Widok Edward Walewander, Wychowanie chrześcijańskie w nauczaniu i praktyce Kościoła katolickiego na ziemiach polskich w II połowie XIX w.

R

E

C

E

N

Z

J

E

Ju ż przed w y b u c h e m II w ojny św ia to w e j ks. W. Ja s iń s k i w s k a z y w a ł n a d u ż e z a n ie d b a n ia w zakresie b ad a ń nad p e d a g o g ik ą k a to lic k ą , k tó r a n a ż a d n y m z u n i w e r ­ sytetów polskich nie m ia ła swojej k ated ry , m im o że p o d s t a w ą n as ze j n a r o d o w e j tradycji były za sa dy c h r z e śc ija ń sk ie w w y c h o w a n i u . A p e lo w a ł w ię c o u tw o r z e n ie w arsztató w b ad a ń n a u k o w y c h w śr o d o w is k a c h u n iw e r s y te c k i c h n a d sy s t e m e m p e d a ­ gogik i k atolickiej, je j te o rią i p r a k ty k ą w p o s z c z e g ó ln y c h o k r e s a c h h i s t o r y c z n y c h 1. T en apel ks. J a s iń s k ie g o nie p rze stał b y ć a k tu a ln y i dz isia j, p o u p ły w ie k ilk u ­ dziesięciu lat. P e d a g o g i k a k atolicka, o k r e ś la n a p rz e z o. J. W o r o n i e c k i e g o ja k o sy stem n a u k o w y w y c h o w a n i a i n a u c z a n ia nie ty lko zu p e łn ie z g o d n y z t e o lo g ią i filo z o fią c h rz eśc ija ńską, ale śc iśle z nim i z w ią z a n y i w y s u w a ją c y z nic h sw e z a s a d y 2, nie do c z e k a ła się p la n o w y c h badań. P r z y c z y n ą te go sta nu rz e c z y b y ł a w sz e c h w ła d n ie pa n u ją c a po II w ojnie św ia to w e j n a po lsk ich u n iw e r s y te ta c h m a r k s i s t o w s k a id e o lo g ia m a teria listy czn a , k tó r a z e rw a ła z tr a d y c ją c h r z e ś c ija ń s k ą i n a r o d o w ą i d e ą w y c h o w a ­ nia, nie d o p u sz c z a ją c d o p u b lik o w a n ia , w y g ła s z a n ia i p r a k t y k o w a n i a w s z y s tk ie g o , co pr z e k a z y w a ł w n a u c z a n iu K o śció ł katolicki. N a m o c y r o z p o r z ą d z e n i a m in i s te rs t w a z lik w id o w a n o n a K U L S ekcję P e d a g o g ik i (w 1956 r.), k tó r a p rz e s ta ł a fu n k c jo n o w a ć przez 25 la t3. P o z o s ta ła tylko k a te d r a p e d a g o g ik i o c h a ra k te rz e u s łu g o w y m , o g ó ln o - u n iw e rsy te c k im , k tó r ą d o śm ierci (1977 r.) k ie ro w a ł prof. S te fa n K u n o w s k i. B y ł to pie rw sz y se n su str ic to r e p re z e n ta n t p e d a g o g ik i k a to lic k ie j n a K U L . W i e r n y U cz eln i w trudnych cz as ach to ta lita ry z m u p o z o s ta w ił w ty m z a k r e s ie z n a c z ą c y d o r o b e k 4.

1 K s. W . J a s i ń s k i, P o tr ze b y k a to lic k ie j p e d a g o g ik i n a u k o w e j u- P o ls c e , „ A ten e u m K a p ła ń s k ie ” , 2 4 (1 9 3 8 ), t. 42, s. 3 6 0 nn.

2 O . J. W o r o n i e c k i, W y ch o w a n ie c zło w ie k a . P is m a w y b ra n e , w y b o ru d o k o n a ł o. W . K. S z y m ań sk i O P , o p ra ć. J. K o łłą ta j, K ra k ó w 1961, s. 13.

3 J. M a r i a ń s k i , W y d zia ł n a u k s p o łe c z n y c h , [w :] K s ię g a p a m ią tk o w a w 7 5 -Iecie

K a to lic k ie g o U n iw e rsy te tu L u b e lsk ie g o . W k ła d w k u ltu rę p o ls k ą w la ta c h 1 9 6 8 -1 9 3 3 , red.

ks. M. R u se c k i, L u b lin 1994, s. 344.

4 Z. K i t ó w n a, M . K u n o w s k a - P o r ę b n a, ks. R . P o m i a n o w s k i,

S tefa n K u n o w s k i p r z e s z e d ł p r z e z ży c ie d o b rz e c z y n ią c (1 9 0 9 -1 9 7 7 ), [w :] C h rz e ś c ija n ie , t. V I,

W arsz a w a 1981, s. 4 4 5 -5 2 4 ; T. W i t k o w s k i, D o r o b e k d y d a k ty c z n y i n a u k o w y P ro fe s o ra

W o k r e s ie P R L p e d a g o g i k ą k a t o lic k ą z a jm o w a ły się z a te m tylko p o je d y n c z e osoby (m.in. w s e m in a ria c h d u c h o w n y c h ) , nie b y ło m o ż liw o ś c i p r o w a d z e n ia sy s t e m a ty c z ­ n y c h b a d a ń i u tw o r z e n ia śro d o w is k a n a u k o w e g o w tej dziedz inie . D o p ie r o d e m o k r a ­ ty z a c ja ż y c ia sp o łe c z n e g o po 1989 r. (zn ie sie n ie ce n zu ry ) o tw o rz y ła n o w e m o ż liw o ś ­ ci p o d ję c ia stu d ió w n a d tą d y s c y p l i n ą i p u b lik o w a n ia b e z p rz e sz k ó d ich wyników . L u k i w tym z a k resie są o g ro m n e . T r z e b a p o d ją ć pracę nad b ib li o g ra fi ą do ty c z ą c ą p e d a g o g ik i ka to lic k ie j, o p r a c o w a ć sło w n ik b io g ra f ic z n y , a także m o n o g ra fie p o s z c z e ­ g ó ln y c h p r z e d s ta w ic ie li tej d y s c y p lin y 5, za d b a ć , by w n o w y m p o d ręc zn ik u u n iw e r ­ sy te c k im , k tó r e g o p o tr z e b a nie p o d le g a d y sk u sji, p e d a g o g ik a k a to lic k a - dotychczas zu p e łn ie p o m ij a n a - z n a la z ła n a le ż n e m ie jsc e. S ą to ty lko nie które po stu laty b a d a w ­ cze po d a d r e s e m tej tak o g r o m n ie z a n ie d b a n e j dziedziny.

P o z y ty w n ie n a le ż y o c e n ić fakt, że p ie rw s z e z w ia stu n y , b ę d ą c e o w o c e m tej pracy, z a c z y n a j ą się u k a z y w a ć d ru k ie m . Ich p r z y k ła d e m s ą książki S. K u n o w s k ie g o 6, T. Ku- k o ł o w i c z ', ks. E. W a le w a n d ra . P o le k tu r z e najn o w s z e j m o n o g r a f ii p ragnę podzieli ć się sw y m i u w a g a m i.

K s ią ż k a ta, pt. W y c h o w a n ie c h r z e ś c ija ń s k ie w n a u c za n iu i p r a k ty c e K o ścio ła k a to lic k ie g o na zie m ia c h p o ls k ic h w I I p o ło w ie X IX w. (Lublin 1996)8, j e s t w aż nym w y d a r z e n ie m w literatu rz e p r z e d m io tu i nie m o ż n a je j nie z a u w a ż y ć . Nie czuję się k o m p e te n t n a , b y p r z e d s ta w ić f a c h o w ą je j oc e n ę . B o g a c tw o p o r u s z a n y c h w niej p r o ­ b le m ó w i n ie p r z e c ię t n a eru d y c ja , j a k ą z a p r e z e n to w a ł w niej A utor, w y m a g a w ła ś c i­ w ie w ie d z y o c h a r a k te rz e in te r d y s c y p li n a r n y m (teologia, h isto ria , p ed a g o g ik a , so c jo ­ logia ). C h c ę ty lko z w r ó c ić u w a g ę , że j e s t to c e n n a p o zy c ja , głó w n ie dla tego, iż n ie ­ w ą tp l iw ie j e s t p r a c ą p io n ie r sk ą , o r y g in a l n ą i p o w in n a z a in sp iro w a ć do p o d ję c ia d a l­ sz y ch bada ń. A u to r p o d ją ł te m a t z za k resu historii w y c h o w a n i a c h rz eśc ija ń sk ieg o , ściślej b io rąc - w y c h o w a n i a p r a k ty k o w a n e g o w r am a ch K o ś c i o ła k ato lic k ie g o do w y b u c h u I w o jn y św ia to w e j n a te re nie trze ch zab o ró w . T ak iej sy n te zy dotyc hcz as nie było. T a a n a liz a nie b y ła ła tw a ze w z g lę d u n a d uże luki w b a d a n ia c h s z c z e g ó ło ­ w y c h nad ty m z a g a d n i e n ie m . A u to r był w ię c z m u s z o n y do tw o r z e n ia syntezy opartej w p r z e w a ż a ją c e j c z ę ś c i n a m a teria le ź ró d ło w y m .

C e l e m p ra c y je s t, ja k c z y ta m y w e w stę p ie , „ p r z e d sta w ie n ie treści n a u c z a n ia i m e to d y ich p r z e k a z y w a n ia p r z e z w s z y s tk ie s z cz eb le hie ra rc h ic z n e K o ś c i o ła ”9. A utor s z u k a w niej o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , co u c z y n ił K o śció ł, ja k ie p rz e d się w z ią ł m e tody i śro d k i w y c h o w a w c z e w n a u c z a n iu i d z ia ła ln o śc i p r ak ty c zn e j, aby k sz tałto w ać w w ie rn y c h p o s ta w ę z g o d n ą z z a s a d a m i k a to lic k im i i u c h r o n ić ich p rz e d w ro g im i

Koś-G łó w n y c h re p re z e n ta n tó w p e d a g o g ik i k a to lic k ie j p rz e d s ta w ia S. K u n o w sk i (P o ls c y te o r e ­

ty c y w y c h o w a n ia , [w :] W k ła d P o la k ó w d o k u ltu r y św ia ta , red. M . K rą p iec [i in .], L u b lin 1976,

s. 2 5 5 ).

S . K u n o w s k i . P o d s ta w y w s p ó łc z e s n e j p e d a g o g ik i, W a rsz a w a 1993.

7 T e o ria w y c h o w a n ia . W y b ra n e za g a d n ie n ia , re d . T . K u k o ło w ic z, S ta lo w a W o la 1996. P or. b ib lio g ra fię te jż e p u b lik a c ji w o p ra ć . E. S ło m k i ( B ib lio g ra fia p r a c p ro fi d r hab. T e re sy K u k o ło ­

w icz. P o z y c je w y b ra n e , „ R o c z n ik i N a u k S p o łe c z n y c h ” , 2 4 (1 9 9 6 ), z. 2, s. 11-15).

8 J e s t to w y d . 2. u z u p e łn io n e , w y d . 1. u k a z a ło się w 1995 r. 9 T a m ż e , s. 17.

ciolo w i id e o lo g ia m i, g łów nie p r z e d lib e ra liz m e m i so c ja l iz m e m , a t a k u ją c y m i ó w c z e s ­ ne polskie sp o łe c z e ń stw o , z w ła s z c z a z a g r o ż o n ą la ic y z a c ją in t e l i g e n c j ę 10.

Im p o n u ją c a j e s t p o d s ta w a ź r ó d ło w a ksią żk i ks. W a le w a n d ra . A u to r w y k o rz y s ta ł ów c z e sn e c z a s o p is m a k ato lic k ie i św ie ck ie , k tó ry c h s z c z e g ó ln y r o z w ó j p r z y p a d a na b ad a n y prze z nie go okres, ja k np.: „ P a m ię tn ik R e lig i jn o - M o r a ln y ” , „ P r z e g lą d K a t o l i ­ c k i” , „P rze gląd K o ś c i e ln y ” , „ P rz e g lą d P o w s z e c h n y ” , „ R o c z n ik i K a p ł a ń s k i e ” , „ S z k ó ł k a N ie d z ie ln a ” , „ O ś w ia ta ” , „ T y g o d n ik K a to l ic k i” , „ K a le n d a rz e d la R o d z in K a to l ic k i c h ” , „ A te n e u m ” , „ P rze g ląd P e d a g o g i c z n y ” , „ P o s t ę p ” , „ P r z e g lą d L w o w s k i ” , „ P r z e g lą d P o z n a ń s k i” , „ R o b o tn ik P o ls k i” . U w z g lę d n i! k u r e n d y ( u rz ę d o w e p is m a d ie c e z ja ln e ) , pu b likując e r o z p o r z ą d z e n ia d u sz p a ste r sk ie , listy p a s te rsk ie b is k u p ó w , ich k o r e s p o n ­ dencje , m a teria ły k az n o d z ie jsk ie , w iz y ta c je d u s z p a s te r s k ie , literaturę h a g i o g ra f i c z n ą i p am iętn ik arsk ą , z a w ie r a j ą c ą te m a ty k ę o b y c z a j o w o - k u łtu r a ln ą , s p o łe c z n ą i p o l i t y c z n ą (np. L. B ie le rz e w sk ie g o , T. B o b r o w s k ie g o , K. B u jn ic k ie g o , S. J. C z a r n o w s k ie g o , I. D asz y ń sk ie g o , F. G ra b o w s k ie g o , T. K o rz o n a , S. Ł e m p ic k ie g o , J. P r e n d o w s k ie j, J. T. W r ó b le w sk ie g o ) . W y k o r z y s ta ł e n c y k lik i p a p ie sk ie (L e o n a XIII: R e r u m n o v a ru m i P iusa XI: E n c y k lik ę o c h r ze śc ija ń sk im w y c h o w a n iu m ło d zie ży ), a ta k ż e d z i e ła lit e ­ rackie (np. M. D ą b ro w sk ie j, S. J a c h o w ic z a , J. I. K ra s z e w s k ie g o , K. P r z e r w y - T e t m a - jera). K sią d z W a le w a n d e r w y ją t k o w o ty lk o się g n ął do źró d e ł a rc h iw a ln y c h , p r z e k o n a ­ ny, że „zaw arte w nich d y r e k ty w y n a te m a t f o rm a c ji k o ś c ie l n e j” p u b lik o w a n o w o rę d o w n ik a c h , ró ż n e g o typu o r ę d z ia c h , listac h p a s te r s k ic h itp. P o z a ty m s tw ie rd z ił, że źródła arc hiw alne w y m a g a ją w n ik liw s z y c h b a d a ń , za n im się je k o m p e te n t n ie zinterpretuje**. Nie m o ż n a je d n a k z a p r z e c z y ć , że m a j ą o n e ró w n i e ż isto tn e z n a c z e ­ nie w b ad a n ia ch n a ten te m at, np. nie o p u b lik o w a n e w iz y ta c je r z u c a j ą św ia tło n a stan m oralny kleru i w iern y c h , c z ę s to tliw o ś ć p r a k ty k r e lig ijn y c h , k u lt relig ijn y . M o g ą zaw ierać inform ac je p la n o w o z a ta jan e p rz e d z a b o r c a m i, a n a w e t w ie r n y m i d la ich dobra. S łusznie A u to r ro z p ra w y z w r a c a u w a g ę c z y te ln ik a n a n ie w y k o r z y s ta n e je s z c z e źródła arc hiw alne , które tr z e b a b ę d z ie u w z g lę d n ić , by u z y s k a ć o b r a z b a rd z ie j s z c z e ­ gółowy.

W rozdziale I ro z p r a w y pt. „ P r z e d m io t w y c h o w a n i a ” A u to r p rz e d s ta w ił w s z e c h ­ stronnie sp ołe cz ność p o ls k ą w dru g iej p o ło w ie X IX w., je j stan d e m o g r a f i c z n y , sytu ację m a teria ln ą, ró ż n e g o ro d z a ju p r z e m ia n y , j a k i m p o d le g a ły p o s z c z e g ó ln e w a r ­ stwy społeczne. W s k a z a ł n a a d m in is tra c ję k o ś c ie l n ą n a po lsk ich te re n a c h , w r a m a c h której K ościół p ro w a d ził prac ę d u s z p a s te r s k ą , n a g łó w n e tru d n o śc i, ja k i e w niej napotykał. S c h a r a k te r y z o w a ł p o z io m o ś w ia ty i k u ltu r y sp o łe c z e ń s t w a , u w z g lę d n ił stan sz kolnic tw a, losy u n iw e rs y te tó w , ro lę t o w a r z y s tw n a u k o w y c h , b ib lio te k , w y d a w ­ nictw , te atrów , m u z e ó w i in ne p rz e ja w y ż y c ia k u ltu ra ln e g o . I s to tn ą s p r a w ą j e s t z a ­ sy g n a liz o w a n ie po zio m u ż y c ia r e li g ijn e g o i m o r a l n e g o s p o łe c z e ń s t w a w ty m okresie , b ę d ą c e g o p rze d m io te m s z c z e g ó ln e g o z a in te r e s o w a n i a K o ścio ła. J e s t to p ro b le m o g rom nie złożony, w y m a g a ją c y je s z c z e ż m u d n y c h b a d a ń d la u z y s k a n ia p e łn ie j s z e g o obrazu. A u to r m ógł o g ra n ic z y ć się do p o d a n i a ty lk o g łó w n y c h e l e m e n tó w tego zagadnienia.

10 T am że , s. 14. 11 T am że.

W r o z d z ia le II z a ty tu ł o w a n y m : Z e sp ó ł d zia ła ń w y c h o w a w c zyc h A u to r przedstaw ił r o z le g łą d z ia ła ln o ś ć w y c h o w a w c z ą K o ś c io ła , d o c i e r a ją c ą p o p rz e z różne instytu cje i ak c je do w s z y s tk ic h d z ie d z in ż y c ia sp o łe c z n e g o . S p o łe c z e ń s tw o polskie traktuje ja ko ca ło ść , ale u m ie ję tn ie u w z g lę d n ia r ó w n ie ż spe cyfikę p o s z c z e g ó ln y c h zab o ró w , w któ ry ch p a n o w a ły n ie ra z d a le k o idące ró żn ic e w sytu acji K ościoła. N a uw agę za słu ­ guje trafn e u c h w y c e n ie m y śli p r z e w o d n ie j w p rac ach w y c h o w a w c z y c h , p o d e j m o w a ­ nych p rz e z h ie ra rc h ię i la ik at w ce lu z a c h o w a n ia w ia ry i d u c h a p atrio ty c z n e g o P o la ­ k ó w z a g r o ż o n y c h p r ą d a m i lib e ra ln y m i i le w i c o w y m i, a także w y n aro d o w ien iem . W ty m d u c h u b isk u p i p o ls c y k ie ro w a li z a le c e n ia d u sz p a ste r sk ie d o d u c h o w ie ń stw a w r a m a c h p o w ie r z o n y c h im d iecezji. C h rz e ś c ija ń s k ie idee w y c h o w a w c z e m ia ły p rze n i­ kać do s p o łe c z e ń s t w a p o p r z e z o d p o w ie d n i o u k s z ta łto w a n y c h k ap łan ó w i aposto łó w ś w ie c k ic h . A u to r p o r u s z y ł w s z e c h s t r o n n ą d z ia ła ln o ść K o ś c io ła w o św ia cie (np. w sz k o łac h ), w w y c h o w a n i u w o g ó le ( p o p rz e z w y d a w n ic tw a katolic kie dla dzieci, m ło d z ie ż y i d o r o s ły c h ), w r o z w ija n iu w ła ś c iw ie pojętej m o raln o ści w łaścicieli d w o ­ rów p o lsk ic h ( b ę d ą c y c h c z ę s to „ s z k o łą ” z e p su c ia), w n iw e lo w a n iu dysta n su między d w o re m a w sią . K o ś c ió ł w ła s n y m p r z y k ła d e m u cz ył troski o ub o g ic h , op u sz cz o n y ch , ch o r y c h i w ię ź n ió w . D u ż e z n a c z e n ie w p o g łę b ia n iu w iary w narodz ie m ia ł kult Serca J e z u s o w e g o , M a ryi i p o lsk ic h św ię tych. P rz e z cały o kres nie woli p rak ty k o w a n o ( z w ła s z c z a o d lat sz e ś ć d z ie s ią ty c h ) p ie lg r z y m k i n a J a s n ą G ó rę , do loka lnych sa n k tu a­ riów m a ry jn y c h , św . S ta n is ła w a czy W o jc ie c h a , a n a w e t do R zym u. I n teg ro w ały one ca łe po lsk ie sp o łe c z e ń s t w o . O g r o m n e zn a c z e n ie w y c h o w a w c z e d la po lsk ieg o społe­ c z e ń s tw a m ia ły m is je lu d o w e, re k o le k c je p ara fia ln e , rek o le k cje dla posz cz ególnyc h g ru p z a w o d o w y c h (np. dla n a u c z y c ie li, in te lig e n cji, d la u b o g ic h ), kaz ania, spow ie dź, liturgia, śp ie w k o ś c ie ln y , w izy ty d u s z p a s te r s k ie ( kolęda ), o d p usty para fia lne , 40-go- d z in n e n a b o ż e ń s tw a . A u to r w y k a z a ł d u ż y w k ła d K o ś c i o ła w w y c h o w a n ie religijne i p a tri o ty c z n e w sz k o le, do c z e g o p r z y w ią z y w a n o o g r o m n ą w ag ę , po d e jm u ją c wiele c e n n y c h inic ja ty w . D u ż o u w ag i ks. W a le w a n d e r p o św ię c ił o d d z ia ły w a n iu na sp o łe­ c z e ń s tw o o rg a n iz a c ji s p o łe c z n o -r e lig ijn y c h , takich ja k b rac tw a, o rg an iz ac je d o b ro ­ c z y n n e , c h a r y ta ty w n e , tr z e ź w o ś c io w e , r z e m ie ś ln ic z e i g o sp o d a rc z e , pow stające z in ic ja ty w y d u c h o w n y c h i św ie c k ic h , do c z e g o w z n a c z n y m sto pniu p rzy c zy n iła się e n c y k lik a L e o n a X III R e ru m N o v a ru m . B y ło tych o rg an iz ac ji w iele, a ka ż d a z nich k ła d ła d u ż y n a c is k n a k s z ta ł to w a n ie p o sta w sw ych c z ło n k ó w w d u ch u e w a n g e lic z ­ ny m . D o s to s o w a n e d o a k tu a ln y c h p o tr z e b sp o łe c z n y c h m ia ły w a lc z y ć z w adam i n a r o d o w y m i (np. z p ija ń s tw e m , p ie n ia c tw e m ), p o d n o s ić n aró d pod w z g lę d e m m o r a l­ nym i k u ltu ra ln y m , n iw e l o w a ć ró ż n ic e m ię d z y stanam i. O d d z ia ły w a n ie w y ch o w aw c ze K o ś c i o ła z n a la z ło ta k że w y ra z w p ro p a g o w a n i u c z y te ln ic tw a k sią że k i prasy kato li­ ckiej. W z w ią z k u z ty m p o z o s ta w a ło za k ła d an ie cz yte lni lu d o w y ch i robotnic zych, k się g a r n i i b ib lio te k . J e d n o c z e ś n ie o strz e g a n o prze d złą, d e m o ra liz u ją c ą lekturą.

R o z d z ia ł III, pt. „ P r o g ra m i profil w y c h o w a n i a ” , w k tó ry m A u to r chc e ukazać id eał c h r z e ś c ija n in a i r o d z in y żyjąc ej z g o d n ie z za sa d am i w iary k a tolic kiej, r o z p o c z y ­ na o d p r o b le m u k a te c h iz a c ji nie ty lko d ziec i i m ło d z ie ż y , ale całych rodzin. Jej ce le m m ia ło b y ć f o r m o w a n ie ś w ia to p o g lą d u k a t o lic k ie g o w rodzinie, szkole i k o śc ie ­ le, a ta k że w d ra ż a n ie do s łu ż b y sp o łe c z n e j n a rze cz p o tr z e b u ją c y c h (sierot, z a n ie d b a ­ nej m ło d z ie ż y , c h o r y c h , k alek , w ię ź n ió w ) , do solid arn o ści m ię d zy p o sz cz ególnym i w a r s tw a m i s p o łe c z n y m i i m ię d z y r e g io n a m i p o d z ie lo n e j Polski.

P onadto d u sz p a ste r sk ie wysiłki K o ś c i o ła z m ie r z a ły d o w y ro b i e n ia sa m o d z i e ln o ś c i w cz łow ie ku, p r a w id ło w e g o u k s z ta ł to w a n ia s u m ie n ia , o fia rn o śc i, p r a c o w ito ś c i, osz cz ęd n o śc i, u c z c iw o ś c i, p orządku, h ig ie n y , u n ik a n ia g ie r h a z a r d o w y c h , p a trio ty z m u , p ie lę g n o w a n ia c z ystośc i ję z y k a p o lsk ie g o , z a c h o w a n ia ś w ia d o m o ś c i n a ro d o w e j, r e ­ zygnacji ze spraw osobistych na r z e c z d o b r a w sp ó ln e g o . S z k o łą ty ch w s z y s tk ic h cn ó t m ia ła być prze d e w szystkim ro d zin a , w której p o w in ie n p a n o w a ć d u c h m o d li tw y i miłości m ię d z y jej członkam i. S z c z e g ó l n y n a c isk w n a u c z a n iu K o śc ió ł k ła d ł na w arto ść solidnej pracy od w cz esn e j m ło d o ś c i, p o p r z e z k tó r ą c z ło w ie k r o z w ija sw o ją o so b o w o ś ć i u b o g ac a życie społe cz ne. T y lk o d obrze s p e łn io n y o b o w ią z e k u p r a w n ia do z a słu ż o n e g o odpo cz y n k u , o k tóry ta k że n a le ż y o d p o w ie d n i o za d b ać . K o ś c ió ł bro n ił też em igrację p o lsk ą (n a s il a ją c ą się w latach o s ie m d z ie s ią ty c h i d z i e w i ę ć d z i e ­ siątych XIX wieku) przed w y k o rz e n i e n ie m z tradycji n a r o d o w y c h , re lig ijn y c h , o b y ­ c z ajow yc h i zw ią za n e z ty m z a g ro ż e n ie p r z e n ik a n ia p ro te s t a n ty z m u lub o b o ję tn o ś c i religijnej, p o d ejm u ją c d u s z p a s te rs tw o n a o b c z y ź n ie . P r o w a d z ił też in te n sy w n ie akcję a n tyem igra cyjną . W w y c h o w a n iu c z ło w ie k a K o ś c ió ł u w z g lę d n ia ł ró w n i e ż śro d o w is k o n atura lne, p o jm o w a n e ja k o m iłość do ziem i i k raju , do „ m ałe j O jc z y z n y ’', w której on się urodził. Z a c h ę c a n o do o r g a n iz o w a n ia w y c ie c z e k dla dzieci i m ło d z ie ż y , do u cz e s tn ic z e n ia w ksz tałto w an iu śr o d o w is k a n a tu ra ln e g o , a w ięc do o c h r o n y z a b y tk ó w i p rzyrody (zw ie rz ąt górskich i d o m o w y c h ).

K o śc ió ł w ięc w y c h o w y w a ł c a łe g o c z ło w ie k a , p ra g n ą c pr z e k a z a ć m u sens życia, ja ki mu nadał S tw órca, a także d o p r o w a d z i ć do p e łn e g o ro z w o ju pod w z g lę d e m d u c h o w y m i n atura lnym .

P o d s u m o w u ją c w yniki bada ń, ks. W a l e w a n d e r d o c h o d z i do s łu s z n e g o w n io sk u , że e fe kty w y c h o w a n ia k o śc ie ln e g o u ja w n iły się w P o lsc e O d r o d z o n e j (1 9 1 8 -1 9 3 9 ) , kiedy sp o łe c z e ń stw o rozdarte p o m ię d z y trze ch z a b o rc ó w po d łu g o tr w a łe j niew oli potrafiło się zjed n o c zy ć w o d b u d o w ie O jc z y z n y . T a ś w ia d o m o ś ć relig ijn a i n a r o d o w a b yła na tyle d ojrzała, że zrastanie się P o lski w je d e n o rg a n iz m o d b y ło się sz y b k o i b ez p o w a ż n ie jsz y c h k o n f l i k t ó w 12.

K sią ż k a ks. W a le w a n d ra j e s t p ie r w s z y m p r z y b li ż o n y m s y n te ty c z n y m o b r a z e m całokształtu w y c h o w a w c z e j dz ia ła ln o śc i K o ś c i o ła w p o ls k i m s p o łe c z e ń s tw ie w dru g iej po ło w ie X IX w. i na p oczątku X X (do I w o jn y ś w ia to w ej). Jej d o d a t k o w y m w a lo r e m je s t z e sta w ien ie b ogatej literatu ry p r z e d m io tu , p o k tó r ą m o ż e się g n ąć c z y te ln ik , by

szukać bardz iej sz cz e g ó ło w y c h in form ac ji.

Ks. W a le w a n d e r p o r u sz a ro z le g łą p r o b le m a ty k ę z w i ą z a n ą z w y c h o w a w c z ą d z i a ła l­ n o śc ią K ościoła, co m o ż e b y ć in s p i ra c ją d o d a lsz y c h b a d a ń nad p o sz c z e g ó ln y m i w y m ie n io n y m i w niej instytucjam i k a to lic k im i, d o o p r a c o w a n ia b io g rafii o só b z a s łu ­ żonyc h w w y c h o w a n iu c h r z e ś c ija ń s k im , d o p r z e a n a l iz o w a n ia ó w c z e s n y c h zb io ró w kaz ań czy lis tó w pasterskich, c z a s o p is m k a to lic k ic h w as p e k c ie w y c h o w a w c z y m , do p r z e b a d a n ia w zna cz nie sz erszy m z a k resie dzieł h a g i o g ra fi c z n y c h , s ta w ia ją c y c h dla w iernych w zó r p o stę p o w a n ia , a ta k że w p ły w u n a w y c h o w a n i e literatury p ię k n ej, któ rej cele m było k sz tałto w an ie p o s ta w y c z y te ln ik a z g o d n e j z w a r to śc ia m i c h r z e ś c i ­

ja ń s k im i . O to n ie k tó re ty lk o po stu laty b a d a w c z e , nas u w a ją c e się po lektu rze tej in te r e su ją c e j k sią żki.

G ra żyn a K a ro le w ic z

G. K a r o l e w i e z, N auczyciele akadem iccy Katolickiego Uniwersytetu

Lubelskiego w okresie m iędzyw ojennym , t. I-II, Lublin 19962, RW KUL,

ss. 322 + 251.

P r a c a j e s t p r z y k ła d e m nie c z ę s to p r e z e n to w a n e j w h istoriogra fii b iografii z b io ro ­ w ej. Jej p r z e d m io te m j e s t u k az an ie historii ż y c ia nauc zyc ie li ak a d e m ic k ic h K a to l i­ c k i e g o U n iw e r s y te tu L u b e l s k ie g o , b a d a n e j p r z e z A u to r k ę po d k ątem wielu ustalonych p r z e z n i ą ce ch. O ne stały się „ s z k ie le t e m ” k o n s tr u k c y jn y m sp o rz ą d z o n y c h przez A u to r k ę b io g r a m ó w . Z a w a r t a w nich treść j e s t u p o r z ą d k o w a n a w ed łu g zagadnień, o z n a c z o n y c h k o le jn y m i literam i alfabetu: a) N a z w is k o , im ię, p s e u d o n im y , k r y p ­ to n im y ; b) D a ty ży c ia , m ie js c e u r o d z e n ia i śm ierci; c) R o d z ic e, ich z a w ó d lub s ta n o ­ w isko; d) S ta n r o d z in n y ; e) W y k s z ta łc e n ie ; f) K a r ie ra z a w o d o w a ; g) G łów ny p r z e d ­ m io t z a in te r e s o w a ń ; h) N a jw a ż n ie js z e pub lik a c je ; i) O d z n a c z e n ia ; j) W y ja z d y z a g r a ­ n ic zne w c e la c h n a u k o w y c h ; k) C z ło n k o s tw o w to w a rz y stw a c h n a u k o w y c h ; 1) D z ia ­ ła ln o ść s p o łe c z n a ; ł) I n fo r m a c je g o d n e o d n o to w a n ia . N a końcu k a ż d e g o b iogram u u m i e s z c z o n o b ib li o g ra fi ę p r z e d m io to w ą . B io g ra m y te, będąc a u t o n o m ic z n ą całością, stały się p o d s t a w ą c h a ra k te ry s ty k i c a łe g o b a d a n e g o zespołu. S tąd też uza sa d n io n y j e s t p o d z i a ł p ra c y n a d w ie cz ęści, z któ ry ch p ie rw sz a sta now i w ła ś c iw ą bio grafię z b io ro w ą , d r u g a z a ś o b e j m u je b io g r a m y in d y w id u a ln e , które m o ż n a określić ja k o n ie z b ę d n y a n e k s ro z p r a w y .

I m p o n u j ą c a j e s t p r z e p ro w a d z o n a p rz e z A u to r k ę k w e r e n d a ź ró d ło w a , k tó ra o b ję ła nie ty lk o m a te r ia ły d r u k o w a n e , ale prze de w s z y s tk im ręk o p iśm ie n n e , p r z e c h o w y w a n e w lic z n y c h a r c h iw a c h k r a jo w y c h ( u n iw e r s y te c k ic h , p a ń s tw o w y c h , k o śc ie ln y c h ) i z a g r a n ic z n y c h , a ta k ż e w p ry w a tn y c h a r c h iw a c h ro d zin n y c h . Z a rc h iw ó w z a g r a n ic z ­ n y ch w y m ie n ię P a p ie s k i U n iw e r s y te t G re g o ria ń s k i w R z y m ie , pap iesk i Instytut W s c h o d n i w R z y m ie , W o l n y U n iw e r s y te t w B r u k se li, U n iw e r s y te t w Upsali, Z u r y ­ chu, N a n c y i w ie l e in n y c h instytucji w B rugii, A n tw e rp ii, L euve n. W ie le in form acji d o sta rc z y ł y p r z e p r o w a d z o n e p r z e z au to rk ę w y w ia d y . O b e jm u ją c y b io g r a m y tom II prac y j e s t ś w ia d e c tw e m ro zle g ły c h p o s z u k iw a ń , p rz e p ro w a d z o n y c h prze z A utorkę.

P rz e d s ta w ia j ą c w to m ie I n a u c z y c ie li a k a d e m ic k ic h A u to r k a n a s z k ic o w a ła n a j­ p ie rw p o c z ą tk i i r o z w ó j o r g a n iz a c y jn y U n iw e rs y te tu w okresie m ię d z y w o je n n y m . R o z d z i a ł te n, b a z u ją c y w duże j m ie rz e n a w c z e ś n ie j ju ż p rz e p ro w a d z o n y c h badaniach A u to r k i, sta n o w i w d u ż y m stopniu z w ię z ł ą sy n te zę dz ie jó w U n iw e rsy te tu we w c z e s ­ n y m o k re sie j e g o istnienia. I n fo r m u je w ięc o sk o m p l ik o w a n y m procesie je g o p o w s ta ­ nia. p o d s ta w a c h f in a n s o w y c h , sytua cji p ra w n e j, lo k a lo w ej, strukturze o rg an iz ac y jn ej,