View of From the garden of Hesperides to “Citrus mania” in the gardens of European rulers in XVI-XVIII centuries - the history and symbolic use of citrus plants

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXIII, zeszyt 4 – 2015 DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh.2015.63.4-3. SEWERYN MALAWSKI. OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII” W OGRODACH EUROPEJSKICH WADCÓW W XVI-XVIII WIEKU – SYMBOLIKA I HISTORIA UPRAWY ROLIN CYTRUSOWYCH Mit grecki od swych narodzin wpisany jest w kultur europejsk, oddziaywajc na róne aspekty ycia i dziaalno

(2) czowieka, w tym twórczo

(3) artystyczn. Zarówno samo pojcie mitu, jak i jego funkcjonowanie w sztuce znajduje rozmaite wytumaczenia. W powszechnym rozumieniu za mit uznaje si pewn, posiadajc fabu, opowie

(4) o bogach, bohaterach lub innych istotach nadprzyrodzonych. W cigu wieków zmienia si zarówno sposób interpretacji mitów, jak i rola, jak odgrywaj w kulturze. Mity traktowane byy jako ostoja tradycji, religii i prawd moralnych oraz religijnego autorytetu pa stwa i sprawujcych wadz elit, inni badacze widzieli w nich przede wszystkim alegorie praw natury1. wiat mityczny by wiatem nierozerwalnie zwizanym z przyrod, tumaczy jej reguy, objania przyczyny i sposób powstawania poszczególnych skadników, w tym genez konkretnych gatunków rolin i zwierzt. Zwizek ten szczególnie widoczny jest w twórczoci rzymskiego poety Owidiusza. W wiecie Owidia skich Metamorfoz natura nie jest bowiem jedynie sceneri rozgrywajcych si wydarze , obszarem dziaalnoci bogów i nimf, ale take miejscem ich „metamor cznej” obecnoci. Kady kwiat, drzewo, krzew, woda czy kamie moe bowiem kry

(5) w sobie przemienion istot2.. 1 Mgr in. SEWERYN MALAWSKI – Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II, Katedra Historii Sztuki redniowiecznej i Nowoytnej / Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Katedra Projektowania i Konserwacji Krajobrazu; e-mail: sev832@gmail.com 1 S. STABRYA, [w:] Mit czowiek literatura, Warszawa 1992, s. 5. 2 A. LIWA, Natura ubóstwiona. Przemiany w roliny w „Metamorfozach” Owidiusza jako temat w sztuce, [w:] G. GAZDA, M. GOB (red.), Przestrze ogrodu przestrze kultury, Kraków 2011, s. 164..

(6) 60. SEWERYN MALAWSKI. Nie dziwi wic fakt, e to wanie w przestrzeni ogrodu motywy mitologiczne znalazy naturalne rodowisko swojej egzystencji. Nadajc jego trójwymiarowej przestrzeni nowy – symboliczny i transcendentalny wymiar. Ta meta zyczna natura ogrodu odegraa istotn rol zarówno w redniowiecznej, jak i nowoytnej sztuce ogrodowej, wyraajc poprzez sw bogat symbolik „to co niewyraalne i niejasne”3. W redniowiecznym ogrodzie szczególny wymiar symboliczny zyskao drzewo jaboni, sadzone czasem w ogrodzie klasztornego wirydarzu – symbol biblijnego drzewa rodzcego owoce ycia czy te owoce poznania dobra i za. Ogrody renesansu i baroku równie oddaway szczególn „cze

(7) ” drzewom, ale tym rodzcym „zote owoce”. Zote jabko (w. Il pomo d’oro) to symbol obecny w kulturze od czasów antycznych. Wystpuje on tak w mitologii, tradycji judaistycznej, jak i chrzecija skiej i zawsze wyraa pewn warto

(8) . W Starym Testamencie, w Ksidze Przypowieci Salomona (25.9-11) czytamy: „Swój spór z blinim zaatw polubownie, lecz cudzych tajemnic nie zdradzaj, by suchajcy ciebie nie zgani i nie przylgna do ciebie niesawa. Zote jabka na sprztach ze srebra – to sowa mówione w czasie waciwym”4. W kulturze europejskiej uznawane za symbol wadzy królewskiej. Uywane jako insygnium wadzy przez cesarzy w staroytnym Rzymie, a w póniejszym okresie przez wadców chrzecija skiej Europy, jabko królewskie symbolizuje kul ziemsk czy te sfer kosmiczn i wyraa boskie pochodzenie i uniwersalizm monarszej wadzy5. Trudno jednoznacznie okreli

(9) , czym w mitologii byy te sawne owoce. Greckie sowo melon oznacza okrgy owoc lub te owoc rosncy na drzewie6. Tradycyjnie przyjmuje si, e byy to jabka. W mitologii greckiej motyw zotych jabek wystpuje kilkukrotnie. Chyba najsynniejszym z nich jest jabko rzucone przez bogini niezgody Eris w micie opisujcym spór pomidzy Afrodyt, Aten i Her o to, która z nich jest najpikniejsza. Zote jabka pojawiaj si równie w opowieci o piknej i niedocignionej owczyni Atalancie, która niechtna mae stwu oznajmia, e polubi tego, który pokona j w biegu. Wyzwanie podj Hippomenes. Modzieniec trzykrotnie w czasie wycigu rzuca przed konkurentk zote jabka, które podarowaa mu Afrodyta. Atalanta nie mogc si oprze

(10) pokusie zdobycia jabek, trzykrotnie przystawaa, co przyczynio si do jej poraki. 3 4 5 6. C.G. JUNG, Archetypy i symbole. Pisma wybrane, Warszawa 1993, s. 23. Biblia Tysiclecia, Wydawnictwo Benedyktynów w Ty cu 1980. W. KOPALISKI, Sownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2006, s. 1487. L. IMPELLUSO, Ogrody i labirynty, Warszawa 2009, s. 346..

(11) OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII”. 61. Owoc jaboni jest te atrybutem Afrodyty (Wenus) i trzech Gracji7. Mitem, który najszerzej odnosi si do owych zotych owoców, jest mit o dwunastu pracach Heraklesa. Jedna z prac dotyczya przyniesienia zotych jabek z ogrodu Hesperyd. Poszczególne wersje mitu rónie podaj jego lokalizacje. Wedug niektórych poda , boski sad znajdowa si u stóp gór Atlas w krainie Hyperborejczyków lub na górze Atlas w Mauretanii, gdzie za rzek Okeanos. W innych wersjach podania znajdowa si on na dwóch wyspach niedaleko cypla zwanego Zachodnim Przyldkiem lub gdzie w Etiopii na granicy Afryki, na kra cach zachodniego wiata8. Zadaniem Heraklesa byo odnalezienie ogrodu i zdobycie zotych jabek – bezcennych owoców bdcych ródem niemiertelnoci i wiecznej modoci bogów9. Owoce te rodzia jabo , podarowana Herze przez Gaj z okazji jej zalubin z Zeusem. Bogini natomiast zasadzia j w boskim ogrodzie, którym opiekowa si Atlas. Wedug mitu Hera powierzya nadzór nad drzewem Hesperydom, córkom Atlasa. Autorzy staroytni nie s jednak zgodni co do liczby Hesperyd, niekiedy wymienia si ich liczb jako trzy, cztery lub siedem. Najczciej przyjmuje si, e byy to trzy siostry – nimfy wieczorne lub te zachodzcego so ca, o imionach: Ajgle, Eryteja i Hesperetuza. Wedug Teogonii Hezjoda, Hesperydy uchodziy za córki bogini nocy – Nyks. Z czasem zaczto je równie uwaa

(12) za córki Zeusa i Temidy lub Forkosa i Keto albo Atlasa i Hesperii lub Atlasa i Nyks10. Artyci rónych epok ju od czasów staroytnych chtnie wykorzystywali w swych dzieach motywy mitologiczne. Mit o dwunastu pracach Heraklesa sta si tematem prac wielu z nich, przenikajc take do sztuki ogrodowej. Ogród Hesperyd przywouje antyczny obraz zawiatów, alegoryczn wizj krainy szczliwoci, Arkadii, czy Wysp Szczliwych. miertelnicy nie maj do niego dostpu, jest on obiektem marze i de czowieka pragncego niemiertelnoci i wadzy, któr symbolizuj zote jabka. Idee tego mitycznego ogrodu starano si wic urzeczywistni

(13) w przestrzeni realnych ogrodów. W okresie renesansu rozpowszechni si pogld, jakoby legendarnymi zotymi owocami byy owoce cytrusów. Historia ich uprawy siga czasów staroytnych. Trudno dzi jednoznacznie stwierdzi

(14) , kiedy cytryna zwyczajna (Citrus limon L.) pojawia si w Europie, ani te jaki region jest jej ojczyzn. Wiadomo, e owoce cytrusowe uprawiane byy w Chinach 7. L. IMPELLUSO, Natura i jej symbole, Warszawa 2006, s. 149. R. GRAVES, Mity greckie, Warszawa 1982, s. 429; L. WINNICZUK, Sownik kultury antycznej, Warszawa 1986, s. 184-185. 9 L. BURN, Mity greckie, Warszawa 1999, s. 27. 10 L. WINNICZUK, Sownik…,s. 189; C. KERENYI, Mitologia Greków, Warszawa 2002, s. 405. 8.

(15) 62. SEWERYN MALAWSKI. ju 3000 lat temu. Cytryna natomiast przybya do Pa stwa rodka nieco póniej, prawdopodobnie z obszaru tropikalnych Indii Wschodnich, i jest najprawdopodobniej miesza cem cytronu (Citrus medica L.) i innej, nieznanej roliny. Gatunkiem posiadajcym najdusz udokumentowan histori uprawy w ogrodach europejskich jest cytron, zwany te cedratem (Citrus medica L.). Wiadomo, i by on uprawiany w ogrodach w rzymskich Pompejach11. Popularyzacja uprawy rolin cytrusowych przypada na okres redniowiecza, kiedy to w Europie, obok znanego ju w staroytnoci cytronu, zaczto uprawia

(16) sprowadzane z Himalajów, Palestyny i Azji Mniejszej nowe gatunki cytrusów, w tym pomara cz olbrzymi (Citrus maxima Burm. f. Merr) oraz inne gatunki z rodzaju cytrus (Citrus L.), pochodzce z poudniowo-wschodniej Azji12. Bogactwo znanych wspóczenie gatunków i odmian „cytrusów” zawdziczamy epoce renesansu. Powstae w wyniku wieloletniej uprawy liczne midzygatunkowe miesza ce i odmiany ulegy rozprzestrzenieniu w obszarze Morza ródziemnego, stajc si elementem na stae zatopionym w krajobrazie ogrodów poudnia. Wraz z rozwojem ogrodów renesansowych, kiedy coraz wikszy nacisk kadziono na wizualn sfer ogrodu, zaczto docenia

(17) nie tylko uytkowe, ale i dekoracyjne walory tych rolin. Ich opisy i przykady zastosowania odnajdujemy w licznych traktatach o rolnictwie i architekturze z tego okresu. Giovani Saminiati w swym Traktacie o rolnictwie (w. Trattato d’Dagricoltura) z ok. 1580 r. zaleca, by drzewa cytrynowe, pomara czowe i cytronowe (w. cedri) sadzi

(18) w szpalerach przy murach o wschodniej i poudniowej wystawie13. Leon Battista Alberti radzi sadzi

(19) w ogrodach cytrusy wespó z wawrzynem i jaowcem, tak by ich gazie wzajemnie si przeplatay. Wykorzystywane by

(20) mog do nasadze w „koach, pókolach i innych gurach geometrycznych, na wzór obrysów tych budynków, które nam si szczególnie podobaj”14. Urokiem cytrusów zachwyca si take Fiorenzuola: „Staroytni stosowali czsto bukszpany i wawrzyny przy realizacji rolinnych szpalerów i ywopotów wokó ogrodów, jako szczepy mocne i trwae […] Przeto gdyby tak jeszcze byy trwae drzewka pomara czowe, cytrynowe, cedraty, oraz inne drzewa owocowe, bo przecie o wiele s adniejsze i przyjemniejsze dla wzroku, nade wszystko za wtedy gdy umaj si kwiatami i rónymi barwnymi owocami, kwanymi bd dojrzaymi”15 (ryc. 1 i 2). 11. P. HOBHOUSE, Historia ogrodów, Warszawa 2007, s. 135. D. MABBERLEY, A classication for edible Citrus (Rutaceae), „Telopea” 7 (1997), National Herbarium of New South Wale, s. 167. 13 G. SAMINIATI, Traktat o rolnictwie, tum. J. Mikoajewski, [w:] M. SZAFRASKA, Ogród renesansowy, Zamek Królewski w Warszawie, Warszawa 1998, s. 200. 14 L. ALBERTI, O Architekturze, tum. I Biega ska, [w:] tame, s. 123. 15 G. FIRENZUOLA, Wielka sztuka rolnictwa, tum. J. Mikoajewski, [w:] tame, s. 132. 12.

(21) OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII”. 63. W 1646 r. Giovani Battista Ferrari opublikowa w Rzymie pierwsz ksik powican uprawie cytrusów, w której szczegóowo opisa ok. 50 gatunków i odmian drzew cytrynowych, pomara czowych, cytronowych i limonowych. Opisom metod uprawy towarzyszy 70 rycin, przedstawiajcych charakterystyczne cechy poszczególnych odmian, konstrukcje limoniarni, oson cytrusowych gajów i plany rozmieszczenia w nich drzewek, jak równie przykady noy do szczepienia czy schematy budowy donic16. Trzydzieci lat póniej w Amsterdamie ukazao si drukiem dzieo Johhanesa Commelina pt. Nederlantze hesperides... Ta wydana w jzyku niderlandzkim rozprawa, zilustrowana zostaa 26. rycinami przedstawiajcymi owoce rónych gatunków i odmian cytrusów (ryc. 3, 4, 5, 6). Wraz z rozwojem ogrodów regularnych miejsce „cytrusów” w przestrzeni ogrodu nabiera szczególnej rangi i znaczenia, nie tylko w wymiarze estetycznym i symbolicznym, ale take politycznym. Jednym z ogrodów, w którym alegoryczna i metaforyczna symbolika tych rolin zajmuje szczególne miejsce, jest pod orencki ogród rodu Medyceuszy. Rozbudowana znaczeniowo

(22) ogrodowej przestrzeni znalaza tu swój wyraz nie tylko w ogrodowej formie, dekoracji rzebiarskiej czy detalu, ale równie w kompozycji samego ogrodu i uytego materiau rolinnego. Ogród zaoony przez Kosm I Medyceusza przy Villa di Castello syn z olbrzymiej kolekcji rolin cytrusowych (gównie cytryn) oraz ogromnej „lemoniarni” (w. Limonaia) – budowli przeznaczonej do ich zimowej uprawy. Ogrody Villa di Castello zaprojektowane zostay w taki sposób, aby dostarczy

(23) odbiorcy jasne polityczne przesanie, e po dugim okresie wojny i cierpienia Kosma I zamierza wprowadzi

(24) Florencj w nowy zoty wiek, czas pokoju, dobrobytu i harmonii. Regularny i czytelny ukad kompozycyjny oparty na geometrycznym podziale odzwierciedla ad, porzdek i przejrzysto

(25) sprawowania wadzy. Zatrudnionemu do wykonania ogrodowych dekoracji rzebiarzowi Niccolòwi Tribolo zlecone zostao umieszczenie w caym ogrodzie symbolicznych przesa . Ogród zosta wic wypeniony posgami staroytnych wadców Rzymu w zestawieniu z posgami wadców Florencji z rodu Medyceuszy. Wie czca fontann rzeba Herkulesa walczcego z Antajosem17 uosabia

(26) miaa Kosm, który niczym Herakles pokonuje wrogów poprzez sw mdro

(27) i spryt, a nie przy uyciu brutalnej siy (ryc. 7).. 16 G. FERRARI, Hesperides, sive de malorum aureorum cultura et usu Libri Quatuor, Rzym 1646, s. 56-464. 17 Wedug mitu Herakles napotka giganta Anatajosa, syna Posejdona i Gai, podczas wyprawy w poszukiwaniu zotych jabek Hesperyd. Zetknicie z ziemi przywracao mu siy. Herakles udusi go trzymajc nad ziemi..

(28) 64. SEWERYN MALAWSKI. Kolejna z fontann, tzw. fontanna Wenus, stanowia hod dla bogini – jednego z symboli Florencji. Wenus uhonorowana zostaa równie wewntrz willi, gdzie Kosma umieci synny obraz Botticellego obrazujcy jej narodziny. Ogrodowe schody udekorowane zostay popiersiami wadców Florencji z rodu Medyceuszy, przyodzianych w rzymskie stroje. Tribolo planowa umieci

(29) w ogrodzie take inne posgi, reprezentujce m.in. cnoty Medyceuszy: sprawiedliwo

(30) , mstwo, szlachetno

(31) , wspóczucie, mdro

(32) i hojno

(33) . Dopenienie ogrodowego programu stanowi zbiór drzewek cytrusowych rozmieszczonych na ogrodowych parterach. By to element niezwykle wymowny w swym przesaniu. Wieczniezielone drzewka cytrusowe, które w dodatku mog rodzi

(34) równoczenie licie, kwiaty i owoce w rónym stadium dojrzaoci, stanowiy ucielenienie wizji wiecznej wiosny, modoci, stanu pierwotnego szczcia i dostatku przypisanego „Wiekowi Zotemu”18. Zarazem ich „zote owoce” utosamiane byy z mitycznymi jabkami Hesperyd, skarbem niedostpnym miertelnikom19. Kolekcja drzewek cytrusowych Medyceuszy to jeden z pierwszych przykadów wiadomego wykorzystania symbolik tych rolin do celów propagandowych. Kosma Medyceusz (niczym Herakles) uosabia bohatera, który pokonawszy wszystkie trudnoci, dostpuje najwyszego dobra – nie tylko posiad on zakazane owoce, ale zgbi sekrety ich uprawy i rozmnaania (ryc. 8). Kontynuatorem uprawy by Franciszek I Medyceusz (1541-1587), Wielki Ksi Toskanii, jeden z pierwszych kolekcjonerów rolin cytrusowych na wiecie. Natomiast Wielki Ksi Kosma III (1642-1723) zgromadzi w swych ogrodach kolekcj cytrusów liczc 116 gatunków i odmian. Zadanie udokumentowania tego zdumiewajcego zbioru zostao zlecone woskiemu malarzowi Bartolomeo Bimbiemu. Rónorodno

(35) odmian i form znajdujcych si ówczenie w kolekcji Medyceuszy zilustrowa na czterech obrazach z cyklu Medici Citrus20 (ryc. 9, 10). W okresie renesansu moda na upraw rolin cytrusowych rozprzestrzenia si z obszaru ródziemnomorskiego w kierunku pónocnym. Na gruncie renesansowej fascynacji kultur staroytnej Grecji i Rzymu na dwory europejskich wadców i ksit zaczto sprowadza

(36) liczne roliny pochodzce z terenów europejskiego poudnia. Pasje kolekcjonerskie, a take ch

(37) przeniesienia pod pónocne niebo cho

(38) fragmentu ródziemnomorskiego krajobrazu (którego wyobrae dostarczay. 18. OWIDIUSZ, Przemiany. Ksiga I, 89-112, t. B. Kici ski, t. I, Warszawa 1825, s. 9-10; H. ATGardens A Cultural History, London 2006, s. 28. Tame, s. 28-39. 20 Zbiór obrazów powiconych kolekcji drzew cytrusowych Medyceuszy mieci sala „Citromania mediceae” w Willi Medyceuszy w Poggio a Caiano we Woszech.. TLEE, Italian 19.

(39) OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII”. 65. kwieciste opisy zawarte w poematach Pontanusa21 czy Georgikach Wergiliusza22) powodoway, i do europejskich ogrodów wraz z antycznymi artefaktami zaczy tra a

(40) liczne cytrusy oraz inne roliny ródziemnomorskie, takie jak: laury, granaty, mirty czy gi. Z uwagi na chodny klimat uprawiono je w pojemnikach uatwiajcych przenoszenie do miejsc umoliwiajcych ich przechowywanie w okresie zimowym. Pocztkowo suyy temu pomieszczenia gospodarcze, ale ju w XVI wieku pojawiy si przeznaczone do tego celu, pokryte przezroczystymi dachami piwnice i rozbieralne inspekty. Do popularyzacji tego typu budowli przyczyni si postp techniczny, a zwaszcza umiejtnoci wytwarzania coraz to wikszych ta i szka. Pierwsze udokumentowane uycie ogrzewanej cieplarni przeznaczonej do zimowania drzewek cytrusowych przypisuje si, yjcemu na przeomie XVI i XVII wieku, hugenockiemu inynierowi Salomonowi de Caus, projektantowi ogrodu w niemieckim Heidelbergu23. W tym okresie wznoszono pierwsze drewniane cieplarnie, które montowano na okres zimowy i rozbierano w okresie wiosennym. Znana jest proba elektora brandenburskiego Joachima II do dworu drezde skiego o przekazanie drewnianych modeli oranerii24. Pierwsze przykady budowli murowanych odnale

(41) mona we Woszech, Holandii i Niemczech, jakkolwiek ich najwiksze rozpowszechnienie nastpio we Francji za czasów Ludwika XIV. Wtedy te oraneria staa si nierozcznym elementem kompozycyjnym i programowym barokowego ogrodu. O uprawianym w Wersalu drzewku cytrusowym o nazwie il grand Borbone, powoujc si na Hirschfelda25, wspomina kanonik krakowski Wacaw Sierakowski. To trzystuletnie drzewko miao tra

(42) tam, jako up pochodzcy z majtku niejakiego ksicia Burbona w 1523 r. Sierakowski wspomina take o kolekcji cytrusów utrzymywanej w posiadoci królewskiej Fontainebleau26. Jean Baptiste de la Quintinye stworzy wspaniay tzw. Warzywnik króla Ludwika XIV. 1200 donic z cytrusami dostarczono do Wersalu z ogrodu paacu Vaux-le-Vicomte, do których dodano 3000. 21. Iovianus Pontanus, w. Giovanni Pontano (1426-1503), woski humanista i poeta, autor poematu o uprawie drzew pomara czowych De hortis Hesperidum (ok. 1501). 22 W Georgikach Wergiliusz szczegóowo opisuje walory dekoracyjne i zastosowanie mao jeszcze wówczas znanych pomara czy, które nazywa malus Medica. Por. komentarz Josepha Wartona do trzeciego wydania The works of Virgil, In Latin and English, The Aeneid, t. I, London 1778, s. 250. 23 M. SIEWNIAK, A. MITKOWSKA, Tezaurus sztuki ogrodowej, Warszawa 1998, s. 170. 24 F. LÖFFLER, Zwinger drezde ski, tum. A. Linke, Warszawa 1997, s. 24. 25 Christian Cajus Lorenz Hirschfeld, autor traktatu o sztuce ogrodowej pt. Theorie de l’art des jardins, wydanego po raz pierwszy w latach 1779-1785 w Lipsku. 26 W. SIERAKOWSKI, Posta Ogrodów, Która Do Dwóch Zmysów Smaku W Owocach I Powonienia W Kwiatach Szczególnie ciga Si, t. I, Kraków 1798, s. 193-194..

(43) 66. SEWERYN MALAWSKI. nowych i umieszczono w oranerii króla Francji. W okresie letnim eksponowano je na przeznaczonym do tego parterze27 (ryc. 11). Nie sposób nie wspomnie

(44) o najwikszym powstaym w tym okresie dziele o uprawie rolin cytrusowych, wydanym w dwóch woluminach przez Johanna Christopha Volkamera, pt. Nürnbergische Hesperides […]. To monumentalne, inspirowane pracami Ferrariego dzieo ilustruj liczne ryciny przedstawiajce owoce poszczególnych gatunków i odmian na tle krajobrazów i ogrodów norymberskich patrycjuszy. Praca Volkamera wywara duy wpyw na stan ówczesnej wiedzy o uprawie tych rolin i znaczco przyczynia si do ich popularyzacji (ryc. 12). Z Francji mod na cytrusy przejy ksice dwory niemieckie. Na terytorium Niemiec intensywny rozkwit barokowej sztuki ogrodowej, a co si z tym wie, równie liczby budowanych oranerii nastpi po wojnie trzydziestoletniej. Kiedy to wadcy wielu ksistw niemieckich inspirowani szerzcymi si tendencjami absolutystycznymi, wzmocniwszy si gospodarczo rozwinli budownictwo dworskie, tworzc wiele nowych zaoe oraz przeksztacajc ju istniejce28. Zamiowaniem do sztuki ogrodowej wyrónia si zwaszcza Dwór Saski. Ju w 1591 r. elektor saski Chrystian I nakaza zaoy

(45) w Drenie tzw. Ogród Ksinej, jako elektorski gaj pomara czowy. Jednak za niezrównanego mionika rzadkich, poudniowych rolin uchodzi jego pra-prawnuk, elektor Saksonii i król Polski, August II Mocny (1670-1733). Szczególnym upodobaniem darzy rodzc zote owoce pomara cz gorzk (Citrus aurantium L.), któr tak jak Kosma I Medyceusz, wykorzystywa w celu publicznej manifestacji wadzy. Z uwagi na brak odpowiednich pomieszcze w Drenie, król zmuszony by przechowywa

(46) zim swe cenne drzewka w pomara czarni kupca Andreasa Apela w Lipsku29 (ryc. 13). Owe Zote jabka Hesperyd do tego stopnia zafascynoway Augusta II, który, tak jak Kosma, utosamia si z mitycznym Heraklesem, i celom ich uprawy podporzdkowa jedno z najwikszych ówczesnych przedsiwzi

(47) architektonicznych i planistycznych w Europie, jakim bya budowa kompleksu oranerii paacu Zwinger w Drenie, wraz z wielkim parterem przeznaczonym do ich ekspozycji. Dla realizacji tej idei by nawet gotów narazi

(48) obronno

(49) drezde skiej twierdzy. Pomara czowe drzewka sadzone byy w drewnianych donicach malowanych w biao-niebieskie pasy (ryc. 14). Ogród w Zwinger nie by jedynym miejscem, w którym król móg realizowa

(50) swoj „pomara czow pasj”. Zakup paacu Morsztynów w Warszawie i jego prze27. M. AZZI VISENTINI, Ogród barokowy, [w:] M. SZAFRASKA (red.), Ogród, forma – symbol – marzenie, Zamek Królewski w Warszawie, Warszawa 1998, s. 120. 28 L. MAJDECKI, Historia ogrodów, Warszawa 1972, s. 187. 29 F. LÖFFLER, Zwinger drezde ski, s. 24..

(51) OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII”. 67. budowa na rezydencj królewsk z siedemnastohektarowym ogrodem zapocztkowa szereg prac nad wielkim przedsiwziciem urbanistycznym w stolicy, majcym swoje ródo w absolutystycznych deniach króla30. Inwentarze ogrodów: Saskiego w Warszawie, Wielkiego Ogrodu w Drenie, Ogrodu Ksinej, i Großsedlitz sporzdzone ok. 1735 r. wskazuj, i czna suma drzewostanów cytrusowych utrzymywanych w ww. posiadociach wynosia 4216 sztuk. Biorc pod uwag inne posiadoci królewskie, szacuje si, e August II Mocny by w posiadaniu ok. 5000 drzewek cytrusowych31. W licie do hrabiny Flemming z 1726 r. pisa: „Czy wie Pani e z pomara czami jest tak, jak z porcelan? Ci, którzy raz zapi jedn z tych chorób nigdy nie maj dosy

(52) i wci chc mie

(53) wicej”32. W XVIII stuleciu oranerie stay si nieodzownym skadnikiem artystycznym i programowym zaoe paacowo-parkowych w Europie. Jako istotny element caoci stanowiy zwie czenie i dopenienie barokowego ogrodu. Stosownie do ich usytuowania budowle te cechoway si czasem bogatym rozczonkowaniem33. Wznoszono je zwykle na planie prostokta, jako samodzielny parterowy budynek lub te w powizaniu z budynkiem paacu czy o cyny. We wntrzu z jedn wielk hal, rzadziej z kilkoma pomieszczeniami. ciany o wystawie poudniowej wyposaone byy w due, gsto rozmieszone okna, zajmujce ca wysoko

(54) kondygnacji. ciana pónocna natomiast bya lepa – nie posiadaa otworów okiennych. Budowle te wyposaano w urzdzenia zapewniajce ogrzewanie oraz wentylacj34. Budynki oranerii czsto wykorzystywano do celów rekreacyjnych i zabawowych. Ich ciany i sklepienie czasem bogato dekorowano malowidami, zwykle przedstawiajcymi motywy rolinne i krajobrazowe. Niektóre posiaday sale teatralne, w których odbyway si spektakle (np. St. Pomara czarnia w Warszawie), lub te suyy eksponowaniu kolekcji rzeb i artefaktów. Odpowiednio umeblowane i wyposaone, peniy funkcje pawilonów ogrodowych i ogrodów zimowych. Utrzymywane w cieplarniach roliny egzotyczne w okresie letnim wykorzystywano do dekoracji ogrodowych parterów. Podkrelay przebieg cieek i towarzyszyy ogrodowym pawilonom, basenom i fontannom. Dekoroway tarasy, rampy i schody oraz inne miejsca o reprezentacyjnym charakterze.. 30. M. DROZDOWSKI, A. ZAHARSKI, Historia Warszawy, Warszawa 2004, s. 68-71. R. PUPPE, Barokowe ogrody Saksonii i ich konserwacja, [w:] A. PIECIUL, J. KOLLER-SZUMSKA, S. WICHER (red.), Ogród Branickich w Biaymstoku – historia rewaloryzacji. Paac Branickich w Biaymstoku (Parki i ogrody zabytkowe, ochrona i konserwacja), Urzd Miejski w Biaymstoku, Biaystok 2011, s. 258. 32 Tame. 33 F. LÖFFLER, Zwinger drezde ski, s. 25. 34 M. SIEWNIAK, A. MITKOWSKA, Tezaurus sztuki ogrodowej, s. 170-171. 31.

(55) 68. SEWERYN MALAWSKI. Same oranerie otrzymay te odpowiedni opraw, w postaci specjalnie komponowanych parterów, sucych letniej ekspozycji uprawianych w nich rolin. Od pocztku XVIII wieku w ssiedztwie oranerii zaczto zakada

(56) tzw. partery pomara czowe, zwane te oraneriowymi (fr. parterre d’orangerie). Byy to partery gazonowe, w których celowo – dla wyeksponowania wykwintnych drzewek pomara czowych – zrezygnowano z barwnych rabat kwiatowych. Drzewka pomara czowe rozstawiano regularnie po obrzeach kwater parteru, by mogy prezentowa

(57) si na tle jednobarwnej zieleni trawnika. Donice ustawiono bezporednio na podou lub te na specjalnie przygotowanych postumentach. Roliny oraneryjne sadzono w dekoracyjnych donicach, czsto porcelanowych, stylizowanych na chi skie lub del ckie, lub te w bogato zdobionych wazach. W póniejszym okresie najczciej w donicach z klepek dbowych wyposaonych w uchwyty do ich przenoszenia. Donice te czsto barwnie malowano w kolory narodowe lub herbowe (ryc. 15). Oprócz wspomnianego ju wielkiego parteru pomara czowego wypeniajcego cay wewntrzny dziedziniec paacu Zwinger, na uwag zasuguje wielki parter pomara czowy rezydencji królewskiej w Großsedlitz. Ten rozlegy, posiadajcy form wgbnika parter wyposaony zosta w reprezentacyjne schody, fontanny i kaskady wodne pooone na gównej osi kompozycyjnej, która podkrelona zostaa dodatkowo dwoma, równolegymi kanaami, a take w taras widokowy umoliwiajcy obserwacje caego zoenia. Na paszczynie trawników, wzdu spacerowych alei rozmieszczono równomiernie drzewka pomara czowe w drewnianych, malowanych donicach. Inwentarz ogrodu z 1736 r. wymienia 1287 takich drzewek35. Reprezentacyjny charakter parteru sprzyja organizacji wanych uroczystoci pa stwowych. Najwaniejsz z nich byo organizowane corocznie przez Augusta III wito Orderu Ora Biaego36 (ryc. 16). Po mierci Augusta III w 1733 r. cytrusowe pasje dworu saskiego kontynuowa w Warszawie jego nastpca, Stanisaw II August. W królewskich oraneriach w Warszawie hodowa on drzewka pomara czowe oraz granatowce, wawrzyny, mirty i oleandry. W okresie letnim zdobiy one m.in. taras górny Zamku Królewskiego w Warszawie. Ozdobienie zamkowej skarpy rolinami w donicach przewidyway te róne, zlecone przez króla projekty jej przebudowy i zagospodarowania. Inwentaryzacyjny rysunek Jana Chrystiana Kamsatzera pokazuje ok. 50 takich drzewek, ustawionych w dwóch rzdach przed elewacj ogrodow37. Pomara czowe drzewka sadzono w drewnianych, klepkowych donicach malowanych w biao-czerwono-zie35. Dane przytoczone na podstawie informacji udostpnionych przez pracowników muzeum Barockgarten Großsedlitz, Saksonia, Niemcy. 36 R. PUPPE, Barokowe ogrody Saksonii…, s. 258. 37 M. SZAFRASKA, Ogród Zamku Królewskiego w Warszawie, Warszawa 1994, s. 35-37..

(58) OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII”. 69. lone pasy. W czasach stanisawowskich zdobiy one take rozszerzenie skarpy przy poudniowo-zachodnim skrzydle zamku. Widoczne s równie na obrazie Belotta Widok Warszawy z tarasu Zamku Królewskiego z 1772 r. Pomara czowe drzewka rozmieszczone byy wzdu elewacji zamku i wokó niewielkiej ujedalni, istniejcej do czasu budowy biblioteki królewskiej w latach 1784-178638 (ryc. 17, 18). Nowe wiato na losy drezde skiej kolekcji Augusta II rzucaj badania A. Jaskuy. Wynika z nich, e cz

(59) kolekcji (ok. 400 drzew) nabyta zosta przez rodzin Moszy skich39, od której, w latach dziewi

(60) dziesitych XVIII wieku, za kwot 300 tys. dukatów odkupili j Radziwiowie. Kolekcja umieszczona zostaa w dwóch oraneriach w majtku Radziwiów w Nieborowie, gdzie utrzymywana bya przez blisko 80 lat. W tym czasie kolekcj cytrusów zainteresowa si car Aleksander II, który zamierza zakupi

(61) j do ogrodów carskich w Warszawie. Na potrzeby nieborowskiej kolekcji, liczcej wówczas 217 drzewek pomara czowych, 33 cyprysy, 8 magnolii i 73 sztuki rónorodnych rolin w donicach, zleci on budow nowej oranerii w azienkach Królewskich. Ostatecznie umowa sprzeday podpisana zostaa 10 listopada 1858 r. za kwot 60 tys. rubli. Pierwsze trzy drzewka pomara czowe przewiezione zostay z Nieborowa latem 1869 r., pozostaa cz

(62) kolekcji rok póniej. Aleksander II rozwaa przewiezienie kolekcji do Petersburga, jednak ze wzgldów logistycznych i nansowych kolekcja pozostaa w Warszawie. Utrzymywana bya w azienkowskiej oranerii do wybuchu I wojny wiatowej, kiedy w wyniku braku ogrzewania zmarza40. Przez wieki uprawiane w donicach drzewka cytrusowe stanowiy o charakterze ogrodowych zaoe oraz pozycji spoecznej ich wacicieli, stanowic nierozerwalny skadnik nie tylko ogrodów królewskich, ale równie siedzib szlachty, mieszczan i zamonych kupców. Losy saskiej kolekcji cytrusów, jak równie jej zwizków z kolekcj Stanisawa Augusta nie zostay dotychczas szczegóowo rozpoznane i wymagaj dalszych bada . W XIX wieku napyw olbrzymiej iloci egzotycznych gatunków z najodleglejszych zaktków wiata spowodowa spadek zainteresowania upraw rolin cytrusowych. Powsta nowy typ wielkogabarytowych budowli – palmiarni – okazaych konstrukcji ze szka i metalu, przeznaczonych do uprawy rolin egzotycznych o znacznie wikszych rozmiarach oraz wymaganiach temperaturowych i wietlnych, gównie palm. Tradycja zakadania oranerii i uprawy rolin cytrusowych przetrwaa jednak w polskich ogrodach prywatnych do poowy XX wieku. 38. Tame, s. 36. A. JASKUA, Dzieje kolekcji drzew cytrusowych z Nieborowa w wietle nowych róde, [w:] Nieborów i Arkadia – 70 lat Muzeum. Ksiga pamitkowa, Gda sk 2015, s. 135. 40 Tame, s. 144. 39.

(63) 70. SEWERYN MALAWSKI. BIBLIOGRAFIA ALBERTI L., O Architekturze, tum. I Biega ska, [w:] M. SZAFRASKA, Ogród renesansowy, Zamek Królewski w Warszawie, Warszawa 1998. ATTLEE H., Italian Gardens A Cultural History, London Ltd. 2006. Biblia Tysiclecia [Ksiga Przypowieci Salomona, 25.9-11], Wydawnictwo Benedyktynów w Ty cu, Tyniec 1980. BURN L., Mity greckie, Warszawa 1999. COMMELIN J., Nederlantze hesperides, dat is, Oeffening en gebruik van de limoen-en oranje-boomen; gestelt na den aardt, en climaat der Nederlanden, Amsterdam 1767. FERRARI G., Hesperides, sive de malorum aureorum cultura et usu Libri Quatuor, Rzym 1646. FIRENZUOLA G., Wielka sztuka rolnictwa, tum. J. Mikoajewski, [w:] M. SZAFRASKA, Ogród renesansowy, Zamek Królewski w Warszawie, Warszawa 1998. GRAVES R., Mity greckie, Warszawa 1982. HOBHOUSE P., Historia ogrodów, Warszawa 2007. IMPELLUSO L., Natura i jej symbole, Warszawa 2006. IMPELLUSO L., Ogrody i labirynty, Warszawa 2009. JASKUA A., Dzieje kolekcji drzew cytrusowych z Nieborowa w wietle nowych róde, [w:] Nieborów i Arkadia – 70 lat Muzeum. Ksiga pamitkowa, Gda sk 2015, s. 134-145. JUNG C., Archetypy i symbole. Pisma wybrane, Warszawa 1993. KERENYI C., Miologia Greków, Warszawa 2002. KOPALISKI W., Sownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2006. LÖFFLER F., Zwinger drezde ski, tum. A. Linke, Warszawa 1997. MABBERLEY D., A classi cation for edible Citrus (Rutaceae), „Telopea” 7 (1997), National Herbarium of New South Wales. MAJDECKI L., Historia ogrodów, Warszawa 1972. OWIDIUSZ, Przemiany. Ksiga I, 89-112, t. B. Kici ski, t. I, Warszawa 1825. PONTANO G., De hortis Hesperidum, Bazylea 1556. PUPPE R., Barokowe ogrody Saksonii i ich konserwacja, [w:] A. PIECIUL, J. KOLLER-SZUMSKA, S. WICHER (red.), Ogród Branickich w Biaymstoku – historia rewaloryzacji. Paac Branickich w Biaymstoku (Parki i ogrody zabytkowe, ochrona i konserwacja), Urzd Miejski w Biaymstoku, Biaystok 2011, s. 244-260. M. SZAFRASKA, Ogród renesansowy, Warszawa, 1998. SIEWNIAK M., MITKOWSKA A., Tezaurus sztuki ogrodowej, Warszawa 1998. SIERAKOWSKI W., Posta

(64) Ogrodów, Która Do Dwóch Zmysów Smaku W Owocach I Powonienia W Kwiatach Szczególnie ciga Si, t. I, Kraków 1798. STABRYA S. [w:] Mit czowiek literatura, Warszawa 1992. SZAFRASKA M., Ogród Zamku Królewskiego w Warszawie, Warszawa 1994. LIWA A., Natura ubóstwiona. Przemiany w roliny w „Metamorfozach” Owidiusza jako temat w sztuce, [w:] Przestrze ogrodu przestrze kultury, Kraków 2011, s. 163-170. WINNICZUK L., Sownik kultury antycznej, Warszawa 1986. VOLKAMER J., Nürnbergische Hesperides Oder Gründliche Beschreibung Der Edlen Citronat-Citronen- und Pomeranzen-Früchte : Wie solche in selbiger und benachbarten Gegend, recht mögen eingesetzt, gewartet, erhalten und fortgebracht werden, Samt Einer ausführlichen Erzehlung der meisten Sorten, welche theils zu Nürnberg würcklich gewachsen, theils von verschiedenen fremden Orten dahin gebracht worden : auf das accurateste in Kupffer gestochen, in Vier Theile eingetheilet und mit [...] Anmerckungen erkläret ; Beneben der Flora, Oder Curiosen Vorstellung verschiedener raren Blumen [...], Wie auch einem Bericht von denen in des Authoris arten stehenden Colvmnis Milliaribvs / Herausgegeben von Johann Christoph Volkamer, Norymberga 1708..

(65) OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII”. 71. SPIS ILUSTRACJI 1. Karta z traktatu u uprawie rolin cytrusowych G. Ferrariego pt. Hesperides, sive, De malorum aureorum cultura et usu Libri Quatuor, Rzym 1646, s. 249, Missouri Botanical Garden, Peter H. Raven Library, syg.: +΂{45}R A-Zz΀{45}R AAa-BBb΀{45}R Ccc-Qqq΀{45}R. 2. Karta z traktatu o uprawie rolin cytrusowych G. Ferrariego pt. Hesperides, sive, De malorum aureorum cultura et usu Libri Quatuor, Rzym 1646, s. 283, Missouri Botanical Garden, Peter H. Raven Library, syg.: +΂{45}R A-Zz΀{45}R AAa-BBb΀{45}R Ccc-Qqq΀{45}R. 3. Rozmieszczenie drzewek w gaju cytrusowym, ilustracja z traktatu o uprawie rolin cytrusowych G. Ferrariego pt. Hesperides, sive, De malorum aureorum cultura et usu Libri Quatuor, Rzym 1646, s. 461, Missouri Botanical Garden, Peter H. Raven Library, syg.: +΂{45}R A-Zz΀{45}R AAa-BBb΀{45}R Ccc-Qqq΀{45}R. 4. Widok zimowego zabezpieczenia gaju cytrusowego – ilustracja z traktatu o uprawie rolin cytrusowych G. Ferrariego pt. Hesperides, sive, De malorum aureorum cultura et usu Libri Quatuor, Rzym 1646, s. 469, Missouri Botanical Garden, Peter H. Raven Library, syg.: +΂{45} R A-Zz΀{45}R AAa-BBb΀{45}R Ccc-Qqq΀{45}R. 5. Ilustracje rolin cytrusowych z traktatu J. Commelina pt. Nederlantze hesperides, dat is, Oeffening en gebruik van de limoen-en oranje-boomen; gestelt na den aardt, en climaat der Nederlanden, Amsterdam 1676, s. 21, Missouri Botanical Garden, Peter H. Raven Library, syg.: SB369.5.N4 C6 1676 6. Ilustracje rolin cytrusowych z traktatu J. Commelina pt. Nederlantze hesperides, dat is, Oeffening en gebruik van de limoen-en oranje-boomen; gestelt na den aardt, en climaat der Nederlanden, Amsterdam 1676, s. 36, Missouri Botanical Garden, Peter H. Raven Library, syg.: SB369.5.N4 C6 1676 7. Fontanna Heraklesa i Antaiosa w Villa di Castello, Wochy; fot. Andreas Jungherr 8. Kolekcja rolin cytrusowych w donicach w ogrodzie Medyceuszy w Castello, Wochy; fot. Andreas Jungherr 9. Bartolomeo Bimbi, Szpaler cytrusów,1715, olej na pótnie, Villa medicea, Museo della Natura Morta, Poggio a Caiano, Wochy, nr inw.: Castello, n. 597 10. Bartolomeo Bimbi, Pomara cze, bergamoty, cedraty, cytryny i lumie, 1715, olej na pótnie, Villa medicea, Museo della Natura Morta, Poggio a Caiano, Wochy, nr inw.: Castello, n. 616 11. Parter pomara czowy przed oraneri w ogrodach Wersalu, Francja; fot. Jules Rigobert 12. Schemat rozmieszczenia drzewek cytrusowych w oranerii, karta z traktatu J.Ch. Volkamera Nürnbergische Hesperides […], Norymberga 1708, s. 29, Biblioteka Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw, sygn.: 363457 13. Paul Christian Zincke, Ogród Apela, papier 40 x 60 cm, 1720, Stadtgeschichtliches Museum, Lipsk, Niemcy nr inw.: 6680 14. Najstarsze zachowane drzewko pomara czowe z drezde skiej kolekcji Augusta II, obecnie w Pillnitz, Niemcy; fot. Seweryn Malawski 15. Odtworzona kolekcja drzewek pomara czowych przed oraneri paacu w Pillnitz, Niemcy; fot. Seweryn Malawski 16. Mode drzewka pomara czowe w ogrodzie Großsedlitz, Niemcy; fot. Seweryn Malawski 17. Drzewka pomara czowe widoczne na obrazie Bernarda Belotta: Widok Warszawy z tarasu Zamku Królewskiego (fragment), 1773, olej na pótnie 269 x 166 cm; Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. MP 228 MNW 18. Zamek Królewski w Warszawie – próba oddania charakteru ogrodu górnego. W zrekonstruowanych donicach malowanych w biao-zielono-czerwone pasy w zastpstwie drzewek pomara czowych posadzono klony; fot. Renata Jówik.

(66) 72. SEWERYN MALAWSKI. OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII” W OGRODACH EUROPEJSKICH WADCÓW W XVI-XVIII WIEKU – SYMBOLIKA I HISTORIA UPRAWY ROLIN CYTRUSOWYCH S treszcze n ie Historia uprawy rolin cytrusowych siga czasów staroytnych, jednak to w dobie renesansu zyskay one szczególne znaczenie jako element sztuki ogrodowej. Wtedy te zaczto wykorzystywa

(67) nie tylko ich uytkowy charakter, ale równie wartoci dekoracyjne i znaczenie symboliczne. Pierwsze udokumentowane wykorzystanie cytrusów do celów propagandowych miao miejsce w ogrodzie Medyceuszy w Castello nieopodal Florencji. W okresie tym owoce cytrusów utosamiano z mitycznymi „zotymi jabkami” Hesperyd, fakt ten wykorzystany zosta przez ród Medyceuszy w tworzeniu ogrodu o politycznym przesaniu. Wspania kolekcj rolin kubowych, w tym cytrusów, posiada równie w Wersalu król Francji Ludwik XIV. W okresie tym oraneria i parter pomara czowy stay si znaczcym eremem ogrodowej kompozycji i programu. Wielkim mionikiem uprawy rolin cytrusowych by take elektor saski i król Polski August II Mocny. Podobnie jak Kosma I Medyceusz, utosamia si on z mitycznym Heraklesem, a w swych ogrodach w Drenie i Warszawie zgromadzi olbrzymi kolekcj tych rolin – zwaszcza pomara czy gorzkiej. Upraw cytrusów pasjonowa si równie ostatni król Polski, Stanisaw August Poniatowski, a take car Aleksander II, który odkupi cz

(68) kolekcji Augusta oraz wybudowa now oraneri w parku azienkowskim w Warszawie w celu jej utrzymywania. Sowa kluczowe: ogrody, Medyceusze, August II, cytrusy, oraneria. FROM THE GARDEN OF HESPERIDES TO “CITRUS MANIA” IN THE GARDENS OF EUROPEAN RULERS IN XVI-XVIII CENTURIES – THE HISTORY AND SYMBOLIC USE OF CITRUS PLANTS S ummary The history of growing citrus plants dates back to ancient times but in the Renaissance era they gained particular importance as an element of garden art. At that time they became popular for their decorative and symbolic signi cance, as well as their originally intended purpose. The rst documented use of citrus fruit as “garden art” took place in the garden of the Medici at Castello near Florence. During this period, citrus fruits were identi ed with the mythical “golden apples” of Hesperides. This fact was used by the Medici family in the garden to create a political message. The great collection of container plants including citrus was also held in Versailles, by French King Louis XIV. From that time the conservatory and orange parterre have become a signi cant element of garden composition and program. The Elector of Saxony and the King of Poland – August II the Strong was also a great lover of citrus fruits. Similar to Cosimo I de’ Medici, he identi ed himself with the mythical Heracles, and in his gardens in Dresden and Warsaw amassed huge collections of those plants – especially the bitter oranges which bear “golden” fruits. The last Polish king, Stanislaw August Poniatowski, was fascinated by citrus cultivation, as was Tsar Alexander II, who repurchased part of August II collection and built a new orangery in Lazienki Park in Warsaw for its maintenance. Kay words: gardens, Medici, August II, citrus, orangery.

(69) OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII”. 1. Karta z traktatu o uprawie rolin cytrusowych G. Ferrariego pt. Hesperides, sive, De malorum aureorum cultura et usu Libri Quatuor, Rzym 1646, s. 249. 73.

(70) 74. SEWERYN MALAWSKI. 2. Karta z traktatu u uprawie rolin cytrusowych G. Ferrariego pt. Hesperides, sive, De malorum aureorum cultura et usu Libri Quatuor, Rzym 1646, s. 283.

(71) OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII”. 3. Rozmieszczenie drzewek w gaju cytrusowym, ilustracja z traktatu o uprawie rolin cytrusowych G. Ferrariego pt. Hesperides, sive, De malorum aureorum cultura et usu Libri Quatuor, Rzym 1646, s. 461 .. 75.

(72) 76. SEWERYN MALAWSKI. 4. Widok zimowego zabezpieczenia gaju cytrusowego – ilustracja z traktatu o uprawie rolin cytrusowych G. Ferrariego pt. Hesperides, sive, De malorum aureorum cultura et usu Libri Quatuor, Rzym 1646, s. 469.

(73) OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII”. 5. Ilustracje rolin cytrusowych z traktatu J. Commelina pt. Nederlantze hesperides [...], Amsterdam 1676, s. 21. 77.

(74) 78. SEWERYN MALAWSKI. 6. Ilustracje rolin cytrusowych z traktatu J. Commelina pt. Nederlantze hesperides [...], Amsterdam 1676, s. 36.

(75) OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII”. 7. Fontanna Heraklesa i Antaiosa w Villa di Castello, Wochy; fot. Andreas Jungherr. 8. Kolekcja rolin cytrusowych w donicach w ogrodzie Medyceuszy w Castello, Wochy; fot. Andreas Jungherr. 79.

(76) 80. SEWERYN MALAWSKI. 9. Bartolomeo Bimbi, Szpaler cytrusów, 1715, olej na pótnie, Villa medicea, Museo della Natura Morta, Poggio a Caiano, Wochy. 10. Bartolomeo Bimbi, Pomara cze, bergamoty, cedraty, cytryny i lumie, 1715, olej na pótnie, Villa medicea, Museo della Natura Morta, Poggio a Caiano, Wochy.

(77) OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII”. 11. Parter pomara czowy przed oraneri w ogrodach Wersalu, Francja; fot. Jules Rigobert. 12. Schemat rozmieszczenia drzewek cytrusowych w oranerii, karta z traktatu J.Ch. Volkamera Nürnbergische Hesperides […], Norymberga 1708, s. 29. 81.

(78) 82. SEWERYN MALAWSKI. 13. Paul Christian Zincke, Ogród Apela, papier 40 x 60 cm, 1720, Stadtgeschichtliches Museum, Lipsk, Niemcy. 14. Najstarsze zachowane drzewko pomara czowe z drezde skiej kolekcji Augusta II, obecnie w Pillnitz, Niemcy; fot. Seweryn Malawski.

(79) OD OGRODU HESPERYD DO „CYTRUSOMANII”. 15. Odtworzona kolekcja drzewek pomara czowych przed oraneri paacu w Pillnitz, Niemcy; fot. Seweryn Malawski. 16. Mode drzewka pomara czowe w ogrodzie Großsedlitz, Niemcy; fot. Seweryn Malawski. 83.

(80) 84. SEWERYN MALAWSKI. 17. Drzewka pomara czowe widoczne na obrazie Bernarda Belotta Widok Warszawy z tarasu Zamku Królewskiego (fragment), 1773, olej na pótnie 269 x 166 cm; Muzeum Narodowe w Warszawie. 18. Zamek Królewski w Warszawie – próba oddania charakteru ogrodu górnego. W zrekonstruowanych donicach malowanych w biao-zielono-czerwone pasy w zastpstwie drzewek pomara czowych posadzono klony; fot. Renata Jówik.

(81)