Gabriela Paprotna
Pojęcia ekologiczne w świadomości
dzieci sześcioletnich : wybrane
zagadnienia
Nauczyciel i Szkoła 1 (4), 67-73
1998
G a b r ie la P A P R O T N A
Pojęcia ekologiczne w świadomości
dzieci sześcioletnich (wybrane zagadnienia)
W śród wielu zadań, jakie stawia się obecnie szkole, coraz częściej m ów i się 0 tych, które dotyczą edukacji ekologicznej. W ynika to zarówno z uśw iadom ienia sobie przez ludzi rozm iarów degradacji środowiska, ja k też z poczucia odpow ie dzialności za nie, z przekonania o konieczności ratowania i ochrony środow iska jak o warunku koniecznego dla życia człowieka.
E dukacja ekologiczna rozpoczyna się od najm łodszych lat życia dziecka. Poczynając od najw cześniejszego dzieciństwa należy przygotow ać dziecko inte lektualnie i em ocjonalnie do ochrony i kształtowania środowiska, w którym żyje 1 rozw ija się. W obcow aniu dzieci z przyrodą w sposób naturalny przenikają się elem enty poznania i myślenia, działania społecznego oraz doznań em ocjonalnych i estetycznych. Zadaniem przedszkola je s t pomóc dziecku w orientow aniu się w otaczającym je świecie przyrody, w zdobyw aniu elem entarnych pojęć o niej, ukazyw anie m u w dostępnej formie najprostszych zw iązków między zjaw iskam i przyrody, ich zależności przyczynow o-skutkow ych oraz w skazywanie m ożliw ości przeobrażania środow iska przez człowieka.
W edług E. J. Frątczaków „edukacja ekologiczna dzieci w w ieku przedszkol nym i w czesnoszkolnym z zakresu ochrony i kształtowania środow iska człow ieka to św iadom ie zam ierzona (celowa, planowa, systematyczna i stopniow a) działal ność nauczyciela w zględem dzieci i przy ich aktyw nym udziale. Edukacja ekolo giczna dzieci w tym w ieku to jedna z podstawow ych dziedzin ich zasadniczej i podstaw ow ej edukacji ogólnej. W edukacji ekologicznej dzieci opanow ują pod staw y w iedzy o środowisku człowieka, szczególnie o zmianach w nim zachodzą cych pod w pływ em jego działania.” (E.J. Frątczakowie 1987, s. 13).
Efektem edukacji ekologicznej powinno być ukształtow anie postawy proeko logicznej. W ynika stąd konieczność oddziaływania na wszystkie sfery osobow ości
68 Nauciycicl i S ik a ła 1 (4 ) 1998
człow ieka. Jednym z podstaw ow ych elem entów w tym procesie je s t przekazanie dziecku odpow iedniej wiedzy. M usi ono rozum ieć podstaw ow e problem y ekolo giczne, rozum ieć zasadnicze dla tej dziedziny pojęcia. Trzeba sobie jed n ak zdaw ać spraw ę z tego, że proces rozum ienia przez dziecko określonych pojęć je st złożony i podlega różnorodnym uw arunkow aniom , zarów no rozw ojow ym , ja k i społecz nym . Jak tw ierdzi M. D onaldson „rozum ienie je s t pojęciem bardzo złożonym i przynajm niej dw ie kw estie m uszą tu być rozróżnione, jeśli chce się uniknąć z a m ieszania. Po pierw sze, czy dziecko rozum ie słowa, które słyszy w takim sensie, że n ależą one do »jego słownika«, że ich znaczenie nie je st mu zupełnie nieznane? I po w tóre, przyjm ując, że tak je st w istocie, czy w danej sytuacji rozum ie ono słow a w ich kontekście (w erbalnym i niew erbalnym ) w taki sposób, ja k to zakłada jeg o rozm ów ca?” (M. D onaldson 1986, s. 94).
W edług autorki znajom ość słowa w zrasta, podlega rozw ojow i i zm ianie. Jest to w ięc proces zw iązany z dojrzew aniem intelektualnym dziecka i nabyw aniem w iadom ości na drodze uczenia się przez długie lata.
N ależy m ieć na uw adze i to, że samo przekazyw anie w iedzy ekologicznej to zbyt m ało, by w yw ołać u dzieci zm ianę nastaw ienia em ocjonalnego czy też pobu dzić je do działania na rzecz środow iska naturalnego. W rozbudzaniu w rażliw ości ekologicznej ogrom ną rolę odgryw ają w łasne przeżycia dzieci oraz praca w ykony w ana w najbliższym otoczeniu, której użyteczność jest dla dziecka m ożliw a do zauw ażenia.
W łaściw y stosunek dzieci do problem ów zw iązanych z ekologią zależy m ię dzy innym i od stopnia rozum ienia pojęć z tej dziedziny. Zadaniem przedszkola jest w ięc organizow anie takich sytuacji, w których dzieci m iałyby m ożliw ość badania, obserw ow ania rzeczyw istości, dostrzegania zależności pom iędzy jej elem entam i, ja k też podejm ow ania konkretnych działań praktycznych.
Z A G A D N IE N IA O C H R O N Y Ś R O D O W IS K A W P R O G R A M IE W Y C H O W A N IA W P R Z E D S Z K O L U Problematyka ochrony środowiska znalazła odzwierciedlenia w aktualnie obowią zującym Programie wychowania w przedszkolu. Program ten zawiera szereg pojęć związanych z ochroną środowiska bezpośrednio bądź pośrednio; pojęcia te występują w treściach wszystkich grup wiekowych i we wszystkich działach programowych.
Interesującą analizę treści programowych z tego zakresu proponująE.J. Frątcza- kowie. (E.J. Frątczakowie 1993, s. 16-22). Autorzy porządkujątreści według ekosfer - geosfer i biosfery. I tak zagadnienia te dotyczą: atm osfery (powietrze atm osferycz ne), litosfery (gleba), hydrosfery (woda); różnych ekosystemów (las, łąka, staw, pole) oraz ochrony gatunkowej roślin i zwierząt. Zagadnienia te w ystępują we wszystkich grupach wiekowych, ich zakres zaś poszerza się z każdym rokiem.
E.J. Frątczakowie odeszli od klasycznego podziału treści według czterech pod stawowych działów wychowania. Przeprowadzając pogłębioną analizę całości Pro gramu wychowania w przedszkolu, co pozwoliło na ujęcie zagadnień ekologicznych
Nauczyciel i S ik a ła 1 (4 ) 1998 69
we w zajem nym związku. Wydaje się, że ta propozycja może się przyczynić do pogłę biania świadomości ekologicznej nauczycieli przedszkoli, jako że treści edukacji eko logicznej z o s ta ły -p o pierwsze - wyodrębnione bardzo jasno i wyraźnie, po drugie - nie zostały sprowadzone tylko i wyłącznie do ochrony środowiska (jak to często ma miejsce), ale zaakcentowano w nich również problemy „ekologii człowieka” . A tyl ko takie, szerokie ujęcie ekologii, odpowiada potrzebom obecnej rzeczywistości.
Znajom ość treści jest istotna z tego względu, że - ja k piszą autorzy - , jed n y m z podstaw ow ych środków edukacji ekologicznej zdeterm inow anym celam i są tre ści kształcenia.” (tamże, s. 16). Ważne je st jednak i to, by w pracy z dziećm i pro gram nie stał się środkiem jedynym . N iesie to ze sobą niebezpieczeństw o zgubie nia z pola w idzenia faktycznych potrzeb dzieci, które m ogą być zróżnicow ane w zależności np. od środow iska życia.
Warto zaznaczyć, że istnieje obecnie m ożliw ość pracy w oparciu o program y autorskie. N auczyciele m ogą sam i tw orzyć program y, co daje szansę w yjścia naprzeciw potrzebom dzieci w tym w łaśnie zakresie. Jest to jeden z przejaw ów now ych tendencji w edukacji. Jest to jednak zadanie trudne, w ym agające odpow ie dniej wiedzy i um iejętności, podejm ow ane przez nauczycieli poszukujących nie- konew ncjonalnych rozwiązań w pracy z dziećmi.
K w estia treści program ow ych edukacji ekologicznej w przedszkolu ma też znaczenie z punktu w idzenia ciągłości procesu kształcenia. Przedszkole je st pierw szym , choć nieobow iązkowym szczeblem ksztacenia ogólnego człow ieka i pow in no stanow ić podbudow ę dla kolejnych etapów edukacji. (M oże byłby to interesują cy punkt w yjścia do badań dystansow ych w tym zakresie?...)
JA K D ZIEC I SZEŚC IO LETNIE R O ZUM IAŁY W Y BR AN E POJĘCIA EK O LO G ICZNE?
Poszukując odpowiedzi na pytanie „Jak dzieci sześcioletnie rozum ieją pojęcia ekologiczne?”, przeprowadziłam wraz ze studnetami (w ramach seminarium m agi sterskiego) badanie wśród 50 dzieci. W badaniu został zastosowany test słownikowy. Dzieci określały znaczenie takich pojęć, jak: EKOLOGIA, ŚRODOW ISKO PRZY RODNICZE, POM NIK PRZYRODY, SMOG, KWAŚNE DESZCZE, ŚC IE K I*
Celow o do badań wybrano rów nież pojęcia nie w ystępujące bezpośrednio w Program ie w ychow ania w przedszkolu, aby sprawdzić, w jak i sposób rozum ieją dzieci te zagadnienia, które docierają do nich z innych źródeł.
W ypowiedzi dzieci zostały skategoryzowane według skali: odpowiedzi popraw ne, odpow iedzi błędne, brak odpowiedzi. Podstaw ą do oceny wypowiedzi była jej zbieżność z definicją danego pojęcia, zaw artą w literaturze przedm iotu. W ocenie
* Zaprezentowany materiał stanowi wycinek badań, które aktualnie щ kontynuowane. Całość zostanie prawdo
70 Nouciyciel i S ik a ło 1 (4 ) 1998
tej uw zględniono, rzecz jasna, praw idłow ości rozw ojow e dzieci sześcioletnich, a w ięc m.in. cechy myślenia, konstruow ania w ypow iedzi, ja k też i to, że w tym w ieku nie należy oczekiwać od dzieci podania klasycznej definicji.
T abela 1. R ozum ienie pojęć ekologicznych
L p . P o jęcie
O d p o w ied zi d zieci
P o p raw n e B łędne B rak
L. % L. % L. % 1. E k o lo g ia 18 3 6,0 7 14,0 25 50,0 2. Ś ro d o w isk o p rz y ro d n ic z e 4 7 9 4 ,0 0 0,0 3 6 ,0 3. P o m n ik p rz y ro d y 34 6 8,0 7 14,0 9 18,0 4. Sm og 38 6 6,0 3 6,0 . 9 2 8 ,0 5. K w aśn e d eszcze 24 4 8 ,0 5 10,0 21 4 2 ,0 6. Ścieki 48 9 6,0 0 0,0 2 4,0
Jak w ynika z danych zaw artych w tabeli poziom rozum ienia pojęć był zróżni cowany. Samo pojęcie ekologii okazało się najtrudniejsze do zdefiniow ania, najła twiej zaś dzieci określały to, z czym stykają się w codziennym życiu (np. ścieki).
Oto przykłady określeń poszczególnych pojęć podaw ane przez dzieci:
E K O LO G IA
- „Ekologia to je s t to, że trzeba uczyć dzieci o tym, że nie w olno śm iecić, żeby nie było ścieków w rzekach, żeby z fabryk kom inów nie było tyle dymów.” - „To je s t nauka o ochronie środow iska.”
- „To je s t to, że nie w olno zaśm iecać nic.”
- „To je st takie coś, co dba o przyrodę. S ą to różne przepisy, co w olno, a co nie.” - „Ekologia to je st chronienie przyrody przez specjalnych ludzi.”
ŚR O D O W ISK O PRZY RO DN ICZE
- „To je s t trawa, drzewa, rzeki, kw iatki, krzaki, morze, rzeka i las.” - „To są drzew a, trawa, ziem ia, las, rzeka, woda, zw ierzęta i ptaki.” - „To je s t cała przyroda, woda, las, rzeki, no i w ogóle w szystko.”
- „Środow isko przyrodnicze to je st na przykład pow ietrze, drzew a, krzaki, trawy, rośliny, zw ierzęta, ptaki, m otyle.”
Wauczyciel i S ik a ła 1 (4 ) 1998 71 P O M IN IK PRZY R O D Y
- „To je st ładny pień, na którym je st orzełek i coś je st na nim napisane.” - „To są rzadkie rośliny, których je st m ało.”
- „Bardzo rzadko spotykane drzew o, kw iatek, gdzie je st napisane, że tego nie w olno niszczyć.”
- „R zadkie drzew o, albo roślinka i tam je st taki orzełek i tam je st coś napisane.” - „Pom nik przyrody to stare drzew a.”
SM O G
- „To je s t taki dym i on tak śmierdzi. Całe niebo się robi czarne od tego dym u.” - „Z kotłow ni dym y w ychodzą kominami. Jak ktoś coś pali, to dym leci w pow ie
trze i robi się z tego czarna chm ura.”
- „Sm og to taki dym z kominów, z aut, ja k kopcą, to ptaki um ierają.” - „To taka czarna m gła.”
- „Jak jedzie dużo aut i się dużo nazbiera dymów i zatruwa potem ludzi.”
KW AŚNE D ESZC ZE
- „Fabryka w ypuszcza dym y i z dymu z brudam i i z zarazkam i spada deszcz na ziem ię i to się nazyw a kw aśny deszcz.”
- „To jes brudny deszcz z zanieczyszczonej chmury.”
- „Zm iesza się deszcz z dymem z fabryki i to w szystko spada.”
- „To je s t tak, że ludzie rzucali w pow ietrze takie różne zarazki, dymy, z nich pow stały takie czarne chm ury i potem był z tego deszcz.”
- „K w aśny deszcz to jest zanieczyszczony deszcz z dymów .” - „To je s t taki kw aśny deszcz, co zbiera odpady.”
ŚCIEKI
- „Ścieki to zanieczyszczenia wody, śmieci co płyną w w odzie, zarazki; ludzie je w yrzucają, np. puszki. Brudne w ody płyną też z domów.”
- „Ścieki to brudna woda z domów, z fabryk, która w pada do m orza i tam nie m ogą żyć ryby.”
- „Ścieki to je st brudna woda, którą się myliśmy, praliśmy, brudna woda z fa bryk.”
- „Ścieki to je st brudna woda. Płynie ona do oczyszczalni.”
- „Ścieki to taka brudna woda, jak ktoś się załatwia, ja k ktoś w ylew a coś śm ier dzącego, gdzie się w ylew a do rur i idzie do rzeki. A u nas zbiornik je st i pom pą w yciąga się i podlew a w polu.”
Jak ju ż wcześniej zaznaczono najłatw iejsze do określenia były dla dzieci poję cia, które m iały zw iązek z ich codziennym życiem, z dośw iadczeniem . Jest to pra w idłow ość w ynikająca z dziecięcego myślenia i postrzegania świata. W swoich w ypow iedziach dzieci potrafiły w skazać elem enty istotne dla znaczenia danego
72 Nouciyciel i S ik a ła 1 (4 ) 1998
pojęcia. Potrafiły podać szereg w łaściw ości jakiegoś stanu czy zjaw iska. Jak się okazało - dzieci orientow ały się nie tylko w pojęciach przew idzianych w „Progra m ie w y chow ania w p rzedszkolu” , niektóre treści ekologiczne docierały w ięc chociażby przez m edia czy inne źródła. N a uw agę zasługują określenia, które nie często pojaw iają się u dzieci w w ieku przedszkolnym , a m ianow icie próby definio w ania przez uogólnienie („Ekologia to je st nauka o ochronie środow iska”).
Obok w ypow iedzi w skazujących na rozum ienie przez dzieci w ybranych pojęć z zakresu ochrony środowiska w ystąpiły jednak i takie, które sygnalizow ały brak orientacji dzieci w omawianej problematyce. N ie zawsze musi to oznaczać, że dziec ko w ogóle nie rozum ie jakiegoś pojęcia. D efinicje dzieci w w ieku przedszkolnym nie zaw ierają bowiem wszystkich wiadomości dzieci z danego zakresu. Często dziec ko w ięcej w ie i czuje, niż potrafi to w yrazić słowami. Trzeba też m ieć na uw adze ograniczenia w ynikające z samej sytuacji badania (łatwiej zbadać treść i zakres jakiegoś pojęcia w niczym nie skrępowanej rozm owie niż w specjalnie do tego celu zorganizowanej sytuacji). W pewnej m ierze w yniki zaw arte w tabeli m ogą stanowić w skazów kę do pracy przedszkoli. Potw ierdzają, że św iadom ość ekolo giczną należy rozw ijać u człow ieka ju ż od najm łodszych lat. Dziecko, które odpo w ied n io w cześn ie zo stan ie u w rażliw io n e na p o trzeb y o ch ro n y śro d o w isk a, w późniejszym okresie będzie lepiej rozum iało jego problem y i chętniej podejm o wało działania praktyczne w tym zakresie.
R ozum ienie pojęć ekologicznych było uw arunkow ane w dużej m ierze przez staż przedszkolny dzieci. Im dłuższy czas uczęszczania dziecka do przedszkola, tym lepsza orientacja w problem ach ochrony środowiska. To spostrzeżenie rów nież potw ierdza sensow ność prow adzenia edukacji ekologicznej ju ż na poziom ie przedszkola.
Czynnikiem różnicującym poziom wiedzy dzieci było też środow isko zam ie szkania. Często dzieci ze środow iska w iejskiego rozum iały lepiej pojęcia ekolo giczne, m iały bow iem w iększy kontakt z naturą. Środow isko zam ieszkania nie róż nicow ało jednak sposobu form ułow ania definicji, który w ynika raczej z praw ideł rozwojowych.
Sondaż, przeprow adzony na niewielkiej przecież próbie i w ograniczonym za kresie, zw rócił jed n ak uw agę na pew ne sprawy. Przede w szystkim faktem staje się edukacja ekologiczna w przedszkolu. Istnieje taka potrzeba. Dzieci zaś zaczynają się orientow ać w podstaw ow ych pojęciach z tego zakresu. Istnieje też potrzeba m odernizacji „Program u W ychow ania w przedszkolu” , gdyż często w iedza dzieci w ybiega poza jego ram y i w tym kontekście przestaje on odpow iadać faktycznym potrzebom przedszkolaków . Badanie rozum ienia pojęć jest jednak zadaniem trud nym i złożonym , tak ze w zględu na strukturę sam ego pojęcia, ja k i na uw arunko w ania tego procesu. O pieranie się na sam ym tylko tekście słow nikow ym m oże dać niepełny obraz dziecięcej w iedzy i em ocjonalnego stosunku do określonego w y cinka rzeczywistości. Ważne jest też potwierdzenie ogromnej roli edukacyjnej przed szkola, z czego w ynika konieczność uśw iadom ienia sobie przez nauczycieli odpo
Nouctyciel i S ik a ło 1 (4 ) 1998 73
w iedzialności za realizację ceiów w ychow ania i nauczania. N auczyciel, którem u pow ierzono to w ażne zadanie pow inien być w yposażony rów nież w w iedzę ekolo giczną, aby edukacja była skuteczna. Trzeba też w idzieć przedszkole w pew nym szerszym kontekście społecznym, jako je d n ą z instytucji (nie jedyną) realizującą edukację ekologiczną człowieka, która je st podstaw ą i w arunkiem racjonalnego postępow ania w duchu szacunku dla przyrody i jej ochrony.
W ażnym m om entem w kształtow aniu postaw y proekologicznej je st w łaśnie zaznajam ianie dzieci z pojęciam i dotyczącym i ochrony środowiska. B adając ich rozum ienie m ożem y się przekonać, ja k ą w iedzę posiadają dzieci przedszkolne i w razie potrzeby j ą uzupełnić.
M yślę, że w obec nowego faktu, jakim jest oraz szersze uw zględnianie proble mów ekologicznych w edukacji człowieka, temat ten jeszcze stanie się przedm io tem badań, i to nie tylko na szczeblu edukacji przedszkolnej.
B ib lio g rafia: 1. C z a r n e c k i Κ.: W iedza pojęciow a uczniów. K atow ice 1992. 2. D o n a l d s o n M.: M yślenie dzieci. W arszawa 1986.
3. F r ą t c z a k o w i e E.J.: O chrona i kształtowanie środow iska w edukacji dzieci przedszkolnych. Pabianice 1987.
4. F r ą t c z a k o w i e E.J.: Edukacja ekologiczna dzieci w wieku przedszkolnym . B ydgoszcz 1996. 5. L i p i n a S.: Kształtowanie pojęć dzieci w wieku przedszkolnym. Warszawa 1984.
6. S t u d z i ń s k a M.: Zagadnienia ekologii ju ż w przedszkolu. „W ychow anie w Przedszkolu” 1992, nr 5.
