Edukacja zdrowotna drogą do skutecznej kontroli zdrowia

Kazimierz Grabiński, Ryszard

Wrocławski

Edukacja zdrowotna drogą do

skutecznej kontroli zdrowia

Nauczyciel i Szkoła 1-2 (30-31), 71-81

Kazimierz Grabiński, Ryszard Wrocławski

Edukacja zdrowotna drogą do skutecznej

kontroli zdrowia

K ontrola w iąże się z sytuacjam i, w których człow iek uzyskuje w pływ na swoje działania, a działania w yznaczają w ydarzenia w otoczeniu. Sens i istotę kontroli określają sytuacje, w których istnieją zw iązki przyczynow e pom iędzy działania­ mi jednostki a dziejącym i się w ydarzeniam i, w ykonyw ane są działania prow a­ dzące do w ydarzeń z w oli jednostki a jednostka posiada w iedzę, jak ie działania należy podejm ow ać by doprow adzić do pożądanych w ydarzeń.1

Istota oraz społeczne i p sychopedagogiczn e uzasadnienia

kontroli i oceny w edukacji zdrow otnej

K ontrola je st porów nyw aniem w ykonania z w yznaczeniam i, stanu faktycznego z postulow anym . K ontrola porów nuje stany rzeczy, spraw dza i nadzoruje w y­ konania2. Jest oczyw iste, że podjęte działania nie m u szą być skuteczne w pełni. K ontrola pozostaje jed n ak tym czynnikiem , który orientuje ludzką działalność, w yznacza kierunek pożądanej aktyw ności.

W obszarach myśli pedagogicznej w ystępow ały zaw sze i nadal w ystępują prze­ ciw staw ne poglądy zarów no, co do potrzeb, ja k i funkcji kontroli w w ychow aniu i kształceniu, od całkowitej negacji do pełnej afirmacji jej w ystępow ania. Z je d ­ nej strony podkreślano potencjalne m ożności kontroli, z drugiej w skazyw ano na przenoszone tą drogą negatyw ne obciążenia ograniczające sam odzielne wybory, odnoszone zarów no do w ychow anków ja k i realizow anych procesów edukacyj­ nych.

W spółcześnie zdecydow anie przew ażają poglądy doceniające znaczenie kon­ troli i oceny w e w szystkich obszarach w ychow ania i działalności życiowej człowieka. U znaje się pow szechnie, że kontrola i ocena określana je st potrzebą sprawdzania, przenikającą w szystkie ogniw a edukacji - od uśw iadam iania celów po sprawdzanie osiągnięć - w dążeniu do pozyskiw ania inform acji o zaletach

1 I. K o p a c z y ń sk a , O c e n ian ie sz k o ln e w sp ie ra jąc e rozw ó j u czn ia, K rak ó w 2 0 0 4 , s. 79-112

2 J. T okarski {red:], S ło w n ik w y ra z ó w o b cy ch . W arszaw a 1971, s. 3 87, M . S z y m cz a k , S ło w n ik ję z y k a p o lsk ieg o , W arszaw a 1978, s. 1001.

i w adach procesu edukacyjnego, które to inform acje m ają być podstaw ą ulepszeń całościow ych ja k i poszczególnych jeg o składowych. K ontrolę definiuje się jako postępow anie zm ierzające do uzyskania informacji, w jakim stopniu osiągnię­ te zostały założone cele edukacyjne i jak ie są tego obiektyw ne i subiektyw ne uw arunkow ania3. Psycholodzy dodają, że kontrola je st elem entem składow ym funkcjonow ania człow ieka, w pływ a na w ybór działań, na sferę em ocjonalną, po­ znaw czą, całościow e funkcjonow anie psychiki człow ieka, przy czym posiadanie kontroli je st potencjalną m ożnością a nie czynnikiem przesądzającym o skutecz­ ności działania. Podkreśla się rów nocześnie, że kontrola służyć ma w spieraniu i w spom aganiu rozwoju. Łącznic ujęcia te prow adzą do w yróżnienia kontroli zew nętrznej, kierowanej z zew nątrz na w ychow anka oraz kontroli w ew nętrznej, swoistej sam okontroli połączonej z sam ooceną. R ów nocześnie dodaje się, że jednym z celów edukacji je st doprow adzenie w ychow anków do zdolności sa­ m okontroli i sam ooceny jak o niezbędnego w arunku skutecznego procesu sam o- kształtow ania4.

W obydw u w ym iarach przedm iot kontroli i oceny w iąże się z całym procesem edukacji - począw szy od stanow ienia celów po diagnozow anie osiągnięć. Czyni przez to niezbędnym spójność kontroli i pełne jej pow iązanie z celam i edukacji a następnie dyskontow anie w yników kontroli w całym procesie edukacyjnym .

W całym procesie edukacji, ja k rów nież w poszczególnych jej obszarach kon­ trolę uzasadniają:

1/ w zględy społeczne - edukacja [edukacja zdrow otna] jest procesem społecznym [zdrowie ma w ym iar społeczny]. Jest zorientow ana zarów no na jednostki, ja k i małe i duże zbiorow ości, stąd pow inna podlegać tym sam ym zasadom , co inne w ażne dziedziny życia społecznego.

2/ w zględy psychologiczne - funkcjonow anie człow ieka w zdrow iu określają min. potrzeby orientacji, uznania, sam oafirm acji - określania w łasnych m ożliw ości;

3/ w zględy pedagogiczne - w w ym iarach podm iotow o- przedm iotow ych. N ależy mieć orientację, od czego się zaczyna, ja k pracow ać, ja k dotrzeć do wychowanków, jakie stosow ać strategie i taktyki edukacyjne, jak ie kreow ać-anim ow ać sytuacje edukacyjne, w łączać środki w zm acniania w ychow aw czego [ diagnoza - projektow anie zmian - prognoza - działania — cw aluacja]. Od orientacji tej zależy zarów no jakość projektow ania sytu­ acji edukacyjnych, samych działań ja k i w yniki podejm ow anych działań.

i I. K u źn iak , Ľ w alu a c ja p ro cesu k ształcen ia. Za i pry.cciw, [W :] K. D en ek , ľ. B c rc źn ic k i[rc d ], T cn d cn cjc w d y d a k ty c e w sp ó łc ze sn e j, Toruń 19 9 9 , s. 12 1 - 129

73 W zględy pow yższe uzasadniają w edukacji - [jej poszczególnych obszarach] zarów no kontrolę zew n ętrzn ąjak i w ew nętrzną, chociaż akcenty uzasadnień roz­ kładane są różnie w obydw u przypadkach. W odniesieniach do kontroli zew nętrz­ nej eksponow ane są przede w szystkim w zględy społeczne, w odniesieniach do kontroli w ew nętrznej w zględy psychologiczne.

K ontrola zew nętrzna je s t pierwotna w stosunku do kontroli w ew nętrznej. To ona budzi najwięcej sprzeciw ów, z n ią w iążą się opinie podw ażające w artość kontroli, zw łaszcza jak o źródła zbędnych napięć, czynnika stresogcnnego, czyn­ nika ograniczeń w yborów w łasnych dróg życiow ych, w łasnych rozw iązań pro­ blem ów życiow ych, czy w reszcie odnajdyw ania siebie i własnej tożsam ości. Trzeba jed n ak m ieć na w zględzie, że edukacyjne funkcje kontroli w iążą się nie tylko z w ychow ankiem , lecz także z w ychow aw cą i z całym system em cduka- cyjnym 5. W obec w ychow anka kontrola spełnia rolę diagnostyczną, aktyw izującą, dydaktyczną i w ychow aw czą - spraw dza postępy, m obilizuje, koryguje i w skazu­ je na m ożliw e drogi prow adzące do osiągnięć, rozbudza m otyw y sam orozw oju. W ychow awcy um ożliw ia krytyczną analizę procesu edukacyjnego, w skazuje na błędy i nowe m ożliw ości działań edukacyjnych. W odniesieniach do systemu pozw ala odnaleźć i urucham iać niezbędne zasoby korygujące i dynam izujące działania odpow iednio do zaistniałych potrzeb edukacyjnych.

W artość kontroli w edukacji w iąże się ze spełnianiem przez n ią postulatów, min.: obiektyw ności, w szechstronności, dogodności, regularności, indyw iduali­ zow ania, w prow adzania do sam okontroli. D rogą ku tem u je st zarów no zabez­ pieczenie jej spójności z celam i i fazam i podejm ow anych działań edukacyjnych, nadaw aniu celom operacyjnej postaci, popraw nym doborem w skaźników osią­ gnięć, ja k i różnicow anie form i m etod kontroli adekw atnie do zaistniałych sytu­ acji edukacyjnych.

K ontrola w inna być pełna tzn. odnoszona do procesu edukacyjnego w trwaniu - przygotow yw ać go, zabezpieczać w ysoką jakość jeg o przebiegu, inform ow ać o w ynikach i ich odległych konsekw encjach, w skazyw ać na kierunki dalszych oddziaływań. Stąd w yróżnia się jej postacie: w stępną, bieżącą, okresową, końco­ wą, odległą-dystansow ą i odpow iednio do nich dobiera m etody kontroli. Pełność kontroli w yznaczają jej odniesienia, zarów no do sfery poznaw czej, em ocjonal­ nej oraz psychoruchow ej osobow ości w ychowanków , ja k i jednolitość i precy­ zja kryteriów - precyzja taksonom iczna we w szystkich tych obszarach. K ontrola bow iem dotyczy diagnozy i prognozy w w ym iarach poczucia odpow iedzialności za siebie, bliższe i dalsze otoczenie sw ojego życia oraz zdolności realizacyjnych z tym związanych.

74

K ontrola zdrow ia jako zadanie edukacji zdrow otnej

Edukacja w prow adza w zdrow ie a zdrow ie w arunkuje jakość i w yniki eduka­ cji. N iezależnie od ujm ow ania zdrow ia w kategoriach procesuálnych czy dyspo- zycyjnych, tw ierdzi się na ogól zgodnie, że u jeg o podstaw znajduje się złożo­ ny i zróżnicow any zespół czynników tw orzących potencjalne zasoby zdrowia. Z alicza się do nich zarów no czynniki „tkw iące” w człow ieku, ja k i zw iązane, ale pozostające poza nim min. w sparcie społeczne, a także inne znajdujące się w jeg o otoczeniu życiowym. N ikt nie podw aża też tezy, że zdrow ie je s t w artością nadrzędną, godną realizacji, o którą należy dbać i któ rą trzeba nieustannie w zbo­ gacać. U jm ow aniu zdrow ia w kategoriach procesuálnych tow arzyszy potrzeba rozw ijania u człow ieka zdolności w szechstronnego rozw oju dla utrzym yw ania nieustannej rów now agi, w obec ciągle now ych obciążeń nakładanych na niego przez otoczenie. Zdrow ie pojm ow ane je st jak o kategoria dynam iczna, interakcyj­ na. D la jeg o utrzym ania i doskonalenia niezbędne są odpow iednie um iejętności i energia życiowa. W kategoriach dyspozycji zdrow ie je s t w ynikiem posiadania odpow iedniego poziom u kom petencji życiow ych, zdolności organizm u do spro­ stania życiowym w ym aganiom . Obydwie interpretacje, przy podkreślaniu isto­ ty zdrow ia jak o w artości prow adzą do jednoznacznego w niosku o niezbędnym udziale edukacji w w spieraniu człow ieka w dochodzeniu do ow ych um iejętności, do w ysokiego potencjału energii życiowej i kom petencji prozdrow otnych.

Obszary zdrow ia i edukacji przenikając się w zajem nie w w ym iarach społecz­ nych ja k i indyw idualnych uzasadniają potrzeby kontroli we w szystkich jej po­ staciach i odniesieniach. Edukacja zdrow otna je st integralną składow ą form o­ w ania się osobow ości człow ieka i jego przygotow ania do tw órczej aktyw ności życiow ej, odciskania śladu swojej obecności w otaczającym świecie. W prow adza w w ybory i zdolności prozdrow otne odnoszone w skutkach nie tylko do zdrow ia indyw idualnego człow ieka, lecz przynajm niej w stopniu rów norzędnym do w a­ runków zachow ania i doskonalenia zdrow ia przez bliskie mu i dalsze zbiorow ości społeczne6. Z rozum iałym jest w tym kontekście, że do nadrzędnych zadań edu­ kacji zdrow otnej należy budow anie poczucia zdrow ia a w jeg o obrębie poczucia kontroli zdrow ia i stopniow e przesuwanie punktu ciężkości w oddziaływ aniach edukacyjnych kierowanych na w ychow anków z kontroli zew nętrznej na kre­ ow anie zdolności kontroli w ewnętrznej. W tym kontekście kontrola zew nętrzna w edukacji zdrowotnej m a przygotow yw ać kontrolę w ew nętrzną w w ym iarach poznaw czym , em ocjonalnym i działaniow ym . N ie znaczy to jednak, że n ajak im ś

ń T .B .K u lik , K o n c e p c ja z d ro w ia w m ed y cy n ie [W :] T, B. K ulik, M. L atalsk i, Z d ro w ie p u b lic z n e , Lublin

etapie następuje rezygnacja z kontroli zew nętrznej - stopniow o ograniczane są jedynie jej funkcje, na rzecz rozbudow yw anego poczucia kontroli wewnętrznej i zw iązanych z tym poczuciem , działań sam oksztaltow ania zdrow ia osobistego i kreow ania w arunków ulepszania zdrow ia zbiorow ości. N ależy m ieć przy tym na uw adze, że źle przygotow ana i prow adzona a także nadm ierna kontrola ze­ w nętrzna m oże ubezw łasnow olnić wychowanków , stać się przyczynkiem trwa­ łego uzależnienia ich od zew nętrznych w skazów ek, utrw alania bierności, ocze­ kiw ania na bodźce zew nętrzne w podejm ow aniu zachow ań zorientow anych na zdrow ie w łasne i innych oraz w arunkujące je otoczenie życiowe.

Od kontroli zew nętrznej do kontroli wewnętrznej.

U m iejscow ienie kontroli zdrow ia ma kluczow e znaczenie dla i w edukacji zdrowotnej. Prow adzone od lat analizy czynników ryzyka dowiodły, że spośród w ielu, szczególne m iejsce przypada kontroli, a w łaściw ie jej braku w odpow iedniej postaci, w ym iarach i natężeniu. Stąd w śród podstaw ow ych kierunków oddzia­ ływ ań m ających prom ow ać zdrow ie na poczesnym m iejscu w pisyw ane jest uczenie m etod sam opoznania i sam okontroli7. Podkreśla się tym sam ym , że kontrola zew nętrzna je st jedynie etapem do osiągania najw yższej form y kontroli zdrow ia - sam okontroli pow iązanej z autoregulacją zachow ań. Tak ja k form alna nauka szkolna je st tylko etapem do sam odzielnego uczenia się w rozw iązyw aniu problem ów życiow ych, tak zew nętrzna kontrola w prow adzać m a stopniow o w zdolności sam okontroli zdrow ia zabezpieczające jeg o zachow anie, utrwalanie i doskonalenie. S am okontrolajest pow iązana z faktem , że człow iek w toku sw oje­ go rozw oju zaczyna postrzegać siebie w kategoriach inności, odrębności, własnej autonom ii, odpow iedzialności nic tylko za swój rozw ój, ale też w spom agające go w arunki. Postrzeganie to przynosi człow iekowi satysfakcję, staje się podstaw ą sam okontroli, urucham iania refleksji nad sobą, swoimi zachow aniam i zdrow ot­ nymi. Sam okontrola zdrow ia polega na w ykorzystyw aniu um iejętności i czynno­ ści pozw alających na kontrolę stanu w łasnego zdrow ia, inspiruje do pokonyw a­ nia trudności w procesach zachow ania i doskonalenia zdrow ia, rozw ija gotow ość do kreow ania swoich kom petencji prozdrowotnych. U m iejętności sam okontroli podnoszą w iarę w e własne m ożliw ości, ułatw iają staw ianie zadań w obec siebie i otoczenia, rozw ijają i uzasadniają dążenia perm anentnego ulepszania w arun­ ków zdrow ia osobistego i w środowiskach życia. Zgodnie z teorią społecznego uczenia się, a w szczególności koncepcją własnej skuteczności A. Bandury, czło­ w iek podejm uje lub nie, jakieś działania w zależności od oceny w łasnych kom pe­ tencji i w arunków tow arzyszących tym działaniom . K ontrola-sam okontrola m oż­ liwości a następnie w ynik oceny-sam ooceny je s t czynnikiem urucham iającym

działanie ludzkie i zarazem czynnikiem w ysokiej jeg o skuteczności. G eneralnie poczucie skuteczności m obilizuje do działania i podołania w yzw aniom . Poczucie skuteczności m a tu postać oczekiw ań uzyskania pożądanego w yniku. O czekiw ań zw iązanych: ze skutkami sytuacji gdyby jednostka nie podjęła działań; wyniku działania; w łasnej skuteczności - kom petencji w ykonania działania z pożąda­ nym w ynikiem . W yrażany je s t pogląd, że poczucie skuteczności je st zm ienne w zależności od sytuacji i działania, nie należy do ogólnych dyspozycji czło­ wieka. Jest subiektyw ne i m oże odbiegać od rzeczyw istości, co m oże prow adzić do niepow odzeń8. Jest też bezsprzeczną praw dą, że samo poczucie skuteczno­ ści nie w ystarcza dla skutecznego działania, w ażne są też odpow iednie motywy, zdolności, um iejętności, spraw ności - ale o ile jednostka nie będzie posiadała poczucia skuteczności, jej działania nie b ęd ą w pełni skuteczne. N orm alne je st unikanie przez jednostkę sytuacji w ykraczających poza je j m ożliw ości radzenia sobie z problem am i. N a poczucie skuteczności rzutują min.: odnoszone sukce­ sy [w zm acniają poczucie skuteczności]; dośw iadczenia pośrednie [z obserwacji, niepełnych prób]; persw azje werbalne, sugestie, w pływ y społeczne, dośw iadcze­ nia sym boliczne; stan fizjologicznego pobudzenia organizmu.

W sytuacjach, gdy człow iek nie dostrzega zw iązków pom iędzy w łasnym i dzia­ łaniam i a uzyskiwanym i efektam i m am y do czynienia z tzw .„w yuczoną bezrad­ nością” . Jest to stan, w którym pow ód nieskuteczności działania przypisyw any jest swojej niezaradności [czynnik przyczynow y] a dzieje się tak, gdy przyczyny niepow odzeń utożsam iane są z każdą sytuacją. Pojaw ia się w tedy brak m ożli­ w ości przew idyw ania wydarzeń i w następstw ie deficyty m otyw acyjne i em o­ cjonalne [apatia, lęki, zm ęczenie, depresja, agresja, wrogość] a z nimi rezygna­ cja i bierność. B ezradnością m ożna się „zarazić”- rzutują na to utrzym ujące się w zbiorow ościach przekonania o znikom ych m ożliw ościach jednostek w pły­ w ania na zdarzenia. W zapobieganiu bezradności postuluje się odw oływ anie do w cześniejszych dośw iadczeń w sterow aniu w ydarzeniam i, możliw ości przew i­ dyw ania zdarzeń przykrych i nieuniknionych, ćw iczenia skutecznego działania w sytuacjach dających m ożliw ość sterow ania9.

Teorie w łasnej skuteczności i wyuczonej bezradności znalazły się u podstaw koncepcji um iejscow ienia kontroli zdrow ia i ujaw nienia jeg o znaczenia dla za­ chow ań ludzkich. U m iejscow ienie kontroli oznacza subiektyw ne postrzeganie przez jednostkę swojej sytuacji życiowej oraz jej prześw iadczenie o w łasnych m ożliw ościach je j kształtow ania i w pływ u na osiągane rezultaty. Jeśli jednostka

H Z . R osiń sk a, C z. M a tu scw icz, K ieru n k i w sp ó łc ze sn e j psy c h o lo g ii, ich g e n e za i ro zw ó j, W arszaw a 1984, s. 199-202; M .G ó m ik - D u ro sc, P rz y d atn o ść m o d eli w p ły w u sp o łe c z n e g o d la p ro m o c ji z d ro w ia. Pro m o cja Z d ro w ia . N auki S p o łe cz n e i M e d y cy n a 1995, II, 5-6, 22 - 39.

4 M . K ofta, G. S ęd ck , W y u czon a b ez ra d n o ść : P o d e jśc ie in fo rm acy jn e. [W :] M. K o fla[rcd ] P sy ch o lo g ia a k ty w n o ści: z a an g a ż o w an ie , sp ra w stw o , P o znań 1993,171-223.

je st przekonana, że potrzeba została zaspokojona w yłącznie dzięki jej określo­ nym zachow aniom , to oczekuje rów nież w przyszłości przy takich zachow aniach podobnych efektów w zaspakajaniu tej potrzeby. Jeśli natom iast w jej poglądach było to w ynikiem udziału czynników zew nętrznych, przypadku, szczęścia, zda­ rzenia losu to poziom m otyw acji do działania będzie zdecydow anie niższy, niż u osoby żyw iącej przekonania o w łasnym w kładzie w osiągane rezultaty, a w przypadku niepow odzenia w ina zostanie przerzucona na niesprzyjające czyn­ niki zew nętrzne. Poziom m otyw acji będzie w zrastał, gdy jednostka spostrzega zw iązek pom iędzy w łasnym zachow aniem a osiągniętym sukcesem. Z przeko­ naniam i o własnej zasłudze [w w yniku w łasnych zachow ań] w uzyskaniu pow o­ dzenia [zaspokojeniu potrzeby] w iąże się poczucie w ew nętrznej kontroli, nato­ miast uznanie decydującego w kładu czynników innych w osiągane pow odzenie prow adzi do ukształtow ania się poczucia kontroli zew nętrznej. Ludzie różniący się od siebie poczuciem kontroli reagują inaczej na postrzeganie w łasnej oso­ by, zagrożeń, podejm ują w innym torze decyzje. O soby o w ysokim poczuciu kontroli w ewnętrznej polegają na sobie, lubią się spraw dzać, w ykazują tenden­ cje transgresyjne. Poczuciu kontroli zew nętrznej tow arzyszy często brak w ia­ ry we w łasne siły, co do kontroli w ydarzeń, dający efekty w postaci przekonań 0 bezsensow ności jakichkolw iek poczynań prow adzących do zm iany sytuacji. Jest oczyw iste, że rodzaj poczucia kontroli nie je st człow iekow i przypisany, zale­ ży od w ielu czynników, przede w szystkim od zgeneralizow anej postaw y jed n o st­ ki w obec św iata, od stopnia jej zaangażow ania w zdarzenia, które zdobyw a się w toku szeroko rozum ianej edukacji. W przypadkach zagrożeń zdrow otnych cho­ rzy z w ew nętrznym poczuciem kontroli lepiej i skuteczniej rad zą sobie z choro­ bą, łatwiej redukują stres z nią związany, chętniej poszukują inform acji o swoich problem ach, sposobach ich rozw iązyw ania i zdecydow anie częściej podejm ują odpow iednie zachow ania prozdrowotne.

Potrzeby i m ożliw ości diagnozy um iejscow ienia kontroli zdrow ia w edukacji zdrowotnej

Do um iejscow ienia kontroli zdrow ia dow iązują koncepcje kontroli zdrowia. O dw ołując się do przekonań jednostki - podm iotu o zależności m iędzy um iej­ scow ieniem poczucia kontroli a podejm ow aniem zachow ań i działań prozdro­ w otnych, w ew nętrznem u poczuciu kontroli przypisuje się nastaw ienie na sa­ m odzielne podejm ow anie zachow ań zorientow anych na chronienie, um acnianie 1 doskonalenie zdrow ia. O soby je przejaw iające sąprzekonane, że zdrow ie zależy od nich sam ych. Z zew nętrznym poczuciem kontroli w iąże się natom iast prze­ konania o udziale innych osób, czynników obdarzonych m ocą w kształtow aniu naszego zdrow ia i o decydującym w pływ ie losu, przypadku i innych podobnych czynników na nasze zdrowie.

Twierdzi się, że ludzie o w ew nętrznym poczuciu kontroli w ybierają m echani­ zmy obronne na zasadzie w ypierania, cechuje ich w iara w e w łasne siły, w iększa tolerancja, odporność na frustrację, pew ność siebie i w ysokie poczucie bezpie­ czeństwa, zw iększona aktyw ność i sam odzielność poglądów, silna m otyw acja do działania, w ysokie aspiracje i ambicja. W tym zestaw ie cech pozytyw nych w ym ieniane są rów nież cechy obciążające, w śród których poczesne m iejsce zaj­ mują: przypisyw ania sobie w szelkich zasług, postrzeganie siebie w nazbyt ko­ rzystnym św ietle i w kontraście - oskarżanie siebie za porażki nie bacząc, że m ogły mieć na nie inne, zew nętrzne przyczyny.

Osobom o zew nętrznym poczuciu kontroli przypisyw ane je st stosow anie m e­ chanizm ów obronnych opartych na sensytyzacji, niska sam oocena, w ysoki po­ ziom lęku i poczucie stałego zagrożenia, bezkrytyczność i podatność na przejm o­ w anie poglądów, uleganie naciskom silnych autorytetów, które sterują nie tylko ich rozw ojem , ale i zachow aniam i. Jeśli poczuciu zew nętrznej kontroli tow arzy­ szy brak w iary we w łasne siły, co do kontroli w ydarzeń, prow adzi to często do utrw alania się przekonań o bezsensow ności angażow ania się w jakiekolw iek sy­ tuacje prow adzące do zm iany w ydarzeń10.

W kontekście w ym ienianych cech charakteryzujących osoby z przeciw staw ­ nym um iejscow ieniem poczucia kontroli przedstaw iane są w yniki badań dow o­ dzące, że ludzie z w ew nętrznym poczuciem kontroli prezentują z reguły w yso­ ką jakość życia, troszczą się i perm anentnie doskonalą stan sw ojego zdrow ia a chorzy lepiej radzą sobie z chorobą, osiągają lepsze w yniki w leczeniu, łatwiej redukują stres zw iązany z chorobą, chętniej też poszukują inform acji o swoich problem ach życiow ych i zdrow otnych i sposobach ich rozw iązyw ania11.

E dukacja zdrow otna tak ja k i w szelkie inne procesy edukacyjne orientuje się na zmianę. W obszarach kontroli zdrow ia oznacza to stopniow e, lecz perm a­ nentne przechodzenie od poczucia kontroli zew nętrznej do kontroli wewnętrznej zdrowia. D okonyw anie tych zm ian w arunkow ane je st gruntow nym rozeznaniem tego, co zastane, refleksją nad adekw atnym do tego stanu konstruow aniem sytu­ acji w ychow aw czych, tak by w danych w arunkach m óc koncentrow ać w ysiłki na tym, co ma być, co być pow inno na danym etapie pracy z jed n o stk ą i zbiorow o­ ścią. Punktem w yjścia edukacji zdrow otnej, w szelkich poczynań edukacyjnych w zdrow iu musi być diagnoza sytuacji życiowej wychowanków , w tym przede w szystkim pom iar um iejscow ienia kontroli zdrowia. W yniki pom iaru um iejsco­

10 Z . Ju c zy ń sk i, P o c z u c ie w łasnej sk u te c z n o ści ja k o w y z n a c z n ik za ch o w a ń z d ro w o tn y c h . P ro m o cja Z d ro w ia . N auki S p o łe cz n e i M e d y cy n a 1998, 5, 14, 54-63.

" R .L. D rw al, P o c z u c ie ko n tro li ja k o w y m iar o so b o w ości - p o d sta w y teo re ty c z n e , tech n ik i b a d aw cze i w y n ik i b ad ań .[W :] R. L. D rw al, P. B rzozo w sk i, P. O leś (red ), A d a p ta cja k w e s tio n a riu sz y o so b o w o ści. W arszaw a 1995.

w ienia kontroli zdrow ia um ożliw iając zrozum ienie zachow ań zdrow otnych w y­ chow anków w środow iskach ich aktyw ności życiow ej, pozw alają dostosow yw ać planow ane działania edukacyjne do stanu ich św iadom ości zdrow otnej, elim i­ nować w szystko to, co zakłócać m oże stopniow e i perm anentne dochodzenie do w ewnętrznej potrzeby aktyw ności zdrow otnej, uw arunkow anej ujaw nianiem się poczucia w ewnętrznej kontroli zdrowia.

O pracowano specjalne narzędzia do pom iaru lokalizacji poczucia kontroli, w tym rów nież poczucia kontroli zdrowia. S ą to zazwyczaj jcdnoskalow e kw e­ stionariusze odnoszone do skali 1-Е Rottera, albo też próby podobne do tej ska­ li. W Polsce w ykorzystyw ane są w tym celu min. kw estionariusze „D elta” R.Ł. D rw ala oraz 20 - pytaniow a adaptacja Z. Juczyńskiego skali G .S .P arceľa i M.D. M ayera. Tę ostatnią m ożna stosow ać jak o narzędzie jednow ym iarow e lub w ielo­ w ym iarow e. W form ie jednow ym iarow ej każda odpow iedź przyporządkow yw a­ na je st albo kontroli w ewnętrznej albo zew nętrznej. W w ielow ym iarow ej - oce­ niany je st każdy z trzech w ym iarów um iejscow ienia kontroli zdrow ia: kontrola zew nętrzna - inni, kontrola zew nętrzna - przypadek, kontrola w ew nętrzna oraz udział tych składników w globalnym w skaźniku poczucia kontroli zdrow ia.12

K ontrola w ew nętrzna pow staje i rozw ija się pod w pływ em wielości czynników oddziałujących na człow ieka od w czesnego dzieciństw a. W szczególności na jej kreow anie w pływ a spójna i elastyczna edukacja zdrow otna rodząca całościow e dośw iadczenia w ynoszone ze w szystkich środow isk życia, brak sprzeczności w y­ chow aw czych, staw iania różnych w ymagań. Regulow anie zachow ań zdrow ot­ nych w drodze sterow ania konsekw encjam i zostaje w niej zastąpione sterow a­ niem inform acją pozyskiw aną przez jednostkę i sam odzielnie przez nią w łączaną w system własnej wiedzy o zdrowiu. Jest to edukacja um ożliw iająca jednostce sam odzielne i nieustanne budow anie poczucia w łasnego zdrow ia i zdolności kre­ ow ania w arunków zdrow ia dla siebie i innych. M a na nią w pływ charakter po­ zyskiwanej w iedzy o zdrow iu i zachow aniach zdrow otnych, czy je s t to w iedza - produkt, czy też w iedza — rama, proccsualna oparta na przekonaniach, codzien­ nych dośw iadczeniach życiow ych i preferow anym system ie w artości. Tylko ta ostatnia prow adzi do zm ian w postaw ach, zachow aniach zdrow otnych, działań pom nażających zdrow ie. Człow iek ma być dumny z tego, że potrafi żyć w zdro­ wiu, coraz pełniej dbać o w arunki jeg o zachow ania a nie z racji uzyskiw anych not za w iedzę o zdrow iu. Proces edukacji zdrow otnej jest ciągłym dośw iadcza­ niem, poszukiw aniem i kreow aniem w łasnej tożsam ości, w tym w łasnego zdro­ wia. Sam odzielne działania na rzecz sw ojego zdrow ia będą w tedy m ożliw e, gdy jednostka zam iast otrzym yw ania gotow ych recept sam a stopniow o pozyskiw ać będzie w toku szeroko pojętej edukacji zdrow otnej orientację o nieodzow nych

działaniach na jeg o rzecz. O rientację w yznaczaną w ciąż rozw ijającym się w e­ w nętrznym poczuciem kontroli, zdolnościam i i um iejętnościam i przekształcania jej w yników w konkretne strategie działania na rzecz tw orzenia w arunków dla zdrow ia w łasnego i w sw oim otoczeniu życiow ym .

Bibliografia

Drwal R.Ł. Poczucie kontroli jak o w ym iar osobow ości - podstaw y teoretycz­ ne, techniki badaw cze i wyniki badań.[w :] D rw al R. Ł. B rzozow ski P., O leś P.(red): A daptacja kw estionariuszy osobow ości. PW N W arszawa 1995. G órnik- D urose M. Przydatność m odeli wpływ u społecznego dla prom ocji zdro­

wia. Prom ocja Zdrow ia. N auki Społeczne i M edycyna 1995, II, 5-6, 22- 39. Juczyński Z. N arzędzia pom iaru w prom ocji i psychologii zdrow ia. PTP W arsza­

w a 2001.

Juczyński Z. Poczucie w łasnej skuteczności jak o w yznacznik zachow ań zdrow ot­ nych. Prom ocja Zdrow ia. N auki Społeczne i M edycyna 1998, 5, 14, 54-63. K ofta M. Sędek G. W yuczona bezradność: Podejście inform acyjne, [w:] K ofta

M .fred] Psychologia aktyw ności: zaangażow anie, spraw stw o. N akom P o­ znań 1993,171-223.

K opaczyńska I. O cenianie szkolne w spierające rozwój ucznia. Im puls K raków 2004, s. 79-112

K ulik T.B. K oncepcja zdrow ia w m edycynie [w:] K ulik T. B., Latalski M. Z dro­ wie publiczne. Czelej Lublin 2002, 15-34.

K uźniak I. Ew aluacja procesu kształcenia. Za i przeciw, [w:] D enek Κ., Bereź- nicki F.[red], Tendencje w dydaktyce w spółczesnej. A dam M arszałek Toruń

1999, S.121- 129.

Lutomski G.[red]. Uczyć inaczej. Poznań 1994

O koń W. W prow adzenie do dydaktyki ogólnej. Żak W arszawa 1998. O strow ska K. N ie wszystko o wychowaniu . C M PP-P M EN W arszawa 2000. Półturzycki J. D ydaktyka dla nauczycieli. A dam M arszałek Toruń 1998. Rosińska Z., M atuscw icz Cz. Kierunki w spółczesnej psychologii, ich geneza

i rozwój. PWN W arszawa 1984, s .199-202

Szym czak M .[rcd:] Słow nik języ k a polskiego. PW N W arszawa 1978, s. 1001. Tokarski J.[red]: Słow nik w yrazów obcych. PW N W arszawa 1971, s.387.

Su m m ary

H ealth co n tro l is a key su c cc ss facto r for h u m an b e h a v io u r an d h ealth activ ities. M ain target for health e d u ­ catio n is d riv in g an in d iv id u al to s e lf co n tro l ab ilities. E x ternal H ealth control is m ea n in g fu l u n less i t's a tool for „ c re a tin g ” s e lf co n tro l feeling. H ealth é d u c atio n cfficacy is a sse sse d b y lea d in g an in d iv id u al from extern al co ntrol lo s e lf co n tro l w h ic h is lin k ed to a c tiv itie s stra te g y o f the a p p ro p riate rela tio n sh ip from u n ila tera l „cn li- g h tcm c n t” lo total health „ su p p o rt” d riv in g an in d iv id u al lo rele a se o f his total p e rso n a l life resou rces.