIEWSKI, Bia-J. SZEWCZYK
łymstokiem (dotychczas potwierdzono ich występowanie w gminach Siemiatycze, Milejczyce, Tykocin, korycin i Turośń koś cielna), lecz występują tam sporadycz nie.
W pracy podjęto więc temat budownictwa z odpadów ceramicznych jako zjawi ska, jako swoistego feno menu: opisano stan wiedzy na temat owego budownictwa, jego historii, roz powszechnienia i wpływu na kul turę bu dowlaną ob szarów sąsied nich. Zaprezentowane tu (w opisie i na fotografiach) budynki w gminie Czarna Białostocka zarejestrowano jesie nią 2016 roku podczas badań tereno wych; wówczas też przepro wadzono wywiady z mieszkańcami, dopełniające ze brany materiał badawczy.
Niniejszy artykuł jest elementem większej, trzyczęściowej rozprawy. O ile celem niniejszej pierwszej części jest przedsta-wienie budow nic twa z odpadów ceramicznych jako spójnego i ciekawego zjawiska historyczno-architektonicznego, które zaistniało i rozwinęło się w oko li cach Czarnej Wsi kościelnej, to w części drugiej zaprezentowane zostaną głębsze związki tego zjawiska ze sferą lokalnej ludowej kul tury mate rialnej (na przykładzie wybranych pracowni garncarskich w Czarnej Wsi kościelnej i z uwzględnieniem informacji pozy skanych pod czas wywia dów), a w trzeciej części zostaną przedstawione także – na prawach kontekstu porównawczego – przy kłady podobne go budow nictwa z innych ob sza rów Białostocczyzny, w tym nie związanego genetycz nie z ośrodkiem garncarskim w Czarnej Wsi kościelnej. Ten typ budownictwa rozwinął się bowiem na mniejszą skalę również wokół innych ośrodków ludowej ce ramiki na Białostocczyźnie (zwła sz cza koło Siemia-tycz i Milej czyc), a także sporadycznie występował poza obszarami bezpośredniego oddziaływania takich ośrodków. keywords: low-tech architecture; vernacular architecture; earthen architecture; indigenous building materials; architectural ceramics
Słowa kluczowe: architektura low-tech; architektura wernakularna; budownictwo z ziemi; miejscowe materiały budowlane; ceramika budow lana
WPROWADZENIE
Wieś podlaska, w tym też podbiałostocka, była od za wsze drewniana, co uważano bądź to za przymiot, bądź za wa dę. Przywiązanie Podlasiaków do drewna skutkowało nie raz zabawnymi sytuacjami, na przykład jak ta wspominana przez Zyg munta Glogera [1907, s. 146], mająca miejsce we wsi jeżewo pod Tykocinem, gdzie „...gdy Jan Gloger w roku 1859 zniósł
pańszczy-znę i oczynszował włościan, pobudo wał im ca łą wioskę dla bezpieczeństwa ogniowego mu ro wa n ą. Wło ścianie jednak nie mo gli przywyknąć do mie szkań mu rowa-nych i oswoić się z przezwiskiem ‘kamienicz ników’, które im są siedzi nadawali. Jakoż gdy zo stali w roku 1864 w do mach mu rowanych uwłaszczeni, w ciągu lat kilku prawie wszyst kie zburzyli i postawili sobie domy drewnia ne”.
Pomimo cyklicznych zmian (zarówno o charak-terze ka ta strof dziejowych, jak też głębokich przemian ewolu cyj nych)1 pod laska wieś wciąż jeszcze – nawet obecnie, w ko lejnej dekadzie XXI wieku – pozostaje w znacznej mierze dre w niana. Wiele wsi na wschod-niej i południowej Biało stoc czyźnie po dziś dzień ma zabudowę niemal wyłącznie z tego budulca.
Przywią-zanie do drewna nie wykluczało jed nak in nych ma-teriałów i tech nik, również tych nietypowych, rzadko spotykanych. Na Białostoc czyźnie stosowano bo wiem wiele roz wią zań budowlanych o charakterze tanich substytutów opartych na pomysłowym wykorzy staniu miejsco wych budulców.
Niektóre podlaskie wsie znane są głównie z bu-dynków wzniesionych z nietypowych materiałów. Na przykład we wsi Uhowo koło miejsco wości gminnej Łapy do dziś ostało się kilkanaście domów z połowy XX wieku mających ściany wzniesione z polan opa-łowych spajanych zaprawą ce men towo-wapienną [M. kusznerko 2011; M. kusznerko,j. Szew czyk 2011]. We wsi gminnej Rudka kilkadziesiąt domów (jesz-cze przed półwie(jesz-czem było ich około czterdzieści, a dziś pozostało ponad dwadzieścia) ma konstrukcję strychul cową – z dwu war s twowej słomianej plecionki pokrytej wa pienną zaprawą tynkarską, z zasypką izo-lacyjną z miału z wę gla drzewnego. We wsi Tworko-wice w gmi nie Ciecha nowiec kilkadziesiąt budynków ma ściany glinobite (często są one „zbrojone” jałow-cem); budyn ki o ścianach ubijanych z ziemi gliniastej
1Jarosław Szewczyk [2007, s. 119-139] wymienia kilkanaście ta kich dziejowych przełomów, silnie wpływających na kształt rozpla nowań
i zabudowy wschodnio podlaskich wsi: (1) tak zwaną po miarę włóczną po 1557 roku, (2) zniszczenia wojenne z lat 1658-1666, (3) zmiany w okresie Oświe cenia, (4) osiem nastowieczną dzia łalność gospodarczą Antoniego Tyzenhauza; (5) przemiany eko nomiczne w połowie XIX wieku, (6) uwłaszczenie chło pów w 1864 roku, (7) stopniowe przemiany pouwłaszczeniowe, (8) emi grację zarobkową, (9) przymusową emigrację z lat 1915-1922, czy li tak zwane bieżeństwo, (10) komasację gruntów oraz (11) prze miany ekonomiczne w okresie międzywojen-nym, (12) powo jenną reformę rol ną, (13) całokształt późniejszych przemian powojen nych (dokończenie prac komasacyjnych, elektryfikacja
BUdOWnICtWO Z OdPadóW CEramICZnYCH na BIaŁOStOCCZYźnIE ... wznoszono tam po pożarze, który tuż po drugiej woj-
nie światowej strawił niemal całą wieś [j. Szew czyk 2008]. We wsiach Czepiele i Nowodziel w gminie kuźnica stoi kilka stodół z surowej cegły (a właści-wie z blo cz ków glinoziem nych), zaś tu i ów dzie w ca-łym wojewódz twie spotyka się budynki gospodarcze o ścianach z „lekkiej gliny” (zie mi gli niastej wymiesza-nej ze sło mą, perzem lub wysuszonymi uprzednio łę-tami ziemniaczanymi). Są też wsie takie jak kozarze w gminie Cie chanowiec, w których wystę pują niemal wszystkie wyżej wymienione alternatywne kon strukcje do mów i budynków gospodar skich.
Alternatywne rozwiązania materiałowe były na podla skiej wsi propagowane i stosowane od bardzo dawna, mniej więcej od końca XVIII wieku aż do lat sześćdziesiątych XX wieku. Zwłaszcza w połowie XX wieku tanie biedabudow nictwo „z ma teria łów miej-scowych” promowano tu odgórnie jako remedium na wojenne zniszczenia i pau peryzację wsi, ale też jako alter na tywę dla zabudowy drewniano-sło mianej, krytykowanej za łatwopalność. jednak opisów nie-których rodzajów alterna tywnych roz wiązań mate-riałowo-konstrukcyjnych, zastosowanych w zabudo-wie podbiałostoc kich wsi, nie znajdziemy ani w pi-śmiennictwie naukowym, ani nawet w poradni kach budowlanych z tamtego okresu, były one bowiem wytworem pomysłowoś ci miej scowych bu downiczych i właściwie po dziś dzień nie zostały dostatecz nie (o ile w ogóle) opisane w literatu rze.
jednym z takich rozwiązań było dość pospo-lite w oko licach Czarnej Wsi kościelnej budownictwo z odpadów ce ramicznych spajanych gliną. Doczekało się ono komentarza w zaledwie jednym artykule na-ukowym opublikowanym przed pięciu la ty [I. Horba, j. Szewczyk 2012]. jest zaś na tyle ciekawe (pod wie-loma zresztą względami) i słabo roz poznane, a przy tym zagrożone unicestwieniem, że niepodję cie jego dalszych badań byłoby stratą dla nauki.
Niniejszy artykuł prezentuje wyniki poszukiwań tere nowych w gminie Czarna Białostocka, zwłaszcza zaś w oko licach Czarnej Wsi kościelnej, odległej od Czarnej Biało stockiej o zaledwie półtora kilometra. Poszukiwano budyn ków o ścianach z odpadów ce-ramicznych spajanych gliną. Ponadto poszukiwano informacji ustnych o tymże bu downictwie, o jego hi-storii i związkach z miejscowym ludo wym rzemiosłem dachówkarsko-garncarskim2. Poszukiwano też infor-macji o szerszym oddziały waniu tegoż budownic twa, znajdując kilka budynków mających tę konstrukcję, lecz położonych w innych gminach, w tym w odle głym
o 20 km Białymstoku; kilka innych przykładów budow-nictwa z od padów ceramicznych znaleziono też w in-nych częściach województwa. Toteż za przedmiot roz-ważań przyjęto tu bu downictwo z odpadów ceramicz-nych na całej Białostocczyź nie, aczkolwiek najwięcej przykładów tegoż budownictwa znajduje się właśnie w okolicach Czarnej Wsi kościel nej.
1. STAN WIEDZY
Omawiany typ budownictwa był raczej pomijany w op ra cowaniach naukowych. Brak też wzmia nek o nim w innych publikacjach z kilkoma wyjątka mi – na przy-kład przed po nad pół wieczem Menandr Łuka szewicz [1959, s. 23] zaled wie lako nicznie wzmiankował, iż „bez
deskowania z odpad ków pro dukcji ceramicznej da-chó w ki i garnków we wsi Czarna Wieś Kościelna po-wiatu biało stockiego pobudowano kilkanaście domów mieszkal nych i bu dynków gospodar czych. Na coko le, na zaprawie średnio tłu stej gliny układa się na płask po pękaną wichrowa tą lub zbitą dachówkę lub czerepy garn ków. Grubość ściany stosu je się zwykle około 50 cm. Bu dynki takie są trwałe, cie płe i suche”.
W jedynym opublikowanym dotąd artykule na-ukowym poświęconym po części tematyce miejscowe-go budownictwa z od padów cera micznych spajanych zaprawą glinoziemną lub ewentualnie cementowo-wa-pienną Inez Horba i jarosław Szewczyk [2011] wy mie-niają 6 budynków mających kon stru kcję będącą przed-miotem naszych rozważań.
Dwa budynki mają ściany z odpadów ceramicz-nych spajaceramicz-nych zaprawą cementowo-wapienną:
dom w Czarnej Wsi kościelnej przy ul. Pięknej •
29, wzniesiony w 1935 roku;
dom w Czarnej Wsi kościelnej przy ul. Pięknej •
(nu meru nie podano), wzniesiony w 1938 roku. Cztery budynki mają ściany z odpadów cera- micz nych spajanych zaprawą glinoziemną:
dom nr 34 w karczmisku (brak datowania); •
budynek pracowni garncarskiej Stary Młyn •
w Czarnej Wsi kościel nej (brak datowania); budynek gospodarczy przy ul. Pięknej 32a •
w Czarnej Wsi kościel nej (brak datowania); dobudówka domu przy ul. ks. E. Szapela nr 20 •
w Czarnej Wsi kościelnej (brak datowania). Wspomniani autorzy łączą owe budownictwo z miej scowymi tradycjami garncarskimi oraz piszą, że
„...podawa ne przez niektórych właści cieli lub ich sąsia-dów datowanie kilku domów na koniec XIX wieku budzi pewne wątpliwo ści, lecz nie moż na zupełnie wykluczyć
J. CIECIUCH, P. GOŁĘBIEWSKI, J. SZEWCZYK
prawdziwości takich informacji, toteż miejscowe bu-downictwo z ceramiki odpa dowej, rozumiane jako lo-kalny fenomen architektoniczno-bu dowlany, zapewne zamyka się w latach mniej wię cej 1880-1965”. Na tym
właściwie koń czy się utrwalona w pi śmiennictwie na-ukowym wiedza o podlaskich budynkach z odpadów cera micznych. Podsumowując:
lakonicznie opisano 6 budynków z odpadów •
cera micznych, podczas gdy według naszej wie-dzy, opartej na wywia dach z mieszkańcami Czar-nej Wsi kościelCzar-nej, było ich na Podlasiu (zwłasz-cza w gm. Czarna Białostocka) znacz nie więcej; ich datowanie jest niepewne, potwierdzone jedy-•
nie dla dwóch obiektów;
ich opisy nie zawierają informacji o niuansach •
ma teriałowo-konstrukcyjnych;
brakuje informacji ustnych pozwalających osa-•
dzić ten typ budowania w szerszym kontekście spo łe cz no-kulturowym.
2. BUDYNKI O ŚCIANACH ZE STŁUCZONYCH DACHÓWEK W CZARNEJ WSI KOŚCIELNEJ, Z WIDOCZNĄ ORYGINALNĄ KONSTRUK CJĄ
Podczas badań terenowych przeprowadzonych w Czar nej Wsi kościelnej jesienią 2016 roku odnale-ziono kilka bu dynków po miniętych we wspomnianym artykule, a mających wyżej opisaną konstrukcję, to jest ściany wymurowane z od padów dachówki lub sko-rup garncarskich. Oprócz tego uzy skano informacje o trzech budynkach tego typu położonych na dal szych te re nach, a także o dwóch budynkach mających ścia-ny wymurowane z pozagatunkowych kafli piecowych (w Milejczy cach i w Siemiaty czach), dwóch budynkach ma jących ściany wymurowane z uszkodzonych rurek drenar skich (we wsi Mie rzwin Mały koło Tyko cina oraz w Micha łowie) i o siemiatyckim budynku gospodar-czym z gąsio rów da chówkowych. Łącz nie jest to co najmniej 19 obiek tów o ścianach wymurowanych z da-chówek w Czarnej Wsi ko ścielnej, a włącznie z kilkoma spoza miejscowości – po nad 20, co razem z pięcio-ma pięcio-mającymi ściany z innych od padów ceramicznych daje w sumie co najmniej 27 znanych nam obiektów. Informatorzy z gmin Czarna Białostocka, Mi lejczyce i Siemiaty cze wspominali także o innych, nieistnie-jących już budynkach – zwłaszcza gospodarczych, rzadziej mieszkalnych – mających ściany wykonane z odpadów cera micznych.
2.1. Dobudówka gospodarcza do domu w Czar nej Wsi Kościelnej przy ulicy Pięknej 1
Na posesji na rogu ulic świętojańskiej i
Pięk-znajduje się niewielka, niska przysadzista dobudów-ka o konstrukcji żel betowej słupowej, z wypełnieniem pól między tymi słupami murem z dachów ko wych skorup spajanych zaprawą glinianą (część ścian jest wszakże wymurowana z pustaków cemento wych). Mur dachówko wy jest bardzo starannie wykonany i pozo staje w znakomitej kondycji technicznej. Cała zaś dobu dówka kryta jest również da chówką (esówką), tak iż da chówka stanowi gros materiału budulcowego tego obiektu. Nie uzyskano informacji o datowaniu obie ktu (prawdopodobnie pochodzi on z drugiej połowy XX wieku).
Wzniesienie takiej ściany musiało być bardzo praco chłonne z uwagi na rozdrobnienie i gęste uło-żenie stłuczki dachówko wej, której dokładne spojenie z oczyszczoną gli nianą zaprawą garncarską wymagało dużej staranności wy konawczej (przygoto wanie takiej zaprawy również jest pro cesem praco- i czasochłon-nym). jednak pomimo upływu kil ku dziesięcioleci od powsta nia obiek tu nie widać tu oznak destrukcji, której wszak należałoby się spodziewać choćby dlatego, że dachówki są miejscami ułożone wbrew zasadom na-turalnego spływu wód opadowych, mianowicie tak, iż woda opadowa zacieka po skłonach dachó wek do wnętrza ścia ny (por. ryc. 4). Rzeczywiście, w takich partiach zaob serwowano nieco większą nierówność powierzchni ścia ny, powstałą wskutek zapoczątkowa-nych procesów erozyjzapoczątkowa-nych (ryc. 3).
2.2. Obiekty pracowni garncarskiej w Czarnej Wsi Ko ścielnej przy ulicy Pięknej 32a
Przy tej samej ulicy Pięknej zarejestrowano jeszcze kil ka innych budynków o ścianach wykona-nych w całości lub częścio wo ze stłuczki dachów-kowej spajanej gliną; niektóre – jak dwa obiekty na-leżące do pracowni garncarskiej przy ulicy Pięknej 32a – wydają się dobudówkami (choć nimi nie są) lub obiektami silnie zmodyfikowanymi (choć dziś już trud no jednoznacznie stwierdzić zakres zmian, które prze szły), a przy tym ich obecne usytuowanie w sto-sunku do po zostałych budynków oraz wyko rzystanie jest nieoryginalne, bo jest zapewne efektem bardziej złożonych i zapewne póź niejszych, a nieraz wieloeta-powych przemian inwestycyj nych na danej działce sie dliskowej.
Owe dwa obiekty gospodarcze przy ulicy Pięk-nej 32a są położone w głębi wąskiej działki siedliskowej. Są to bu dynki parterowe, nakryte – tak jak w poprzed-nio omówio nym przypadku – dachami dwuspa dowymi z pokryciem da chówką esówką lokalnego wyrobu (ryc. od 5 do 9).
BUdOWnICtWO Z OdPadóW CEramICZnYCH na BIaŁOStOCCZYźnIE ...
Ryc. 1. Dobudówka gospodarcza do domu w Czarnej Wsi kościel nej przy ulicy Pięknej 1; fot. j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016 Fig. 1. An outhouse in Czarna Wieś kościelna, 1 Piękna Str.; photo by j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016
Ryc. 2. Dobudówka gospodarcza w Czarnej Wsi kościelnej przy ulicy Pięknej 1; fot. j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016 Fig. 2. An outhouse in Czarna Wieś kościelna, 1 Piękna Str.;
photo by j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016
Ryc. 3. Fragment ściany dobudówki w Czarnej Wsi kościelnej przy ulicy Pięknej 1; fot. j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016 Fig. 3. A piece of wall construction of the outhouse in Czarna Wieś kościelna, 1 Piękna Str.; photo by j. Cieciuch & P.
J. CIECIUCH, P. GOŁĘBIEWSKI, J. SZEWCZYK
Pierwszy z nich (ryc. 5, 6), położony nieco da-lej w głę bi działki, ma wszystkie ściany z dachówek spajanych gli nia ną za pra wą garn carską i wydaje się połączony z now szym bu dynkiem z pustaków, od którego jednak jest faktycznie oddzie lo ny trzydzies to-cen tymetrowym prześwitem. ściany są gru be, a da-chówka ułożona linią wygięcia wzdłuż osi ścia ny, tak iż przy powierzchni ścian widać końce dachówek wysta jące pod kątem prostym, co częściowo neutra-lizuje problem zaciekania deszczu. W związku z tym dachówki są tu ułożo ne mniej gęsto niż we wcześniej omawianym budyn ku, a większą część ściany stanowi surowa glina (ryc. 7). Obiekt należałoby datować na pierwszą połowę XX wieku (prawdopodobnie na lata trzydzieste). O dość dawnej metry ce świadczą nie tylko niuanse wykonawczo-konstrukcyjne, lecz także większy niż we wcześniej opisywanym budynku sto-pień wymycia glinianej zaprawy z lica ścian.
Ryc. 4. Przekrój ściany pokazujący dwa rodzaje ułożenia dachó wek: sprzyjające odpływowi wód opadowych (po lewej) i sprzyja jące zacie kom (z prawej); źródło: rys. autorzy, 2017
Fig. 4. Two wall sections showing two types of ceramic tile layouts in walls: with tile slopes that enable rainwater drainage (on the left), and causing rainwater absor ption (on the right); source: drawing by the authors, 2017
Drugi z budynków przy ulicy Pięknej 32a ma wszystkie ściany z bloczków z betonu komórkowego ze wzmocnienia mi be to nowymi lub żelbetowymi oraz jedynie kilko ma relik towymi starszymi partiami muru wykonanymi z dachówek spajanych gli nia ną zaprawą garncarską, będących pozostało ścią pierwotnej kon-strukcji. Obiekt opiera się na solidnym fundamen cie beto nowym, którego budulec i kształt pozwalają da-tować całość (za wyjątkiem późniejszej ściany z pusta-ków) na połowę XX wieku.
W tym drugim budynku dachówki ułożone są tak, iż na licu ściany nie widać esowatych wygięć, to jest struktura ściany odzwierciedla mniej więcej strukturę zaobserwowaną w budynku przy ulicy Pięknej 1, tyle że układ stłuczki da chówkowej jest tu mniej zwarty: spoiny są tu większe i więk szy jest pro porcjonalny udział za-prawy glinianej w struktu rze ściany, zaś sama stłuczka drobniejsza i o bardziej niere gularnych kształtach.
WZOrCE KSZtaŁtOWanIa WnĘtrZa dOmU WIEJSKIEGO na SEJnEŃSZCZYźnIE
Ryc. 5. jeden z budynków gospodarczych w Czarnej Wsi kościel nej przy ulicy Pięknej 32a; fot. j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016
Fig. 5. An outhouse in Czarna Wieś kościelna, 32a Piękna Str.; photo by j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016
Ryc. 6. jeden z budynków gospodarczych w Czarnej Wsi kościel nej przy ulicy Pięknej 32a; fot. j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016 Fig. 6. An outhouse in Czarna Wieś kościelna, 32a Piękna Str.; photo by j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016
J. CIECIUCH, P. GOŁĘBIEWSKI, J. SZEWCZYK
Ryc. 8. Drugi z budynków gospodarczych w Czarnej Wsi kościel nej przy ulicy Pięknej 32a;
fot. j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016
Fig. 8. The second outhouse in Czarna Wieś kościelna, 32a Piękna Str.; photo by j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016
Ryc. 9. Drugi z budynków gospodarczych w Czarnej Wsi kościel nej przy ulicy Pięknej 32a; fot. j. Cieciuch
& P. Gołębiewski, 2016 Fig. 9. The second outho-use in Czarna Wieś
kościel-na, 32a Piękna Str.; photo by j. Cieciuch &
P. Gołębiewski, 2016 Ryc. 7. Fragment ściany budynku gospodarczego w Czarnej Wsi
kościelnej przy ulicy Pięknej 32a; fot. j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016
Fig. 7. A piece of wall construction of the outhouse in Czarna Wieś kościelna, 32a Piękna Str; photo by j. Cieciuch & P.
BUdOWnICtWO Z OdPadóW CEramICZnYCH na BIaŁOStOCCZYźnIE ...
Ryc. 10. Pochodzący z 1935 roku dom o ścianach z dachówek w Czarnej Wsi kościelnej przy ulicy Pięknej 29; fot. I. Horba (mate riały ar chiwalne WA PB, 2012)
Fig. 10. A house in Czarna Wieś kościelna, 29 Piękna Str., dated back to 1935; photo I. Horba (the archive of the Faculty of Architec ture, BUT, 2012) 2.3. Obiekty pracowni garncarskiej w Czarnej
Wsi Ko ścielnej przy ulicy Pięknej 29
Przy ulicy Pięknej 29 mieści się pracownia garn-carstwa tradycyjnego i ozdobnego, obecnie należą-ca do Pawła Pie chowskiego, faktycznie zaś od kilku pokoleń prowadzona przez ród Piechowskich. kilka budynków tej pracowni wy konano ze stłu czki dachów-kowej spajanej gliną: wszystkie po wstały w latach mię-dzywojennych.
Na posesji znajdują się dwa budynki wzniesione jako domy mieszkalne: jeden z nich to obiekt współ-czesny wznie siony z cegły, natomiast drugi, stojący tuż przy ulicy, pocho dzi z 1935 roku i ma ściany z dachó-wek i gliny, otynkowane grubą warstwą cementowo-wa-piennej zaprawy tynkarskiej, z ozdobny mi boniowania-mi i gzymsaboniowania-mi wykonanyboniowania-mi w za pra wie (ryc. 10). Tynk po ponad 80 latach użytkowania trzy ma się dobrze, bez ubytków, i całkowicie zakrywa oryginal ną konstruk-cję. Budynek nie peł ni obec nie funkcji mieszkal nej, lecz służy za magazyn wyrobów garncarskich.
Za dachówkowym domem stoi również kilka niewiel kich budynków warsztatu garncarskiego, w tym jeden to mała dobu dó wka do pracowni garncarskiej, mieszcząca „ga lerię ceramiki” (dawniej był to chlew dwukrotnie dłuższy niż obecnie). Owa galeria również ma ściany z dachówek, otyn kowane i po bielone (ryc. 11 i 12). W samej zaś pracowni, mającej ściany z cegły si likatowej, znajduje się podpiwni czenie wymurowane z da chówek, ma jące ściany zagłębione w ziemi i we-wnątrz nieotynkowane (ryc. 13).
Dachówkowe ściany galerii i piwnicy pracowni, które różnią się od siebie układem dachówek (por. ryc. 12 i 13), prawdo podobnie wzniesiono w tym samym czasie co stary dom, czyli około 1935 roku, aczkolwiek partie ścian z cegły silikatowej (w pracowni) są póź-niejsze. ściany z dachówek pozostają w doskonałym stanie. Na uwagę zasługuje fakt, że wszystkie te obiek-ty kryte są również dachówką, prawdopo dobnie orygi-nalną (pokrycie nie było zmieniane od czasu powstania budowli, a jedynie doraźnie naprawiane).
J. CIECIUCH, P. GOŁĘBIEWSKI, J. SZEWCZYK
Ryc. 12. ściana dobudówki w Czarnej Wsi kościelnej przy ulicy Pięknej 29; fot. I. Horba (materiały archiwalne WA PB, 2012) Fig. 12. An outhouse in Czarna Wieś kościelna, 29 Piękna Str.; photo by I. Horba (the archive of the Faculty of Architecture, BUT, 2012)
Ryc. 11. Dobudówka (mieszcząca galerię wyrobów garncarskich) w Czarnej Wsi kościelnej przy ulicy Pięknej 29; fot. j. Cieciuch & P. Go łębiewski, 2016
Fig. 11. An outhouse (a gallery of hand-made pottery) in Czarna Wieś kościelna, 29 Piękna Str.; photo by j. Cieciuch & P. Go łę biewski, 2016
Ryc. 13 a) i b). Piwnica pracowni garncarskiej w Czarnej Wsi kościelnej przy ulicy Pięknej 29; fot. j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016
Fig. 13 a) and b). A basement of a potter’s workshop in Czarna Wieś ko ścielna, 29 Piękna Str.; photo by j. Cieciuch & P. Gołębiew ski, 2016
2.4. Piwnica wolno stojąca w Czarnej Wsi Kościelnej przy ulicy Pięknej 60
Przy tejże samej ulicy Pięknej, najdłuższej i głównej spośród około dziesięciu ulic w Czarnej Wsi kościelnej, znajduje się nieco większa, lecz dziś już niemal pusta posesja z jedynym budynkiem, miano-wicie z wolno stojącą niewiel ką piwnicą, której niskie grube ściany wykonane są całkowi cie z dachówki esówki układanej na zaprawie glinianej tak, iż płasz-czyzna elewacyjna po kryta jest jakby ornamentem esowatych zagięć. W ścianie szczytowej i na części ścian bocznych leży gruby wieniec murłato wy z so-snowego drew na, a na nim wymurowano jeszcze z ta-kich samych dachó wek przednią ściankę frontonową, stosu jąc wszakże odmien ny układ dachówki, miano-wicie wzdłużny, tak iż lico przed niej ściany wydaje się pokryte jakby drobnym horyzontaln ym ornamentem; ca łość jest miła dla oka i sprawia wrażenie przemy-ślanej kompozycji (ryc. 14). Natomiast tylna ścianka fronto nowa nie jest wprawdzie oddzie lona drewnianą belką murłatową, ale i ona ma strukturę inną niż ścian-ki poniżej poziomu okapu (ryc. 15).
Ponieważ dwu spa do wy dach piwnicy również pokryty jest dachówką, ceramika dachówkowa
sta-nowi główny budu lec całego budynku, tym bar dziej że w ścianach dachówkę ułożono dość gęsto i bar-dzo starannie, z zamiarem zarówno nadania budyn-kowi odpowiedniej trwałości, jak też osią g nięcia efek-tów artystycznych (światłocieniowo-faktural nych oraz barwnych). Wydaje się zatem, że już w pierwot nym za mierzeniu budynek nie miał być otynko wany i taki pozostaje po dziś dzień (ryc. 16).
Piwnicę tę wzniesiono w okresie międzywojen-nym, za pewne w latach trzydziestych XX wieku, a sta-ranność wyko nania i celowość jej konstrukcji wskazuje, że już wówczas te chnika murowania z dachówkowych odpadów spajanych zaprawą garn carską była dobrze rozwinięta, zatem zapewne stosowana tu nawet znacz-nie wcześznacz-niej, może od XIX wieku.
Omawiana piwnica jest jednym z niewielu obiek-tów tego typu (o ile nie jedynym), które nie zostały przekształco ne: po dziś dzień – być może po 70 lub 80 latach od jej wzniesienia – prezentuje ona swą ory-ginalną zamierzoną for mę, nieskażoną przeróbkami. Obiekt wydaje się więc go d ny formalnej ochrony lub przynajmniej wart pozakonser wa torskich starań o jego za chowanie. jest to zresztą, jak już wspomniano, jedy-ny obiekt na tej działce.
J. CIECIUCH, P. GOŁĘBIEWSKI, J. SZEWCZYK
Ryc. 14. Piwnica gospodarcza wolno stojąca w Czarnej Wsi kościelnej, ul. Piękna 60; fot. j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016 Fig. 14. A detached storage cellar in Czarna Wieś kościelna, 60 Pię kna Str.; photo by j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016
BUdOWnICtWO Z OdPadóW CEramICZnYCH na BIaŁOStOCCZYźnIE ...
2.5. Dobudówka przy ulicy Wesołej 14
O niewielkiej dobudówce, mającej większe fragmenty ścian starannie wykonane z odpadów da-chówkowych spaja nych gli nianą za prawą garncarską (być może zawierającą nie wielką domieszkę cementu), uzupełnione fragmentami z ce gły spajanej za prawą murarską, niewiele nam wiadomo: nieznany jest nam czas powstania obiektu ani jego historia. Ciekawy jest jednak pe wien szczegół konstrukcyjny, miano wicie wzmocnienie muro wanych ścian drewnianymi słupami (ryc. 17).
2.6. Dom przy ulicy Szkolnej 6
Również o tym domu niewiele wiemy. Prawdopodob nie wzniesiono go w latach trzydzie-stych XX wieku. Ma on częściowo widoczną dachów-kową fakturę na partiach ścian poza boniowaniami i gzymsami, które są otynkowane i po bielone (ryc. 18). Dachówko we ściany zatarto na gładko za prawą glinianą, toteż są one niemal gładkie, w odróżnie niu od obiektów omówio nych powy żej. Dom jest nadal użyt kowany, zamieszkany i pozostaje w dobrym sta-nie technicz nym. Zarówno sam obiekt, jak i działka są bardzo zadbane, stale poddawane zabiegom konser-wacyjnym.
Ryc. 16. Piwnica gospodarcza w Czarnej Wsi kościelnej przy uli-cy Pięknej 60; fot. j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016 Fig. 16. A detached storage cellar in Czarna Wieś kościelna, 60
Pię kna Str.; photo by j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016
Ryc. 17. Fragment ściany dobudówki w Czarnej Wsi kościelnej przy ulicy Wesołej 14; fot. j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016 Fig. 17. Wall construction of the outhouse in Czarna Wieś ko-ścielna, 14 Wesoła Str.; photo by j. Cieciuch & P. Gołębiewski,
J. CIECIUCH, P. GOŁĘBIEWSKI, J. SZEWCZYK
Ryc. 18. Pochodzący z lat trzydziestych XX wieku dom o ścianach z dachówek w Czarnej Wsi kościelnej przy ulicy Szkolnej 6; fot. j. Cieciuch & P. Gołębiewski, 2016
Fig. 18. A house in Czarna Wieś kościelna, 6 Szkolna Str., dated back to the 1930s; photo j. Cieciuch, P. Gołę biewski, 2016
Ryc. 19. Drewniany dom w Czarnej Wsi kościelnej przy ulicy E. Chapela 20, z dobudówką z dachówek; fot. j. Szewczyk, 2012 Fig. 19. A wooden house in Czarna Wieś kościelna, 20 Chapela Str., with its outbuilding made of roof tiles; photo by j. Szew czyk, 2012
BUdOWnICtWO Z OdPadóW CEramICZnYCH na BIaŁOStOCCZYźnIE ... 2.7. Dobudówka do domu przy ulicy Edwarda
Cha pela 20
Dobrze zachowany i utrzymany drewniany dom przy ulicy Chapela ma z tyłu niewielką dobudówkę go-spodarczą o ścia nach wymurowanych z dachówek (ryc. 19 i 20). Obie części, to jest drewniany dom i jego przybudówka, pokryte są dachówką esówką. Wła-ściciele pomalowali całość (ściany drewniane i ściany dachówkowe oraz drzwi drewniane przy budówki, lecz także frontowe og rodzenie i studnię), na da jąc im ko-lor ceglastobrą zowy, przypominający naturalną bar-wę gliny. jest to więc przykład neutral nych działań restauracyj no-konserwatorskich, nieszkodzących bu-dynkowi i niepowo du jących utraty jego spójności este-tycznej.
2.8. Budynek gospodarczy przy ulicy Pięknej 56 Niewielki niski budynek gospodarczy w Cza-rnej Wsi ko ścielnej przy ulicy Pięknej 56, o ścianach z dachówek i ró wnież kryty da chówką (z dachem dwuspado wym), po zostaje w dobrym stanie technicz-nym. Datowanie i szcze gó ły kon strukcji są podobne jak w innych tego typu obiektach.
2.9. Obiekty o niepewnej lokalizacji
Materiał ikonograficzny przechowywany w ar-chiwum Pracowni Urbanistyki i Planowania Przestrzen-nego Wydzia łu Ar chitektury Politechniki Białostockiej zawiera wykonane przez studentów zdjęcia kilku in-nych budynków o ścianach z dachó wek. Są to bądź budynki o niepewnej lokalizacji (nie kiedy wiadomo tyl-ko, że znajdują się w Czarnej Wsi ko ścielnej – ryc. 21 i 22), bądź też są to pochodzące sprzed kil ku lat ruiny obiektów, które dziś już nie istnieją (ryc. 23).
Podsumowując, w materiałach ikonograficznych wła s nych (zebranych przez nas podczas badań tere-nowych w ro ku 2016) oraz archiwalnych (zgromadzo-nych wcześniej przez studentów Wydziału Architektury PB) zarejestrowano w Czarnej Wsi ko ścielnej trzyna-ście obiektów mających ścia ny z dachówki ceramicz-nej spajaceramicz-nej zaprawą garncarską lub niekiedy może glinoce mentową, których konstrukcja jest weryfikowal-na, bo pozostaje widoczna całkowicie lub na fragmen-tach ścian. Są to:
jeden obiekt przy ulicy Pięknej 1, •
trzy obiekty przy ul. Pięknej 29, •
dwa obiekty przy ul. Pięknej 32a, •
jeden obiekt przy ul. Pięknej 56, •
jeden obiekt przy ul. Pięknej 60, •
jeden obiekt przy ul. Wesołej 14, •
jeden obiekt przy ul. Szkolnej 6, •
jeden obiekt przy ul. Chapela 20, •
co najmniej dwa obiekty o nieustalonej loka- •
lizacji.
Ryc. 20. Dobudówka w Czarnej Wsi kościelnej przy ulicy ks. Edwarda Chapela 20; fot. j. Szewczyk, 2012 Fig. 20. An outbuilding in Czarna Wieś kościelna, 20 Chapela
Str.; photo by j. Szewczyk, 2012
Ryc. 21. Dobudówka w Czarnej Wsi kościelnej; dokładna lokali-zacja nieznana; fot. I. Horba (materiały archiwalne WA PB, 2012)
Fig. 21. An outbuilding in Czarna Wieś kościelna; photo by I. Hor ba (the archive of the Faculty of Architecture,
J. CIECIUCH, P. GOŁĘBIEWSKI, J. SZEWCZYK
Ryc. 22. Dobudówka w Czarnej Wsi kościelnej; dokładna lokalizacja nieznana; fot. archiwalna z zasobów WA PB Fig. 22. An outbuilding in Czarna Wieś kościelna (source: the archive of the Faculty of Architecture, BUT)
Ryc. 23. Ruiny budynku w Czarnej Wsi kościelnej; dokładna lo-kalizacja nieznana; fot. archiwalna z zasobów WA PB
Fig. 23. Remnants of a tile-constructed building in Czarna Wieś kościelna (source: the archive of the Faculty of Architecture, BUT)
Większość spośród powyższych budynków wzniesiono w latach trzydziestych XX wieku, lecz w przypadku niektó rych (ryc. 23) można podej rzewać późniejszą datę powsta nia. konstrukcja dachówkowa bywała sporadycznie łączona z elementami szkieletu drewnianego (ryc. 17) lub wtórnie z konstrukcją żelbe-tową (ryc. 1-3, 8, 8 i 23), lub też murem z pustaków (ryc. 8 i 9) albo z cegieł silikato wych.
3. BUDYNKI O ŚCIANACH ZE STŁUCZONYCH DA CHÓ WEK W CZARNEJ WSI KOŚCIELNEJ, Z ZA KRYTĄ ORYGINALNĄ KONSTRUK CJĄ
Odkryte fragmenty konstrukcji pozwa lają na przybliżo ne datowanie oraz niekiedy na wnioskowa nie o okolicznoś ciach towarzyszących powstaniu obiektu na podstawie oglę dzin nawet wówczas, kiedy nie ma możli wości uzyskania wywiadu z właścicielami obiek-tu lub kiedy obecnie właści ciele nie znają okoliczności powstania danego budynku.
Natomiast spore trudności badawcze pojawiają się w przypadku budynków otynkowanych, kiedy to ich konstruk cja jest zupełnie niewidoczna. Wówczas bo-wiem trudno jest oszacować czas powstania i szcze-góły konstrukcji danego obiektu, a poza tym dysku-syjne jest samo oszacowanie licz by takich budynków, bo jedynym źródłem informacji o tym, które budynki wykona no z dachówek, są ustne przekazy uzyskane od właścicieli lub sąsiadów, często niepewne. Tym niemniej uzyskano ustne in formacje o pięciu otynko-wanych budynkach, głównie mieszkalnych, które we-dług responden tów mają dachówkową konstruk cję ścian. Również w przy padku tej grupy wiadomo, że większość z nich wzniesiono w latach trzydziestych XX wieku (często da towanie oparto na inskrypcjach ele-wacyjnych wykonanych w tynku).
3.1. Dom przy ulicy Wesołej 2
Dobrze zachowany i starannie utrzymany dom przy ulicy Wesołej 2 wzniesiono w latach trzydziestych XX wieku, prawdo po dobnie tuż przed drugą wojną światową (ryc. 24). Ma on starannie otynkowane ścia-ny z narożścia-nymi boniowa niami, które w okresie powo-jennym odrestaurowano i po no wnie pofakturowano. W stosunku do wersji pierwotnej zmie niono też (przed kilku dziesięciu laty) pokrycie dachu oraz balustradę nad wejściową werandą, tym niemniej zasad niczo budynek nie doznał poważ niejszego uszczerbku, jeśli chodzi o jego oryginalną formę. Dom jest stale zamieszkany.
3.2. Dom przy ulicy Pięknej 76
Podobną do wyżej opisanego formę i za-pewne też kon strukcję ma dom przy ulicy Pięknej 76
Ryc. 24. Pochodzący z końca lat trzydziestych XX wieku dom o ścianach z dachówek w Czarnej Wsi kościelnej przy ulicy
We-sołej 2; fot. j. Cie ciuch & P. Gołębiewski, 2016
Fig. 24. A house in Czarna Wieś kościelna, 2 Wesoła Str., built in the 1930s; photo by j. Cieciuch & P. Gołę biewski, 2016
Ryc. 25. Dom o ścianach z dachówek w Czarnej Wsi kościelnej przy ulicy Pięknej 76; fot. j. Cie ciuch & P. Gołę bie w ski, 2016 Fig. 25. A house in Czarna Wieś kościelna, 20 Piękna Str., built in
1938; photo by j. Cieciuch & P. Gołę biewski, 2016 (ryc. 25), na którego facjacie wykona no w tynku in-skrypcję z datowaniem obiektu – otóż wzniesiono go w roku 1938. Dom ma drewnianą do budówkę i ta kąż fronto wą werandę, lecz jego zasadnicza część jest wykonana z dachówek, zapewne – jak w większo-ści obiektów lub może nawet we wszystkich – spaja-nych gli nianą zaprawą zduńską zawierającą niewielką domieszkę ce mentu. Pod pewnymi wzglę dami jego podobieństwo do omówionego wcześniej budynku przy ulicy Wesołej jest wręcz uderzające – facjata nad werandą ma szczyto wą ścia nę z dachówek, a bocz-BUdOWnICtWO Z OdPadóW CEramICZnYCH na BIaŁOStOCCZYźnIE ...
ne z drewna; oba budynki miały bo niowane naroża (w omawianym przypadku elewa cję podda no jednak wtórnej termomodernizacji), w obu frontowa we randa wspiera niewielki balkon.
Omawiany obiekt wzmiankują też Inez Horba i jaro s ław Szewczyk [2012, s. 25], nie podając jednak dokładniejs zych informacji poza tą, że spoiwem ścian jest za prawa wa pienna, co jednak, jak wspomniano, wydaje się dy s kusyjne. Ponadto obiekt ten przeszedł szereg zmian modernizacyjny ch: zmieniono częściowo stolarkę okienną oraz przekształc ono addycje, takie jak weranda z ta rasem.
3.3. Dom przy ulicy Szkolnej 8
Według informacji uzyskanych od mieszkań-ców dom przy ulicy Szkolnej 8 wzniesiono (podobnie jak sąsiedni bu dynek przy ulicy Szkolnej 6, omówiony wcześniej i mający odkrytą konstrukcję ścian) w latach trzydziestych XX wieku. Obiekt jest niewielki i podob-ny do wspomnianego już są sie dniego domu, tyle że całkowicie otynkowany (być może wtó r nie). Ponadto w stosunku do stanu pierwotnego zmie nio no w nim między innymi pokrycie dachu, system grzew czy z ko-minem oraz stolarkę okienną. Brak jednak o nim bar-dziej szczegóło wych informacji.
3.4. Dom przy ulicy Pięknej 65
Niewielki dom wzniesiony w latach trzydziestych XX wieku został ostatnimi laty poddany licznym zabie-gom reno wa cyj no-remon to wym, w tym termomoder-nizacji, wymianie pokrycia na blachę dachówkową; podniesiono też jedną ze ścianek ko lankowych, zwięk-szając powierzchnię poddasza, dodano ganek i bocz-ne wejście z daszkiem, wymieniono sys tem grzewczy oraz komin, wymieniono stolarkę okienną itd. ściany są ocieplone i otynkowane, toteż ich dachówkowa konstrukcja nie jest bezpośrednio widoczna – wiemy o niej jedynie z informacji przekazanych przez respon-dentów.
3.5. Inne obiekty
W archiwalnych zasobach fotografii (w archi-wum Pra cowni Urbanistyki i Planowania Przestrzen-nego w ramach Zakładu Ar chitektury Mieszkaniowej na Wydziale Architek tury Politechniki Białostockiej) przechowywane są wykona ne przez stu den tów WA PB fotografie przedstawiające inne obiekty, być może wykonane z dachówek. O jednym z nich wiadomo, że na pewno ma tę konstrukcję (ryc. 26). lokali zacji nie podano.
4. BUDYNKI, CO DO KTÓRYCH ISTNIEJĄ PODEJ RZENIA, ŻE SĄ WYKONANE Z DACHÓWEK
Niewielka liczba budynków może jeszcze okry-wać pod tynkiem konstrukcję omawianego tu typu. Cechami sugeru jącymi tę możliwość jest znaczna gru-bość ścian, nierówność tynku i kształt podobny do tych budynków, o których wiado mo, że mają ściany z dachówek. Obecnie wiemy o jednym obiekcie, który z dużym prawdopodobieństwem można uz nać za ma-jący omawia ny tu typ konstrukcji ścian.
4.1. Dom przy ulicy Pięknej 56
Nie uzyskano pewnych informacji o konstruk-cji tego budynku, lecz jego kształt i niuanse formy (w tym uderzają ce podo bieństwo do budynków przy uli-cy Pięknej 76 i We sołej 2) uzasadniają przypuszczenia, że obiekt ten wzniesio no pod koniec lat trzydziestych XX wieku z dachówek cera micznych. Nie jest to jed-nak pewne, bo niedaleko znajduje się bardzo podobny dom (nr 55) o ścianach z pustaków ce mentowych. 5. PODSUMOWANIE I WNIOSKI
19 obiektów o ścianach wymurowanych z da-chówek w Czarnej Wsi kościelnej pozwala na wniosko-wanie (na pra wach hi potez) odnośnie do samego zja-wiska, jakim było budownictwo z odpadów dachówko-wych, jak i do spe cyfiki tej konstrukcji.
5.1. Podsumowanie
Wyniki poszukiwań terenowych budynków o ścianach wymurowanych z dachówek w Czarnej Wsi kościelnej pod sumowano w tabeli 1. Wśród zarejestro-wanych budynków mających tę konstrukcję jest osiem domów mieszkalnych, dwie piwnice wol no stojące, osiem niewielkich budynków gospodarczo-warsztato-wych i jedno podpiwniczenie budyn ku mającego inną kon strukcję. Większość spośród tych dziewiętnastu obiektów, jeśli nie wszystkie, wzniesiono w la tach trzy-dziestych XX wieku.
Wszystkie obiekty wykonano z dachówek esó-wek. Po łowa spośród wymienionych tu obiektów ma układ dachó wek w ścianie taki, iż linia wygięcia jest wi-doczna na elewa cji, zaś druga połowa budynków ma dachówki wygięte po przecznie do powierzchni ściany; w tym drugim przypadku układ dachówek bywa na ogół ściślejszy i staranniejszy, a ściana lepiej zachowa-na. jeden obiekt ma oba układy zasto sowane w róż-nych partiach ścian, ponadto dwa lub trzy obiekty mają krzyżowy układ da chówek w narożach.
Ryc. 26. Dom o ścianach z dachówek w Czarnej Wsi kościelnej przy ulicy Szkolnej 8; fot. j. Cie ciuch & P. Gołę biewski, 2016 Fig. 26. A house in Czarna Wieś kościelna, 8 Szkolna Str., built in 1938; photo by j. Cieciuch & P. Gołę biewski, 2016
Ryc. 27. Dom o ścianach z dachówek w Czarnej Wsi kościelnej; fot. archiwalna z zasobów WA PB Fig. 27. A house in Czarna Wieś kościelna (source: the archive of the Faculty of Architecture, BUT)
5.2. Spostrzeżenia i refleksje
Budowlane wykorzystanie odpadowych sko-rup cera micznych (zwłaszcza uszkodzonych dachó-wek) rozwinęło się w okoli cach Czarnej Wsi kościel-nej w latach międzywo jennych jako tania alternatywa materiałowo-konstrukcyjna i okazało się tak uda nym pomysłem, że domy o tej konstrukcji zaczęto wznosić także w kilku innych gminach, choć robio no to spo-radycznie. Prawdopo do bnie upo wszechnieniu tego pomysłu pośrednio sprzyjała lokalna popularność (w tym sa mym okresie) także innych rodzajów konstruk cji budowlan ych wykorzystujących odpady, na przykład techniki wzno szenia ścian z odpadów tartacznych (tak zwane budownictw o drze wogliniane i
drzewowa-pienne).
Ponieważ budynki o ścianach ze skorup cera-micznych, czyli zwykle ułomków dachówek, spajanych zaprawą glinia ną po wstawały najczęściej (choć, jak wspomniano, nie było to niepodważalną regułą) w są-siedztwie ośrodków produkcji dachów ki ceramicznej, więc obfitość dachówki powodowa ła, że budynki te również pokrywano dachówką. Ponadto niekiedy mia-ły one też „dachówkowe” fundamenty (choć częściej betonowe) i takież urzą dzenia ogniowe (piece, ko-miny), wskutek czego stanowi ły przy kład architektury wy korzystującej właściwie tylko jeden podsta wowy uniwersal ny budu lec, ja kim była łamana lub peł na da-chówka. Były to więc budynki immanentnie dachów-kowe. Zatem takie „da chówkowe domy” stanowią interesujące zjawi sko na polu miejscowej rodzimej kultury budowlanej zarówno z uwagi na nietypowość samej konstrukcji, jak też na konse kwencję w stoso-waniu podstawowego dla niej budulca, czyli dachów-ki: wy sokogatunkowej do dachów, a odpadowej do pozostał ych czę ści budowli.
Omawiany typ konstrukcji budzi też zaintereso-wanie z jeszcze jednego powodu. Otóż wyróżnikiem budynków ze skorup da chówkowych spajanych glinia-ną zaprawą garncar ską i tynkowanych zaprawą tyn-karską (wa pienną lub cemen towo-wapienną) było do-bre łączenie się tynku wapiennego z glinoceramicznym rdzeniem ściany. Dawne poradniki tanie go budownic-twa po strzegały bowiem tynkowanie wszelkich budyn-ków, zwłaszcza zaś glinoziemnych i glinianych, jako problem techniczny trudny do rozwiązania, wskazując na odpadanie tynku wskutek braku dobrego przylega-nia do ścian, i zale cały całą paletę rozmaitych ku temu rozwiązań, to jest umoż liwiających trwałe otynkowa nie ścian gli no- i ziemio bi tych: przed tynkowaniem faktu-rowano je, dziura wiono, na bijano skorupami, listwowa-no i tak dalej, albowiem bez tych zabieg ów wapienny tynk nie trzymał się gładkiej glinoziem n ej powierzchni.
no i trwale z tyn kiem poprzez wystające końce sko rup ce ramicznych i pod tym względem był podob ny do ścian drzewoglinianych, któ rych tyn ko wanie również nie sprawia ło pro blemu, gdyż tynk trzymał się wysta-jących końców po lan opałowych lub odpadów drzew-nych.
Sześć lub więcej dekad, które upłynęły od wzniesienia glinodachówkowych budynków, pozwala także na wniosko wa nie o ich trwałości. O ile chroni się je przed zamakaniem, pozostają one w dobrej kondy-cji: nie widać pęknięć, brak też wyboczeń i nierów-ności.
5.3. Prognoza zjawiska
Miejscowe budownictwo z odpadów dachów-kowych w Czarnej Wsi kościelnej było zjawiskiem o ściśle określo nych ra mach czasowych, jako że gros dachówkowych bu dynków (lub może nawet wszystkie) wzniesiono w latach trzydziestych XX wie ku. Obec-nie, po upływie około osiem dziesięciu lat, większość takich budynków wciąż pozostaje w dobrym stanie technicz nym, aczkolwiek w przypadku kil ku budyn-ków gospodarczych wymieniono część oryginalnej dachówkowej struktury ściany na ścianę z pustaków lub ce gieł, zaś w przypadku domów mieszkalnych po-dejmowane były różne działania modernizacyjne, nie-kiedy szeroko za krojone. Tym niemniej nie wydaje się, by wytwory omawia nego zjawiska na polu miejscowej kultury budowla nej, czyli budynki o dachówkowych ścianach i pokryciach, były fi zycznie zagrożone; nie-które z nich są nawet bardzo zadbane i raczej nie za-graża im całkowity zanik: właściciele na ogół ani myślą je rozbierać.
Brak natomiast kontynuacji tego budownictwa – przy najmniej od półwiecza nie powstawały już tu kolej-ne budyn ki o ścia nach z dachówek. Należy to przypi-sać pracochłon ności ich wykonania, którą ewentualnie mogłoby zmniejszyć użycie zwy kłej za prawy murarskiej (łatwej do wykonania przez indywidualnego inwestora; wiele osób posiada tu nie wielkie betoniarki), która wy-maga znacznie mniejszego na kładu pracy niż przygo-towanie glinianej zaprawy garncar skiej lub zduńskiej. Paradoksal nie, za prawa murarska jest dziś – odwrotnie niż to było przed półwieczem lub dawniej – tańsza od zaprawy glinianej.
Czy realne jest przywrócenie tu tradycji budo-wania z dachówek? Nie wiemy. Dlaczego jednak by-łoby to pożąda ne? Z dwóch powodów: po pierwsze – jako wyraz szacunku dla dziedzictwa miejscowej kul-tury budowlanej, a po drugie – z uwagi na wyrazistość estetyczną takich obiektów, których istnienie mogłoby przyciągnąć turystów i stać się szerzej znanym wy-J. CIECIUCH, P. GOŁĘBIEWSKI, wy-J. SZEWCZYK
lp. lokalizacja funkcja pierwotna datowa-nie stan tech-niczny układ da- chó-wek* uwagi 1 ul. Piękna 1 budynek gospodarczy b.d. dobry b słupy żelbetowe
2 ul. Piękna 29 dom 1935 dobry ? otynkowany
3 ul. Piękna 29 budynek gospodarczy l. 1930-te średni b otynkowany od zewnątrz 4 ul. Piękna 29 podpiwniczenie
budynku gosp.
l. 1930-te dobry a nakryte stropem żelbetowym 5 ul. Piękna 32a bud. gospodarczy
(pracownia) l. 1930-te średni a wysoki fundament betonowy 6 ul. Piękna 32a budynek gospodarczy l. 1930-te średni b słupy żelbetowe, część ścian
z pustaków
7 ul. Piękna 56 dom l. 1930-te dobry ? konstrukcja niepotwierdzona
8 ul. Piękna 58 piwnica wolno stojąca l. 1930-te średni ? ściany otynkowane
9 ul. Piękna 60 piwnica wolno stojąca l. 1930-te b. dobry a, b zachowana w stanie pierwotnym 10 ul. Piękna 65 dom l. 1930-te b. dobry ? po licznych zabiegach
modernizacyjnych
11 ul. Piękna 76 dom 1938 b. dobry ? po licznych zabiegach
modernizacyjnych
12 ul. Szkolna 6 dom l. 1930-te b. dobry a po zabiegach modernizacyjnych 13 ul. Szkolna 8 dom l. 1930-te dobry ? po zabiegach modernizacyjnych 14 ul. Wesoła 2 dom l. 1930-te b. dobry ? zachowany w stanie pierwotnym 15 ul. Wesoła 14 budynek gospodarczy l. 1930-te średni b słupy drewniane, część ścian
z cegły
16 ul. Chapela 20 budynek gospodarczy b.d. b. dobry b wysoka podmurówka betonowa
17 b.d. dom l. 1930-te dobry ? zachowany w stanie pierwotnym
18 b.d. budynek gospodarczy l. 1930-te dobry b zachowany w stanie pierwotnym 19 b.d. budynek gospodarczy l. 1930-te ruina b szkielet żelbetowy
* Układ dachówek: (a) linia wygięcia wi doczna na elewacji; (b) wygięcie prostopadłe do elewacji
Tab. 1. Budynki z dachówek w Czarnej Wsi kościelnej Tab. 1. Buildings made of roof tiles, in Czarna Wieś kościelna
jest też trzeci powód, pokrewny obu powyż-szym, a szerzej rozważony w przyszłym drugim odcin-ku niniejszej trzyczę ściowej serii, mianowicie związek budownictwa z od padów dachówkowych i garncar-skich z miejscową ludową tradycją garn car ską, jako że Czarna Wieś kościelna od po nad dwustu lat pozo-staje znanym ośrodkiem ludowego garn carstwa. Wy-rób da chó wek, mis i garnków, w tym tradycyj nych tak zwanych siwaków, jest elementem unikalnej kultu rowej tożsamości Czarnej Wsi koś cielnej i stanowi część jej historii, zaś widoczność w miejscowym krajobrazie
budyn ków o ścianach ze skorup ceramicz nych tę hi-storię i tę tożsa mość potwierdza i udowadnia.
5.4. Uwagi konserwatorskie
Uważamy za pożądane objęcie wsparciem dzia-łań za chowawczo-restauracyjnych (w razie potrzeby) i promocyj nych w stosunku do miej scowych budynków o ścianach z dachówek, zwłaszcza zaś w odniesieniu do obiektów najle piej zachowanych, lecz o widocznej konstrukcji, w szczegól ności zaś wymienionych w ta-beli 1 w rzędach nr 1, 9 i 16.
LITERATURA
1. Cetera J. (1995), Ośrodek garncarski w Czarnej Wsi Kościelnej, Wyd. Dom Kultury w Czarnej Biało stockiej, Czarna Białostocka.
2. Gloger Z. (1907), Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 1, druk Władysława Łazarskiego, Warszawa.
3. Horba I., Szewczyk J. (2012), Ceramika zastosowana w budownictwie ludowym jako cenne dziedzictwo kultury materialnej w podla skiej gminie Czarna Białostocka, „Architecturae et Artibus” nr 3, vol. 4.
4. Kusznerko M. (2011), Nowo odkryta grupa 12 budynków z drewna opałowego we wsi Uhowo, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” t. VII, zeszyt 1, Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec.
5. Kusznerko M., Szewczyk J. (2011), Budownictwo z polan opałowych w Uhowie na Podlasiu, „Architecturae et Ar tibus” nr 2 (8), vol. 3.
6. Łukaszewicz M. (1959), Budownictwo wiejskie z gliny w województwie białostockim, „Budownictwo Wiejskie” nr 8.
7. Szewczyk J. (2007), Dyskurs o ewolucji podlaskiego budownictwa ludowego, „Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej. Architektu ra”, z. 20. 8. Szewczyk J. (2008), Zastosowanie gliny
w konstrukcji ścian wiejskich domów na Podlasiu, „Zeszyty Naukowe Politechniki Białostoc kiej: Architektura”, z. 21.
9. Szewczyk J. (2010), Budownictwo z polan opałowych – cordwood masonry albo stackwall, Oficyna Wydawni cza Politechniki Biało stockiej, Białystok.
10. Szewczyk J. (2011), Piec i komin w tradycyjnym budownictwie ludowym Podlasia, Oficyna Wydaw nicza Politechniki Białostockiej, Białystok.
11. Szewczyk J. (2015), Nietypowe budulce w architekturze. Tom 3: Ceramika budowlana, Oficyna Wydaw nicza Politechniki Białostoc kiej, Białystok.
Badania zostały zrealizowane w ramach pracy statuto wej Pracowni Urbanistyki i Planowania Przestrzennego WA PB (nr S/WA/1/17) i sfinansowane ze środków na naukę MNiSW.
