TADEUSZ MALEC•
KOMPOZYTA – KONDENSATY
W SYSTEMIE LEKSYKALNYM POLSZCZYZNY
(NA TLE SuOWIASKIM)
UWAGI O PRZYMIOTNIKACH ZuO ONYCH TYPU DWUOKI, TWARDOGŁOWY, ZŁOTOUSTY
Szkic niniejszy sNu!y pokazaniu mechanizmów tworzenia zNo!e" przymiot-nikowych wskazanych w tytule jako przejawu koncentracji strukturalnych i semantycznych w leksykalnym wymiarze jednostkowym i typologicznym, co stanowi zasadniczy wyznacznik tego typu wyrazów zNo!onych. Kwestii tej towarzysz# pytania o ilo$ciow# reprezentatywno$% tego typu morfologiczno- -semantycznego przymiotników w j&zyku polskim z uwzgl&dnieniem jego od-mian stylistycznych i regionalnych oraz kontekstu innych j&zyków sNowia"-skich. Istotna jest ponadto kwestia genezy i funkcji omawianych struktur.
Je$li przyjmujemy kompozycj& jako jeden ze sposobów wzbogacania za-sobu leksykalnego j&zyka, to jawi si& pytanie, w jakim stopniu i na jakim ob-szarze ten mechanizm wyst&puje. Cho% kompozycja nie ma tak szerokiego zakresu oddziaNywania sNowotwórczego w j&zyku polskim, jak np. derywacja morfemiczna, to jest ona wyra'nie obecna w nim1 i w innych j&zykach sNo-wia"skich2.
Dr TADEUSZ MALEC – adres do korespondencji: ul. Górska 9/72, 20-863 Lublin.
1
K. H a n d k e, Budowa morfologiczna i funkcje compositów polskich (z uwzgldnieniem
jzyków zachodniosłowia skich), WrocNaw 1976. 2
Cz&$% badaczy opowiada si& za wzorcami przej&tymi z greki3, Naciny4 i j&-zyka niemieckiego5, w których kompozycja jest znacz#cym zabiegiem wzbo-gacania zasobu leksykalnego, czyli miaNaby ona w polszczy'nie swoje uwa-runkowania zewn&trzne. Zapewne w najstarszej fazie rozwoju j&zyka pol-skiego6 przejmowano obce wzorce tworzenia kompozytów, np.: dwugło-wy:Zweiköpfig; dwukształty:biformis, Zweigestaltet; jednonogi:monopodium, einbeinig; piknobrwi:eufrus, schönaugenbrauning; piknokłosy:euaglis; ru-dobrody:Rotbärtig; twardoskóry:duricorius; wielkouchy:Gro5ohrig. Gdy jed-nak j&zyk narodowy polski si& rozwijaN, krzepN w swojej strukturze i semanty-ce w semanty-celu nazwania nowych tre$ci, mógN ju! sam generowa% nowe kompozyta. Kreowanie tych form ujawnia si& szczególnie w stylu artystycznym7 – w j&zyku osobniczym pisarzy. Ich wyobra'nia jest inspiruj#c# siN# do tworzenia neologizmów, w tym w jakiej$ mierze omawianych leksemów zNo!onych. Stwarzaj# one mo!liwo$ci ubogacenia obrazu czNowieka i $wiata wynikaj#ce z wnikliwej jego obserwacji. Dzi&ki zwartej formie zNo!enia te realizuj# po!#-dany postulat kondensacji komunikatu literackiego.
Na ró!norodno$% struktury, semantyki i funkcji omawianego typu przy-miotników zNo!onych wskazuje ju! nawet niewielka próbka przykNadów, por. np. notowania M. Karplukówny8 z XVIwiecznego sNownika J a n a C e r v u -s a z T u c h o l i: bla-skooki, jednooki, jednorki, te! u Jana Jurkow-skiego9: białopióry Nab&d', bystrooki Parys, krzywonogi Pigmej, wielkooki strach, złotorogi jele", złotowłosy Apollo. Z wielu innych tekstów literackich: J. K o -c h a n o w s k i e g o10 (XVI w.): jednooki Cyklop, koniowłosy, pełnostrzały
3
J. O b a r a, Analiza wybranych typów polskich zło6e opartych na grecko-łaci skich
wzorcach strukturalno-semantycznych, „Rozprawy Komisji J&zykowej WrocNawskiego
Towa-rzystwa Naukowego” 15(1987), cz. 1, s. 147-220; 16(1989), cz. 2, s. 37-60.
4
Tam!e.
5
A. K l e c z k o w s k i, Zło6enia nominalne w jzyku polskim i niemieckim, „Prace Filolo-giczne” 12(1927), s. 522-540.
6 O b a r a, dz. cyt. 7
T. B r a j e r s k i, O jzyku „Pie7ni” Konstancji Benisławskiej, Lublin 1961; U. D z i u -b a N t o w s k a - C h c i u k , Neologizmy w poezji młodopolskiej, „Rozprawy Komisji J&zykowej, uódzkie Towarzystwo Naukowe” 22(1976), s. 53; I. S z l e s i " s k i, Jzyk Samuela
Twardow-skiego (Słowotwórstwo), „Rozprawy Komisji J&zykowej uódzkiego Towarzystwa Naukowego”
15(1970), s. 189-236, zwN. 216-219.
8
M. K a r p l u k ó w n a, Słownik Jana Cervusa z Tucholi, WrocNaw 1973.
9
T a !, Jzyk Jana Jurkowskiego (około 1580-1639), WrocNaw 1967.
10
‘zawieraj#cy wiele strzaN, wypeNniony nimi’; A. K o r c z y " s k i e g o11 (XVII w.): siedmiołby ‘hydra siedmioNba’; S. T w a r d o w s k i e g o12 (XVII w.): ledwo-choda szkapa ‘ledwie chodz#ca’, płaczorody ‘powoduj#cy pNacz, smutny’; W. S. C h r ó $ c i " s k i e g o13 (XVII/XVIII w.): wiatronogi ‘szybki jak wiatr’, złotonity ‘zrobiony ze zNotych nici, rodzaj ubrania’, Febus złotooki, złotorogi ‘o ksi&!ycu’; K. B e n i s N a w s k i e j14 (XVIII w.): brzuchopłazy ‘peNzaj#cy na brzuchu’, wielkosiły ‘maj#cy wielk# siN&’; A. M i c k i e w i c z a15 (XIX w.): białowłosy, szybkonogi; J. S N o w a c k i e g o16 (XIX w.): białoruny baran, kra-snolica ró!a; S. e r o m s k i e g o17 (XIX w.): sowiooki ‘maj#cy oczy jak so-wa’; S. W y s p i a " s k i e g o18 (XIX/XX w.): czarnoskrzydły ‘maj#cy czarne skrzydNa’, gwiazdolica, krasnolica, ró6anowłosa, złotobrewa; i n n y c h poetów MNodej Polski19: błyskawicostopy ‘maj#cy bNyskawice pod stopami’, hieno-głowy l&k ‘maj#cy gNow& hieny’, lwiogrzywe d&by ‘maj#ce gaN&zie podobne do grzywy lwa’; I. G a N c z y " s k i e g o20 (XX w.): gorylorki ‘maj#cy r&ce jak goryl’, gwiezdnołapy ‘maj#cy Napy jak gwiazdy’, srebrzystobrewy ‘maj#cy srebrzyste brwi’; M. W a " k o w i c z a21 (XX w.): bosopity, ‘maj#cy goNe (bo-se) pi&ty’, pdzlouchy ‘maj#cy uszy jak p&dzle’; R. W o j a c z k a22 (XX w.): bielmooka ‘maj#ca bielmo na oku’.
Tak!e wspóNczesne zbiory leksykograficzne pozwalaj# zaobserwowa%, jak zwi&ksza si& w dziejach j&zyka polskiego frekwencja omawianych
11
J. R e c z e k, Uwagi o jzyku utworów A. Korczy skiego. Przyczynek do dziejów jzyka
polskiego na Rusi Czerwonej w. XVII, „J&zyk Polski” 49(1969), s. 192-203. 12
S z l e s i " s k i, dz. cyt.
13
K. S i e k i e r s k a, Jzyk Wojciecha Stanisława Chró7ci skiego. Studium mazowieckiej
polszczyzny z przełomu XVII i XVIII wieku, WrocNaw 1974. 14
B r a j e r s k i, dz. cyt.
15
Słownik jzyka Adama Mickiewicza, red. K. Górski, S. Hrabec, t. I-XI, WrocNaw 1962-1983.
16
A. B o l e s k i, Słownictwo Juliusza Słowackiego (1825-1849), uód' 1956, s. 246.
17 W. K u p i s z e w s k i, Jzyk „Dzienników” Stefana 8eromskiego, Warszawa 1990. 18
Z. K l e m e n s i e w i c z, W krgu jzyka literackiego i artystycznego, Warszawa 1961.
19
U. D z i u b a N t o w s k a - C h c i u k, Neologizmy w poezji młodopolskiej, „Rozprawy Komisji J&zykowej uódzkiego Towarzystwa Naukowego” 22(1976), s. 53.
20
M. B y r s k a M a d e j o w a, Zło6one nowotwory jzykowe w twórczo7ci K. I. Gałczy
-skiego, „Przegl#d Humanistyczny” 1974, z. 6, s. 79-87, zwN. 82. 21
U. S o k ó l s k a, Neologizmy słowotwórcze w „Zielu na kraterze” i w „Szczenicych
la-tach” Melchiora Wa kowicza, „BiaNostockie Archiwum J&zykowe” 2002, nr 2, s. 131. 22
ników. SNownik pod red. W. Doroszewskiego i S. Skorupki23 notuje w$ród tego typu zNo!e" m.in. jajogłowy, kaczodzioby, laskonogi, małpolicy, miodo-usty, o7logłowy.
Spójrzmy na obraz tego typu zNo!e" w innych j&zykach sNowia"skich: 1. wschodniosNowia"skich:
a) biaNoruskim, np. 9-)&:;#< ‘biaNopióry’, 9-)&0&)*(< ‘biaNowNosy’, 0&("#&0$=> ‘ostrouchy’, .0$=#*?> ‘dwurogi’;
b) rosyjskim, np. 9')*#$%,@ ‘biaNor&ki, maj#cy biaNe r&ce’, A-#'*3$9<@
‘czarno-z&by, maj#cy czarne z&by’, .0*?)&0<@ ‘dwugNowy’, %#&c'*?#,0<@ ‘pi&knogrzywy’; c) ukrai"skim, np. 9>)*9*#*.,@ ‘biaNobrody’, 9>)*?#,0,@ ‘biaNogrzywy’,
9*(o'*-?,@ ‘bosonogi’, *.'*#$%,@ ‘jednor&ki’; 2. poNudniowosNowia"skich:
a) staro-cerkiewno-sNowia"skim24, np. golowBsC ‘goNow#sy’, suxorBkC ‘suchor&ki, maj#cy suche r&ce’, złotoustC ‘zNotousty’;
b) buNgarskim, np. 9-)*?)&0 ‘biaNogNowy’, 9-)*'o? ‘biaNonogi’, 9*(*'*? ‘bosono-gi’, A-#'**% ‘czarnooki’, '*(*#*? ‘nosorogi, nosoro!ec’, "#,?)&0 ‘trzygNowy’;
c) macedo"skim, np. .*)?*'*? ‘dNugonogi’, A#'*%*+ ‘czarnoskóry’, %#,0*'o? ‘krzywonogi’, "#,#*? ‘trójrogi’;
d) serbskochorwackim, np. 9-)*'*? ‘biaNonogi’, 9-)*3$9 ‘biaNoz&by’, ("**% ‘stuoki’; e) sNowe"skim, np. Drnogriv ‘czarnogrzywy’, dolgobrád ‘dNugobrody’, krivonos ‘krzywonosy’, trizob ‘trójz&by’;
3. zachodniosNowia"skich:
a) czeskim, np. medoústý ‘miodousty, sNodkousty’, rudovlasý ‘rudowNosy’, stoústý ‘stousty’, širokopleci ‘szerokoplecy’;
b) sNowackim, np. bielohlavý ‘biaNogNowy’, bujnohrivý ‘bujnogrzywy’, Diernooký ‘czarnooki’, dvojnohý ‘dwunogi’;
c) dolnoNu!yckim, np. triglav ‘trzygNowy (potwór)’.
23
Słownik jzyka polskiego, red. W. Doroszewski, S. Skorupka, t. I-X + XI supl., Warsza-wa 1958-1969.
24
Kondensuj#ca rola omawianego typu przymiotników zNo!onych w zasobie leksykalnym poszczególnych j&zyków sNowia"skich ma swe 'ródNo zarówno w pNaszczy'nie formalnej tych struktur, jak i semantycznej.
Stron& formaln# omawianych zNo!e" ksztaNtuj#: komponenty podstawy (dwa lub wi&cej) oraz klamra kompozycyjna formantu zNo!onego z ko"cówki przymiotnikowej w dowolnym rodzaju gramatycznym i w dowolnej liczbie (białobrod-y, gwiazdolic-a, lwiogrzyw-e d&by) oraz N#cznika mi&dzy kompo-nentami zNo!enia w postaci interfiksu -o- (biał-o-brody, gg-o-głosy, Krzyw-o-usty, łokci-o-brody, miod-o-robi). Przy u!yciu pierwszego czNonu liczebniko-wego w funkcji N#cznika obu komponentów zNo!enia mo!e wyst#pi% ko"cówka -u- (dw-u-głowy, st-u-oki). We wszystkich tych wypadkach mamy do czynie-nia z derywacj# fleksyjn# wspieran# innymi $rodkami morfemicznymi.
Jako derywat tylko paradygmatyczny winno by% okre$lane zNo!enie z go-towym pierwszym czNonem przysNówkowym i drugim odczasownikowym (le-dwochody, ostrowidzy).
W ramach tego samego paradygmatu pozostaj# derywaty z drugim czNonem odprzymiotnikowym czy odliczebnikowym porz#dkowym, kiedy to zmianie w procesie sNowotwórczym podlega tylko pierwszy czNon (samotrzecia > sa-motrzeE, samowtóry).
Omawiany typ zNo!e" przymiotnikowych realizuje si& w ró!norakich ukNa-dach strukturalnych. Najbardziej typowy rodzaj kompozytów stanowi# formy z drugim czNonem odrzeczownikowym oraz pierwszym odprzymiotnikowym (czarnooki, siwobrody). Bywaj# struktury ze zmienion# kolejno$ci# czNonów w stosunku do powy!szego modelu – z drugim czNonem przymiotnikowym i pierwszym odrzeczownikowym (rymopłochy).
Inne jeszcze mo!liwe ukNady strukturalne to zNo!enia:
a) z drugim czNonem odrzeczownikowym i pierwszym odliczebnikowym (dwulicy, jednogłowy, stuoki);
b) z drugim czNonem odrzeczownikowym i pierwszym odczasownikowym (ggogłosy, kłapouchy, parskonosy);
c) z obydwoma czNonami odrzeczownikowymi (łokciobrody, m6okształty). Bywa, !e drugi komponent odrzeczownikowy konotuje dwa czNony:
a) oba przymiotnikowe (szerokopłaskogłowy); b) przymiotnik i liczebnik (7niadodwugłowy); c) liczebnik i rzeczownik (trójzbonosy).
Zale!no$% semantyczna mi&dzy podstawowymi komponentami badanych struktur opiera si& na zwi#zku nadrz&dno-podrz&dnym z rzeczownikowym
czNonem okre$lanym i okre$leniem przydawkowym: przymiotnikowym, rze-czownikowym, zaimkowym, liczebnikowym lub w formie wyra!enia.
Inny typ hipotaksy reprezentuj# zwi#zki z drugim segmentem odczasowni-kowym, okre$lanym za pomoc# pierwszego czNonu:
a) odrzeczownikowego w funkcji dopeNnienia (miodorobi ‘robi#cy miód’); b) odzaimkowego w funkcji okolicznika (samoruchy ‘poruszaj#cy si& sam’);
c) odprzysNówkowego równie! w funkcji okolicznika (ostrowidzy ‘widz#cy ostro’).
Bywa i tak, !e podstaw# zwi#zku jest drugi czNon odliczebnikowy, a czNo-nem okre$laj#cym jest zaimek w funkcji okolicznika (samowtóry ‘drugi jako sam’).
Bogate pod wzgl&dem semantycznym, wyraziste i zwarte morfologicznie badane przymiotniki wyznaczaj# typ zNo!onych leksemów, bazuj#cych nie-rzadko na podstawowej leksyce, która najbli!ej dotyczy czNowieka, np. jego cz&$ci ciaNa: broda, głowa, noga, nos, oko, rka, usta, czy innych istot !ywych z takimi elementami, jak np. dziób, płetwy, skrzydło. Te podstawowe leksemy jako czNony uto!samiaj#ce zNo!e" tworz# centra leksykalne, które konotuj# szereg okre$le" (przydawek, dotycz#cych podstawowych wNa$ciwo$ci wska-zanych desygnatów), np.
biała białobrody
długa długobrody
krótka krótkobrody
ostra + broda > ostrobrody
ruda rudobrody siwa siwobrody szeroka szerokobrody wBska wBskobrody dwu- dwugłowy jedna jednogłowy
krzywa + głowa > krzywogłowy
mała małogłowy
twarda twardogłowy
czarne czarnooki
dwa dwuoki
jedno + oko > jednooki
siwe siwooki
wielkie wielkooki
zielone zielonooki
Wskazany typ morfologiczno-semantyczny kompozytów przymiotniko-wych staje si& wzorcem do tworzenia noprzymiotniko-wych, zaskakuj#cych niekiedy zNo!e" wykorzystywanych w twórczo$ci poetyckiej (gwiezdnooki, miodousty, ró6a-nopalcy). Ten sam model sNowotwórczy wykorzystuje si& w dyskrypcjach naukowych, np. do opisu zwierz#t (albatros 6ółtodzioby, amazonka modrobre-wa, antylopa widłoroga, drzewoNaz 6ółtopasy, grzechotnik graniopyski, pies młotogłowy, skrzydlica promieniopłetwa25).
Na bazie formalnych procesów derywacyjnych wskazanych typów przy-miotników dokonuje si& proces kondensacji w pNaszczy'nie semantycznej. Polega ona nie tylko na zsumowaniu tre$ci tych komponentów, ale i na prze-suni&ciu caNego tego znaczenia na nowy desygnat, co wyznacza specyficzny typ zNo!e" – o charakterze egzocentrycznym26. PrzykNadowo: Krzywousty to ju! nie krzywe usta, ale czNowiek o tej cesze, maj#cy krzywe usta. Jest to eg-zocentryczna struktura o charakterze podmiotowym, pozostaj#ca poza zakre-sem tre$ci zakre-semantycznej lekzakre-semu krzywe i usta; twardogłowy to ju! nie twarda głowa, ale czNowiek dosNownie o twardej gNowie, z dalszym jeszcze przesuni&-ciem semantycznym ‘czNowiek o ograniczonej funkcji umysN’', co nadaje temu zNo!eniu charakter struktury o nacechowaniu metaforycznym. To samo doty-czy zNo!enia złotousty: ‘czNowiek o zNotych ustach’, przeno$nie ‘czNowiek o talencie oratorskim, o pi&knej wymowie’'.
Omawiany typ zNo!e" byN znany i wykorzystywany zapewne od $rednio-wiecznej fazy rozwoju j&zyka polskiego, ale pierwotnie ta grupa leksemów ilo$ciowo stanowiNa nieznaczn# cz&$% sNownictwa. W ci#gu wieków frekwen-cja tych zNo!e" wzrastaNa. Aktywne mechanizmy tworzenia kompozytów, chodz#ce naprzeciw potrzebom rozwoju cywilizacyjnego, s# widoczne w wy-ra'nym podnoszeniu ilo$ci tych konstrukcji. Wystarczy porówna% zbiory lek-sykograficzne, pocz#wszy od XVI-wiecznych z najnowszymi. Generalnie daje si& zauwa!y% now# tendencj& do tworzenia kompozytów w ogóle, bo ten typ
25
Skorowidz nazw, w: Zwierzta. Encyklopedia ilustrowana, Warszawa 2005, s. 592-607. 26
struktur, poza tym !e zaspokaja aktualne potrzeby nominacyjne j&zyka, speN-nia kryterium jego ekonomii (tendencja do skrótu). W j&zyku codziennym ten typ zNo!e" nie nale!y do cz&stych, cho% mo!na zauwa!y% i tutaj wzrost ich frekwencji w komunikacyjnych sytuacjach emocjonalnych, gdy wzrasta eks-presja j&zykowa. Gwary nie s# jednak skNonne do tworzenia takich przymiot-ników.
Omawiane tu zNo!enia mog# by% wykorzystane do onimizacji osobowej: Białobrody // Białobrod (1405 r.) SSNO, t. I, s. 133; Brzozogłowy SSNO, t. I, s. 267; GołowBsy (1478 r.) SSNO, t. II, s. 160; Jednooki (// Jenooki) SSNO, t. II, s. 472, 479; Kłapouchy SNWU, t. V, s. 7; Krzywogłowy (1458 r.) SSNO, t. III, s. 178; Krzywousty SSNO, t. III, s. 179; Laskonogi SSNO, t. IV, 229; PlBtonogi SSNO, t. IV, s. 285. Niektóre z tych mian, zwi#zane ze znanymi postaciami, s# wykorzystywane w polskiej urbanonimii, np. do tworzenia nazw ulic. PrzykNadowo: dwuczNonowe miano króla Bolesława Krzywoustego funkcjonuje jako nazwa ulicy w Gda"sku, Gdyni, Katowicach, Koszalinie, Poznaniu, Szczecinie, WrocNawiu i Zielonej Górze.
Nasze obserwacje prowadz# do nast&puj#cych wniosków:
Badania diachroniczne nad powstaniem i rozwojem kompozytów na grun-cie polskim wskazaNy na greckie i Naci"skie wzorce tego typu leksemów. StaNy si& one impulsem, trafiNy na podatny grunt rodzimy, co skutkowaNo okrzepni&-ciem i rozwojem tego typu przymiotników, które ujawniNy si& ju! jako model dla form genetycznie polskich, zaspokajaj#cych potrzeby nazywania nowych tre$ci w zwi#zku z rozwojem cywilizacyjnym kraju.
Wzrost ilo$ciowy tych struktur znajduje odbicie w zbiorach leksykalnych, pocz#wszy od XVI w. do dzisiaj. Badane kompozyta, speNniaj#c swoj# rol& informacyjn#, czyni# to za pomoc# skondensowanej formy, realizuj#c przy tym wa!ne prawo j&zykowe ekonomii wysiNku. S# wynikiem silnej tendencji w j&zyku do skrótu.
Bogate pod wzgl&dem semantycznym, wyraziste i zwarte pod wzgl&dem morfologicznym przymiotniki te wyznaczaj# typ zNo!onych leksemów, bazu-j#cych nierzadko na podstawowej leksyce, która najbli!ej dotyczy czNowieka, np. głowa, noga, nos, oko, rka, i podstawowych jego wNa$ciwo$ci, np. biały, długi, krzywy. Wbrew jednak nawet temu potocznemu budulcowi omawiane kompozyta s# bardziej charakterystyczne dla j&zyka artystycznego ni! potocz-nego. Oczywisty walor poetycki maj# formy zNo!one z czNonów wyszukanych: piknogrzywy, złotousty. Co jest istotne; wiele omawianych tu zNo!e" otwiera
mo!liwo$% tworzenia nominacji proprialnych, np. Krzywousty, Laskonogi, PlBtonogi, Rudobrody.
Ze wskazanymi cechami formalnymi i semantycznymi, stanowi#cymi o ich u!yteczno$ci w ró!nych odmianach funkcjonalnych polszczyzny, omawiane przymiotniki wyznaczaj# wyrazisty pod wzgl&dem ilo$ciowym oraz istotny pod wzgl&dem jako$ciowym wycinek leksyki naszego j&zyka.
COMPOSITES – CONDENSATES IN THE POLISH LEXICAL SYSTEM
(AGAINST THE BACKDROP OF THE SLAVONIC LANGUAGE) SOME REMARKS ON THE COMPLEX ADJECTIVES
OF THE TYPE DWUOKI (TWO-EYED),
TWARDOGLOWY (HARD-LINER), ZLOTOUSTY (SILVER-TONGUED)
S u m m a r y
The reflections here concern Polish adjectival compounds of the type dwuoki (two-eyed) and
twardog:owy (hard-liner) against the backdrop of the Slavonic language. They are characterised with a view to their structure, semantics, and function in the genetic approach: foreign and home structures that generate new forms.
Translated by Jan K:os
S:owa kluczowe: kompozyta przymiotnikowe polskie i sNowia"skie, kondensacja morfologiczna i semantyczna kompozytów.
Key words: Polish and Slavonic adjectival compounds, morphological and semantic condensation of compounds.
