R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H
T o m V II - 199 7
PAW EŁ BOGACKI Warszawa
ZAGADNIENIE PODMIOTOWOŚCI PRAWNEJ
W STO SU NK AC H M IĘ D Z Y N A R O D O W Y C H
W n in iejszy m artykule b ędę starał się z n aleźć o d p o w ie d ź na p y ta n ie , kto (lub co) je st p o d m io te m p ra w a m ię d z y n a r o d o w e g o . M a to b e z p o ś re d n i z w ią z e k z pytaniem : co o z n a c z a po jęcie „ p o d m io t p ra w a m i ę d z y n a r o d o w e g o ” ?, z a s t ę p o wane też często innym i s y n o n im ic z n y m i p o ję c ia m i. T utaj p o s łu g u ję się t e r m i nem „ p o d m io to w o ść p r a w n a ” , c h o c ia ż te o re ty c y p ra w a u ż y w a j ą też te rm in u „o so b o w o ść p r a w n a ” 1.
B. B oczek i R. B le d s o e 2 term in „ m ię d z y n a r o d o w a o s o b o w o ś ć p r a w n a ” w y ja ś n ia ją za p o m o c ą p o ję c ia „ p o d m io tu p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o ” . W ś r ó d te o r e ty ków p raw a m ię d z y n a ro d o w e g o nie m a zg o d y co do tego, ja k i je s t z ak res teg o pojęcia. B e z d y sk u sy jn ie za p o d m io ty p ra w a m ię d z y n a r o d o w e g o u w a ż a się p a ń stwa. Ale p ra k ty k a ro z sz e rz a je ta k że n a inne byty, ja k S to lic a A p o s to ls k a i organizacje m ię d z y n a ro d o w e .
Poniżej p rz e d sta w ia m r o z m a ite p o g lą d y n a tem at, kto i d l a c z e g o je s t u w a ż a ny za p o d m io t p ra w a m i ę d z y n a r o d o w e g o . P o m o c n a b ę d z ie w ty m s z c z e g ó ło w a analiza ro d zajó w p o d m io tó w i cech w y m a g a n y c h od d a n e g o bytu, by m ó g ł zasłużyć na m iano p o d m io tu . 1 D o ta k ic h n a le żą : L. O p p e n h e i m . H . L a u t e r p a c h t , I n te r n a tio n a l L a w , L o n d y n 1958, s. 118; H. K e 1 s e n, P r in c ip le s o f In te r n a tio n a l L a w , N o w y J o r k 1 966 , s. 2 4 5 nn .; t a k ż e p o l s c y a u to rz y : W . M o r a w i e c k i , O r g a n iz a c je m ię d z y n a r o d o w e . W a r s z a w a 1 9 6 5 , s. 5 1 - 5 7 ; L. E r 1 i c h, P ra w o m ię d z y n a r o d o w e , W a r s z a w a 195 8, s. 109 nn. ' T h e In te r n a tio n a l L a w D ic tio n a r y , S a n t a B a r b a r a - O x f o r d 1 987 , s. 39: „ I n t e r n a t i o n a l L e g a l P e r s o n a l i t y - A leg al , j u r i d i c a l te r m s i g n i f y i n g t h a t a n e n t i t y h a s a t t a n d i n g a s a m e m b e r o f the c o m m u n i t y o f n a t i o n s a n d p o s s e s s e s c e r t a i n r i g h t s a s a s u b j u e c t o f i n t e r n a t i o n a l l a w ” .
I. W Y JA Ś N I E N IE P O JĘ C IA
P o jęcie p o d m io to w o ś c i p r a w n o m ię d z y n a ro d o w e j je s t p r z e d m io te m dyskusji te o re ty k ó w p ra w a . W p rz e c iw ie ń s tw ie do w e w n ę tr z n e g o p ra w a p a ń stw o w e g o , w k tó ry m u s ta w o d a w c a r o z s trz y g a , kto i w jak i s p o só b staje się p o d m io te m , w p ra w ie m i ę d z y n a r o d o w y m b ra k u je p o d o b n e g o r o z w ią z a n ia 3.
W e d łu g n ie k tó ry c h a u to ró w o tym , kto j e s t p o d m io te m p ra w a m ię d z y n a r o d o w e g o , d e c y d u je p ra k ty k a p a ń s t w 4. W r a m a c h tej p ra k ty k i artykuł 34 § 1 S ta tu tu M i ę d z y n a r o d o w e g o T r y b u n a łu S p ra w ie d liw o ś c i stw ierdza: „tylko p ań stw a m o g ą być s tro n a m i w sp ra w a c h p rz e d T r y b u n a ł e m ”5. Z tego teo rety cy w y p r o w a d z a j ą w n io s e k , że ty lk o p a ń s tw o je s t p o d m io te m p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o . S ą tak że d e fin ic je w s k a z u ją c e na istn ien ie „ in n y c h p o d m io tó w ” (p raw a m ię d z y n a r o d o w e g o ) o p ró c z p a ń s t w a 6. M o g ą one zaistn ieć z woli p a ń s tw 7. W e d łu g in n y c h a u to ró w , p o ję c ie tej p o d m io to w o ś c i w y p r o w a d z a się z definicji sam ego p o ję c ia p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o : sk o ro je s t o n o zb io re m n orm re g u lu ją c y c h sto su n k i m ię d z y p a ń s tw a m i, to j e g o p o d m io te m m o g ą być w y łą c z n ie p a ń s tw a 8. T a k ie p o d e jś c ie nie je s t w ła ś c iw e , p o n ie w a ż p ra w o m ię d z y n a ro d o w e reguluje re la c je nie ty lk o m ię d z y p a ń s tw a m i, ale też m ię d z y innym i u c z e stn ik a m i s to s u n k ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h . W s p ó łc z e ś n ie u c z e s tn ik a m i tych s to su n k ó w są nie tylko p a ń s tw a , ale też o r g a n iz a c je m ię d z y n a r o d o w e i Stolica A p o s to ls k a 9.
A rty k u ł 3 K o n w e n c ji W ie d e ń s k ie j o p ra w ie tra k ta tó w z 1969 r. p o tw ie rd z a istnienie in n y c h n iż p a ń s tw a p o d m io tó w p r a w a m ię d z y n a ro d o w e g o : „ K o n w e n c ja nie stosuje się do m ię d z y n a r o d o w y c h p o r o z u m ie ń z a w a rty c h m ię d z y p ań stw am i a in n y m i p o d m io ta m i p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o [...]” 1(>.
Nie w s z y s c y u c z e s tn ic y s to s u n k ó w m ię d z y n a r o d o w y c h są p o d m io ta m i p raw a m i ę d z y n a r o d o w e g o 11. N a p rz y k ła d p a ń s tw a sfe d e ro w a n e m o g ą w y stę p o w a ć na aren ie m ię d z y n a r o d o w e j tylko za p o ś r e d n ic tw e m c e n tra ln e j w ład zy lub za jej p r z y z w o le n ie m , i to ty lk o w o k re ś lo n y c h sp ra w a c h . Nie są więc one p o d m io ta mi w p e łn y m teg o s ło w a zn a c z en iu . 3 R . B i e r z a n e k , J. S y m o n i d e s , P r a w o m ię d z y n a r o d o w e p u b lic z n e , W a r s z a w a 1 99 4, s. 111; A. K 1 a f k o w s k i, P r a w o m ię d z y n a r o d o w e p u b l i c z n e , W a r s z a w a 198 1, s. 133. 4 P o r . K 1 a f k o w s k i, dz . c y t . , s. 134. 5 W y b ó r d o k u m e n tó w d o n a u k i p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o , o p r a c o w a l i K. K o c o t , K. W o l f k e , W r o c l a w - W a r s z a w a 1 9 7 6 ?, s. 3 27 . 6 K 1 a f k o w s k i, d z . cyt. 7 T a m ż e , s. 1 3 5 - 1 3 6 . 8 B i e r z a n e k, S y m o n i d e s , d z . cy t., s. 111. 9 T a m ż e , s. 112. 10 W y b ó r d o k u m e n tó w , s. 4 9 4 . " B i e r z a n e k , S y m o n i d e s , dz. c y t., s. 111.
Po d m io to w o śc i nie n ależy u to ż sa m ia ć z s u w e r e n n o ś c i ą 12, a co za tym idzie, nie n ależy u w ażać, że p o d m io ta m i p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o m o g ą być w yłącznie p ań stw a. Je d n a k w p rz y p a d k u p a ń stw s u w e r e n n o ś ć je s t n ie z b ę d n y m e le m e n te m p o d m io to w o ś c i.
Isto tą p o d m io to w o ś c i je s t p o s ia d a n ie z d o ln o ś c i p ra w n e j i z d o ln o ś c i do d z ia łań p ra w n y c h . A więc p o d m io ta m i p ra w a m ię d z y n a r o d o w e g o m o g ą być p a ń s tw a m ające m i ę d z y n a r o d o w ą z d o ln o ść do d z ia ła ń p ra w n y c h . S k ła d a się na nią: zdolność b e z p o ś re d n ie g o w y s tę p o w a n ia w sto s u n k a c h m ię d z y n a r o d o w y c h (u tr z y m y w a n ie sto su n k ó w d y p l o m a ty c z n y c h i k o n s u la rn y c h , u c z e s tn ic z e n ie w o r g a n i zacjach m ię d z y n a ro d o w y c h ) i z d o ln o ść b e z p o ś r e d n ie g o n a b y w a n ia p ra w i z a c ią g an ia o b o w i ą z k ó w 13 (z a w ie ran ie um ó w , w y s tę p o w a n ie z ro s z c z e n ia m i, p o n o szenie o d p o w ie d z ia ln o ś c i m ię d z y n a ro d o w e j, s p r a w o w a n ie o p ie k i d y p l o m a t y c z nej, n ad a w a n ie o b y w a te ls tw a , p rz y n a le ż n o ś ć p a ń s t w o w a ) 14.
Z d o ln o ś ć do działań p r a w n y c h m o że zostać z a w ie s z o n a p rz y je d n o c z e s n y m u z n an iu z dolności p ra w n e j p o d m io tu , ja k to m ia ło m ie js c e w p r z y p a d k u byłej III R zeszy N ie m ieck iej (po II w ojnie ś w ia to w e j), w której n a j w y ż s z ą w ład zę p rz e ję ły c z a s o w o cz te ry m o c a rs tw a o k u p a c y jn e . S o ju s z n ic z a R a d a K o n tro li nad N ie m c a m i p rzejęła z d o ln o ść do d z ia ła n ia byłej R z e sz y (w ty m w s p ra w a c h m ię d z y n a ro d o w y c h ) przy je d n o c z e s n y m u z n a n iu jej p o d m io to w o ś c i w zak resie praw i o b o w i ą z k ó w 15. Z d o ln o ś ć do d z ia ła ń p r a w n y c h ś w ia d c z y o p o d m i o t o wości o tyle, o ile dane p a ń s tw o k o rz y s ta z niej b e z p o ś re d n io , a nie - ja k w p rz y p a d k u p a ń stw sfe d e ro w a n y c h - za p o ś r e d n ic tw e m ce n tra ln e j w ład zy .
P ań stw o p ra g n ą c e być p e łn o p r a w n y m p o d m io te m i u c z e s tn ik ie m o b ro tu m ię d z y n a ro d o w e g o w in n o być s u w e r e n n e , czyli m ieć s w o b o d ę re g u lo w an ia na zasadzie w y łą c z n o ś c i cało k sz ta łtu sw o ic h s to s u n k ó w w e w n ę tr z n y c h oraz u k ła d a n ia w e d łu g w łasn ej w oli s to s u n k ó w z in n y m i p a ń s tw a m i - o c z y w iście w g ra n ic a c h p o s z a n o w a n ia u p ra w n ie ń i in te re s ó w ty ch p a ń s tw , c h r o n io nych p rzez p ra w o n a r o d ó w 16. S u w e re n n o ś ć o z n a c z a „ n ie z a le ż n o ś ć p a ń s t w a od k a ż d e g o c z y n n ik a z e w n ę tr z n e g o oraz je g o s a m o d z ie ln o ś ć w r e g u lo w a n iu spraw w e w n ę tr z n y c h ” 17.
Z d a n ie m D. K o n d ra k ie w ic z a , u jm o w a n ie s u w e re n n o ś c i j a k o n ie z a le ż n o ś c i nie tylko p o lity czn ej, ale też e k o n o m ic z n e j, m ilita rn e j lub id e o lo g ic z n e j w o d n ie s ie
12 T a m ż e . IJ B o c z e k, B 1 e d s o e , d z . cy t., s. 3 9 - 4 0 . 14 B i e r z a n e k, S y m o n i d e s, dz. c y t . , s. 112. 15 K I a f k o w s k i, dz . cy t., s. 1 3 7 - 1 3 8 ; B o c z e k, B 1 e d s o e, dz. c y t ., s. 5 5 - 5 6 . 16 A. G ó r b i e 1, I n s ty tu c je p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o , K a t o w i c e 1 9 7 2 , s. 41. 17 E n c y k lo p e d ia p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o i s to s u n k ó w m ię d z y n a r o d o w y c h , W a r s z a w a 197 7, s. 378.
niu do w y żej w y m ie n io n e j d efinicji p ro w a d z i do w niosku, że w y m o g i te spełnia tylko k ilk a p a ń s tw - b ą d ź p re te n d u ją c y c h do roli m o carstw (U S A , C h R L ), bądź p ro w a d z ą c y c h p o lity k ę iz o la c jo n iz m u (np. do n ie d a w n a A lbania). A zatem, w e d łu g teg o autora, s u w e re n n o ś c i nie n ależy u w ażać za pojęcie absolutne. S u w e r e n n o ś ć w k la s y c z n y m r o z u m ie n iu , o z n a c z a ją c a n ie zależn o ś ć od in nych p a ń s tw , z d o ln o ś ć trak ta to w ą , p ra w o legacji i p ra w o z rzeszan ia się w o rg a n iz a c j a c h m i ę d z y n a r o d o w y c h , traci na z n a c z e n iu w o b ec po stęp u n a u k o w e g o i tec h n o lo g ic z n e g o , który w o s ta tn ic h c z a sa c h z d aje się coraz in ten sy w n iej w ypełniać p o ję c ie s u w e r e n n o ś c i 18. M o ż n a z a ry z y k o w a ć tw ierdzenie, że z w ią z a n y z p o s tę p e m te c h n ic z n y m w p ły w g o s p o d a rc z y w y s o k o ro z w in ię ty c h państw zaczyna p r z e jm o w a ć fu n k c je d o t y c h c z a s o w e j d o m in a c ji, opartej na sile m ilitarnej. W ła d z a w s u w e r e n n y m p a ń s tw ie je s t w ł a d z ą n a jw y ż s z ą i p ierw o tn ą, tj. nie c z e rp ią c ą s w y c h u p ra w n ie ń od ja k ie jś innej w ł a d z y 19.
S u w e r e n n o ś ć n ie w a ru n k u je p o d m io to w o ś c i w p rz y p a d k u innych bytów niż p a ń s tw a - p o d m io ty s u w e re n n e , tj. p a ń stw a , m a ją ch a ra k te r p ierw o tn y i pełny z ak res z d o ln o ś c i do c z y n n o ś c i p ra w n y c h . W p rz y p a d k u państw n ie su w e re n n y c h n ie m o ż n a m ó w ić o p o d m io to w o ś c i, p o n ie w a ż zostaje o n a p rzejęta przez p a ń s tw o d o m in u ją c e . N ie k ie d y je d n a k p a ń s tw a o k u p u ją c e starają się stw orzyć p o z o ry p o d m io to w o ś c i p a ń s tw a o k u p o w a n e g o , instalując w nim m ario n e tk o w e in sty tucje, na z e w n ą tr z p rz y p o m in a ją c e in sty tu cje su w e re n n e g o państw a.
II. E L E M E N T Y P O D M I O T O W O Ś C I P U B L IC ZN O -P R A W N E J
W S T O S U N K A C H M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H . R O D Z A JE P O D M IO TÓ W
T y p o w y m i p i e r w o tn y m p o d m io te m p r a w a m ię d z y n a ro d o w e g o je st państwo. N a V II K o n fe re n c ji P a n a m e r y k a ń s k ie j w M o n te v id e o , w art. 1 K onw encji: „O p r a w a c h i o b o w ią z k a c h p a ń s t w ”20 w y m ie n io n o cztery ele m e n ty składające się n a p o ję c ie p a ń s t w a 21. S ą to: stała lu d n o ść , o k re ślo n e terytorium , rząd, z d o l n o ść do u tr z y m y w a n ia s to s u n k ó w z in n y m i p ań stw am i.
18 D. K o n d r a k i e w i c z , U z n a n ie m ię d z y n a r o d o w e ja k o in s tr u m e n t w s p ó łistn ie n ia . L u b l i n 1991 , s. 8.
19 W . G ó r a l c z y k , P r a w o m ię d z y n a r o d o w e p u b lic z n e w z.arysie, W a r s z a w a 1989,
s. 121. 20 J. G . S t a r k e, A n In lr o d u c tio n to I n te r n a tio n a l L a w , L o n d y n 19 7 2 7. s. 101; B oc z e k, B 1 e d s o e, dz. cy t., s. 5 6. 21 Z o b . też: H. E. C a r d i n a 1 e, T h e H o ly S e e a n d th e I n te r n a tio n a l O r d e r, G e r r a r d s C r o s s 1 97 6, s. 81 o r a z B i e r z a n e k , S y m o n i d e s , dz . c y t., s. 113 -1 1 4 ; G ó r a l c z y k , d z . c y t ., s. 120. A u t o r z y ci w y m i e n i a j ą p o d o b n e e l e m e n t y s k ł a d o w e p a ń s t w a .
N iektórzy autorzy w y m ie n ia ją tylko trzy p ie rw sz e e le m e n ty , p o m ija ją c z d o l ność do u trz y m y w a n ia sto su n k ó w z in n y m i p a ń s t w a m i 22, p o d k r e ś la n ą p rz e z p ra w n ik ó w a m e r y k a ń s k ic h 23. T en c z w a rty e le m e n t został o d rz u c o n y ta k że w dyskusji K P M O N Z nad d e fin ic ją p a ń s tw a ja k o w ła ś c iw y dla s to s u n k ó w p o ł u d nio w o i śro d k o w o a m e ry k a ń s k ic h , g d zie rząd y , z m ie n ia n e często w w y n ik u p rze w ro tó w i rew o lu cji, nie z a w s z e były zd o ln e do u tr z y m y w a n ia s to s u n k ó w z innym i p a ń s tw a m i24. P rzeciw n ie, J. G. Starkę u w a ż a zd o ln o ść do u t r z y m y w a nia s to su n k ó w z innym i p a ń s tw a m i za e le m e n t n ajisto tn ie jsz y , ró ż n ią c y p a ń s tw a będące czło n k am i federacji lub p r o te k to ra tó w od p e łn o p ra w n y c h c z ło n k ó w sp o łeczn o ści m i ę d z y n a r o d o w e j25.
S p o śró d czterech w y m ie n io n y c h e le m e n tó w p a ń s tw a n a jw a ż n ie js z y w y d a je się e fe k ty w n y rząd, w a ru n k u ją c y n ie ja k o istnienie p o z o s ta ły c h c z y n n i k ó w 26. E fe k ty w n o ść rządu im p lik u je zaś istnienie n a ro d u , tj. ludności. W e w s p ó łc z e s n e j doktry n ie p ra w a n aród (lud) u w a ż a n y je s t za n o s ic ie la s u w e re n n o ś c i - w e f e k cie r e c y p o w a n ia zasady s a m o s ta n o w ie n ia . S u w e r e n n o ś ć u w a ż a się za p rz e ja w z w ie rz c h n ictw a n arodu. W p ra w ie m i ę d z y n a r o d o w y m p a ń s tw o tra k to w a n e je st ja k o w y ra z woli n aro d u i sk u tek j e g o s a m o s t a n o w i e n i a 27.
Jak w y k a z a ły d o ś w ia d c z e n ia I i II w o jn y ś w ia to w e j, utrata te ry to riu m p a ń stw o w e g o w sk u tek okupacji - przy z a c h o w a n iu (c h o ć b y n a e m ig ra c ji) legalnej w ładzy nad lu d n o ś c ią - nie m usi o z n a c z ać utraty p o d m io to w o ś c i i z n ik n ię c ia p a ń s tw a 28. Po d o b n ie stałe granice, c h o c ia ż w ła ś c iw e są w s z y s tk im n o w o c z e s nym p a ń stw o m , nie d e c y d u ją o istnieniu p a ń s tw a - p rz y k ła d e m m o że być u z n a nie Izraela za c z ło n k a N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h w m aju 1949 r., m im o że nie m iał on je s z c z e w ó w c z a s z d e fin io w a n y c h g r a n i c 29.
T ra d y c y jn ie p o d m io ty p ra w a m i ę d z y n a r o d o w e g o dzieli się n a p ie r w o tn e i p ochodne; ich p o d m io to w o ś ć p o c h o d z i od in n y c h p o d m io tó w (tzn. nie je s t p ierw otna). P o d m io tam i p ie rw o tn y m i są s u w e re n n e p a ń s tw a sp ełn ia ją c e w yżej w y m ie n io n e kryteria i m ające pełny zakres z dolności do c z y n n o śc i p ra w n y c h . C e c h ą o d ró ż n ia ją c ą od p ań stw p o d m io ty p o c h o d n e je s t n ie m o ż n o ś ć sp ełn ia n ia Z o b . K 1 a f k o w s k i, d z . c y t., s. 137; B i e r z a n e k, S y m o n i d e s, d z . cy t., s. 113, 114, K o n w e n c ja o p r a w a c h i o b o w ią z k a c h p a ń s tw z a w a r ta na V II K o n fe r e n c ji P a n a m e r y k a ń s k ie j (M o n te v id e o , 2 6 .1 2 .1 9 3 3 r .), [w:] B. W i n i a r s k i, W y b ó r ź r ó d e ł d o n a u k i p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o , W a r s z a w a 193 8, s. 5 5 0 - 5 5 3 . 24 K 1 a f k o w s k i, dz . cy t., s. 139. 25 S t a r k e, d z . cy t., s. 1 0 1 -102. 26 B i e r z a n e k, S y m o n i d e s, dz . c y t . , s. 114. 27 T a m ż e , s. 115. 28 T a m ż e , s. 114. 29 S t a r k e, d z . c y t., s. 101, p r z y p i s 2.
p rz e z nie w s z y s tk ic h tych k ry te rió w . Je d n a k e le m e n te m p r z e m a w ia ją c y m za ich p o d m i o t o w o ś c i ą je s t ich z d o ln o ść do d z ia ła ń na arenie m i ę d z y n a r o d o w e j30.
P o d m io ta m i takim i są o rg a n iz a c je m ię d z y rz ą d o w e, któ ry m p o w o łu ją c e je p a ń s tw a u d z ie la ją n ie ja k o części ze sw o ic h w ła sn y c h su w e re n n o śc i. O rg a n iz a c je takie c i e s z ą się s u w e r e n n o ś c i ą w zakresie, w ja k im zostały one w y p o s a ż o n e p rzez p a ń s tw a c z ło n k o w s k ie . S u w e re n n o ś ć tych p ań stw zostaje zaś u sz c z u p lo n a na rz ecz s u w e re n n o ś c i p o w o ła n e j o rg a n iz a c ji31. D o b r ą ilu stracją ta k ieg o p o d m io tu p o c h o d n e g o je s t O N Z : p r z y s łu g u je m u p ra w o z a w ie ra n ia u m ó w z p a ń s tw a m i, p r a w o le g acji, p r z y w ile je d y p lo m a ty c z n e , o b o w ią z e k opieki nad swoimi f u n k c jo n a r iu s z a m i i p o n o s z e n ia za n ich o d p o w ie d z ia ln o śc i, a także p ra w o w y s tę p o w a n ia z ro s z c z e n ia m i w ich im ie n iu 32.
C. B e re z o w s k i dzieli p o d m i o t y p ra w a m i ę d z y n a r o d o w e g o na: a) z o r g a n i z o w a n e ( sk ła d a ją c e się z w ielu osó b ) i b) n i e- z o r g a n i z o w a n e (jed n o stk i, tj. o so b y fizyczne). P o d m io ty z o rg a n iz o w a ne d z ie lą się na: s u w e r e n n e (p a ń stw a ) oraz n i e s u w e r e n n e (np. o rg a n iz a c je m ię d z y n a r o d o w e ). P o d m io ty n ie s u w e re n n e m o g ą być t r w a ł e (m ające byt trw ały , które z z a ło ż e n ia m o g ą istnieć b e z te rm in o w o , np. A ndora, M o n a k o ) i n i e t r w a ł e (m a ją c e w sam y m zało żen iu byt cza so w y , np. stro n a w o ju ją c a , n a ró d w a lc z ą c y o n ie p o d le g ło ść , które po u tw o rz e n iu p a ń stw a p rz e s ta n ą istnieć ja k o o d rę b n y p o d m io t p ra w a m ię d z y n a r o d o w e g o ) 33.
N a jw ię c e j w ą tp liw o ś c i bu d zi p o d m io to w o ś ć p r a w n o m ię d z y n a ro d o w a osób f iz y c z n y c h i p ra w n y c h . A u to rz y p rz y z n a ją cy p o d m io to w o ś ć o s o b o m fiz y c z n y m p o w o ł u j ą się n a fakt, że są one b e z p o ś re d n im i a d resatam i n ie k tó ry c h norm p ra w a m ię d z y n a r o d o w e g o . N a jc z ę ś c ie j p rz y ta c z a n y m p rz y k ła d e m takiej norm y je s t istn ie ją c a do p o ło w y X I X w. in sty tu c ja k o rsarstw a, tj. u p o w a ż n ie n ie k ap ita n ó w p r y w a tn y c h o k rę tó w do w alk i n a m o rz u z n iep rz y ja c ielsk im i je d n o s tk a m i. N o rm a m i a d r e s o w a n y m i do o s ó b f iz y c z n y c h s ą z a k azy d o p u s z c z a n ia się zbrodni w o je n n y c h czy p i r a c t w a 34.
I n sty tu cją, k tó ra m o g ła b y su g e ro w a ć p o d m io to w o ś ć o só b fiz y c z n y c h , jest p ra w o petycji. P o le g a o n o n a m o ż liw o ś c i o d w o ły w a n ia się j e d n o s te k do m ię d z y n a r o d o w y c h o rg a n ó w w p r z y p a d k u n a ru s z a n ia praw c z ło w ie k a p rzez p a ń stw o, k tó re m u je d n o s tk i te p o d l e g a j ą 35. P ro to k ó ł o pcyjny Z g r o m a d z e n ia O g ó l 30 E n c y k lo p e d ia p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o , s. 28 1. 31 K o n d r a k i e w i c z , dz. c y t . , s. 14. 32 T a m ż e , s. 15. 33 C. B e r e z o w s k i , L e s s u je ts n o n - s o u v e r a in s d o d r o it in te r n a tio n a l, P a r y ż 1939, s. 2 0 - 2 1 . 34 P o r . B i e r z a n e k , S y m o n i d e s , d z . cy t., s. 130. 35 T a m ż e , s. 131.
nego O N Z z 16 g ru d n ia 1966 r. reg u lu je p ro c e d u rę s k ła d a n ia tak ich petycji. J ed n ak sy tu acja p ra w n a o só b fiz y c z n y c h i p r a w n y c h o s ta te c z n ie r e g u lo w a n a je s t przez w e w n ę trz n e p raw o p a ń s tw o w e , a zasięg p r a w a p e ty cji o g r a n ic z o n y je st do p ań stw z w ią z a n y ch u m o w a m i o o c h ro n ie p ra w c z ło w ie k a .
Z d a n ie m B ie rz a n k a i S y m o n id e sa , p o d m io to w o ś ć p r a w n o m i ę d z y n a r o d o w a o sób fiz y c z n y c h je s t te o rety czn ie m o ż liw a - o z n a c z a ła b y o n a „ sto s u n e k r ó w n o ś ci i p a rtn e r s tw a ” m ię d z y o b y w a te le m a p a ń s t w e m 36. W y d a je się je d n a k , że sytuacja taka nie je st m o ż liw a n a w e t te o re ty c z n ie, p a ń s tw o takie b o w ie m (nie m ające o sta te c z n e g o z w ie r z c h n ic tw a nad o b y w a te la m i) nie b y ło b y su w e re n n e , czyli nie b yłoby p r a w d z iw y m p a ń s tw e m , a je d y n ie ja k ą ś j e d n o s t k ą o r g a n iz a c y j n ą w ię k sz e g o o rg a n iz m u p a ń s tw o w e g o .
III. N A B Y C IE P O D M I O T O W O Ś C I P U B L IC Z N O P R A W N E J
Byty s u w eren n e, czyli p a ń stw a , u k s z ta łto w a ły się n a p rz e s trz e n i d z ie jó w - w sk o m p lik o w a n y m p ro cesie so c jo lo g ic z n y m i p o l i t y c z n y m 37. P ro c e s ten o ch a ra k te rz e h isto ry c z n y m nie w c h o d z i w z ak res d o k try n y w s p ó łc z e s n e g o p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o . W o b e c u sta lo n e g o n a ziem i p o rz ą d k u p o lity c z n e g o i b raku miejsc nie p o d le g a ją c y ch w ła d z y p a ń s tw o w e j, n o w e , s u w e re n n e p a ń s tw a m o g ą p o w stać je d y n ie k o sz te m tery to riu m p a ń stw istn ie ją c y c h j u ż w c z e śn ie j.
W sp ó łc z e s n e m o ż liw o śc i p o w s ta n ia n o w y c h p a ń s tw , a w ięc n o w y c h s u w e r e n nych p o d m io tó w p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o , to: ro z c z ło n k o w a n ie (d is m e m b r a tio ) w ię k sz e g o p a ń s tw a na kilk a m n ie jsz y c h (np. r o z p a d A u s tr o - W ę g ie r po I w o jn ie św iatow ej); p o łączen ie się ( c e s s io ) co n a jm n ie j d w ó c h s a m o d z ie ln y c h p a ń stw (np. p o łą c z e n ie w 1964 r. T a n g a n ik i i Z a n z ib a r u w T a n z a n ię ); o d łą c z e n ie się (se c e s s io ) jak ie jś części te ry to riu m od istn ie ją c e g o w c z e śn ie j p a ń s tw a i u tw o r z e nie na tym o d e rw a n y m o b sz a rz e sa m o d z ie ln e g o n o w e g o p a ń stw a . W o d r ó ż n ie niu od ro z c z ło n k o w a n ia , p a ń s tw o , z k tó reg o w y o d rę b n ił się n o w y p o d m io t, ist nieje nadal, ale w u sz c z u p lo n e j form ie; za p rz y k ła d m o g ą p o s łu ż y ć u s a m o d z ie l nione p a ń s tw a kolonialne.
Istnieje je s z c z e m o ż liw o ść p o w s ta n ia n o w e g o p o d m io tu w p rz y p a d k u z m ia n y ustroju p o lity c z n e g o p ań stw a, kied y n o w a o rg a n iz a c ja p o lity c z n a nie je s t k o n ty n u a to rk ą d o ty c h c z a s o w e j (jak np. m iało to m iejsce w p rz y p a d k u p o w s ta n ia Z S R R w m iejsce carskiej Rosji).
’6 T a m ż e .
In n e sta n o w is k o w tej k w estii z a jm u je L. G e lb e r g 38. Z d a n ie m tego autora, z m ia n a u stro ju p o lity c z n e g o nie w p ły w a na zm ia n ę p o d m io to w o śc i państw a, jeśli ty lk o zo stały z a c h o w a n e tery to riu m i lud n o ść. Je d n a k w p rz y p a d k u państw b lo k u s o c ja lis ty c z n e g o (P o lsk a, C z e c h o s ło w a c ja , B ułgaria, R um unia, W ęg ry ) tru d n o m ó w ić o p o w s ta n iu ich n o w y c h p o d m io tó w w s k u te k zm iany ustroju p o lity c z n e g o , ale raczej o fa k ty c z n e j utracie p o d m io to w o ś c i w w yniku cichej in k o rp o ra c ji ty ch p ań stw , które stały się q u a s i-re p u b lik a m i Z w ią z k u R a d z ie c k ie go. T a f o r m a o k u p a c ji p o le g a ją c a na z a in s ta lo w a n iu w zajęty m p ań stw ie m a rio n e tk o w e j w ła d z y , p rz y j e d n o c z e s n y m s tw a rz a n iu p o z o ró w je g o suw erenności, z o s ta ła o p is a n a j u ż p rz e z M a c h ia v e lle g o 39.
P o d m io to w o ś ć b y tó w n i e s u w e re n n y c h m a c h a ra k te r p o c h o d n y i o g raniczony, je s t e f e k te m n a d a n ia lub uznania. P r z y k ła d e m n a d a n ia p o d m io to w o śc i są o r g a n iz a c je m ię d z y n a r o d o w e , k tó ry m p o d m io to w o ś ć n a d a ją p a ń s tw a c złonkow skie p o p r z e z u m o w ę o k r e ś la ją c ą jej zd o ln o ść p r a w n ą i zd o ln o ść do czynności p r a w n y c h 40. A k t u z n a n ia m ię d z y n a r o d o w e g o je st d e c y z ją p o lity czn ą, p o d e jm o w a n ą p rz e z u p r a w n io n y do tego o śro d e k d e c y z y jn y na p o d s ta w ie k ryteriów p o li ty c z n y c h i p r a w n y c h 41. W e d łu g A. K l a fk o w s k ie g o nie m a konkretnej norm y p ra w n e j reg u lu ją c e j n a b y c ie z dolności p ra w n e j p rzez p a ń s tw o 42. O środkam i u p r a w n io n y m i do p o d e jm o w a n ia decy zji o u z n a n iu m o g ą być p ań stw a, a w s z c z e g ó ln y c h s y tu a c ja c h u tw o rz o n e p rzez nie i w y p o s a ż o n e w n iezbędne do teg o atry b u ty o rg a n iz a c je m i ę d z y n a r o d o w e 43. U z n a n ie m ię d z y n a ro d o w e „ m o ż n a z d e f in io w a ć ja k o akt p ra w n y , w k tó ry m p o d m io t p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o s tw ie r d z a istn ien ie p e w n y c h faktów o ra z p rz y z n a je im o k reślo n e skutki
„ 4 4 p ra w n e
Art. 1 R e z o lu cji B ru k se lsk ie j z 1936 r. d e fin iu je instytucje u z n a n ia m ię d z y n a ro d o w e g o j a k o „ w o ln y akt, p rz e z który je d n o lub w ięcej p a ń stw po tw ierd za istn ien ie n a o k r e ś lo n y m tery to riu m z o rg a n iz o w a n e j p o lity c z n ie społeczności lu d zk iej, n ie z a le żn e j od ż a d n e g o z istn ie ją c y c h p a ń stw i zdolnej spełniać w y m a g a n ia p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o , i p rzez k tó ry m a n ife stu je zatem swój zam iar u w a ż a n ia jej za c z ło n k a w sp ó ln o ty m i ę d z y n a r o d o w e j ”45. 38 D z . c y t ., s. 109. 35 N . M a c h i a v e 1 1 i, K s ią ż ę , tl. C. N a n k e , W a r s z a w a 1987, s. 48. 40 R. B i e r z a n e k , J. J a k u b o w s k i , J. S y m o n i d e s , P r a w o m ię d z y n a ro d o w e i s to s u n k i m ię d z y n a r o d o w e , W a r s z a w a 198 0, s. 130. 41 K o n d r a k i e w i c z, dz . cy t., s. 4. 42 P r a w o m ię d z y n a r o d o w e p u b lic z n e , W a r s z a w a 198 1, s. 145. 43 K o n d r a k i e w i c z, dz . cy t., s. 3. 44 B i e r z a n e k , S y m o n i d e s , dz. c y t . , s. 142. 45 „ A m e r i c a n J o u r n a l o f I n t e r n a t i o n a l L a w ” ( S u p p l e m e n t ) , 3 0 ( 1 9 3 6 ) , s. 185.
P ań stw a d o k o n u ją u z n a n ia in d y w id u a ln ie ( b e z p o ś re d n io ) lub z b io ro w o (za p o śre d n ic tw e m o rganizacji m i ę d z y n a r o d o w y c h ). U z n a n ie z b io ro w e m a m ie jsc e przy p rz y jm o w a n iu n o w o p o w s ta ły c h p a ń s tw do O N Z lub in sty tu cji w y s p e c j a l i z o w a n y c h 46. P rz e d m io te m u z n a n ia m o ż e być inne p a ń s tw o , rząd, stro n a w a l cząca albo p o w s ta ń c y 47. U z n a n ie rz ą d u nie musi być z w ią z a n e z u z n a n ie m p a ń s tw a 48. Za to u znanie n o w e g o p a ń s tw a za w sz e p o c ią g a za s o b ą u z n a n ie jeg o rządu. U z n a n ie m o że być w y ra ż o n e e x p lic ite , czyli w y ra ź n ie , i ta c ite — m ilcząco, tzw. uzn an ie d o ro z u m ia n e 49. W y ra ż o n e w y raźn ie p o le g a n a w y d a n iu stosow nej noty d y p lo m a ty c z n e j lub o ś w ia d c z e n ia rząd u albo z a w a rc iu o d p o w iedniej u m o w y m ię d z y n a ro d o w e j. U z n a n ie d o ro z u m ia n e s p r o w a d z a się do podjęcia p rzez p a ń s tw o u z n a ją c e f a k ty c z n y c h działań, ja k ie z w y k le p o d e jm u je się w obec p a ń s tw a u z n a n e g o (n a w ią z a n ie k o n ta k tó w d y p lo m a ty c z n y c h lub k o n sularnych).
Inną, ch o ciaż p o d o b n ą co do treści f o r m ą je s t uzn an ie de fa c to i d e iure. U znanie de fa c to sto so w a n e je s t w o b e c p a ń s tw , któ ry ch istn ien ie nie je s t j e szcze ostatecznie p rze są d z o n e i n a jc z ę śc iej w y ra ż a się w u z n a n iu rz ą d u b ą d ź w p ro w iz o ry c z n y m n a w ią z a n iu n o r m a ln y c h k o n ta k tó w d y p l o m a t y c z n y c h 50. U znanie de iure m a zaś c h a ra k te r b e z w a r u n k o w y i znajd u je z a s to s o w a n ie w o b e c państw uw a ż a n y c h za stabilne. P ro w a d z i o sta te c z n ie do n a w ią z a n ia n o r m a ln y c h kontaktów d y p lo m a ty c z n y c h 51.
N iektórzy teo rety cy u w a ż a ją , że p o d m io te m p ra w a m ię d z y n a r o d o w e g o , je st ten, kto m a p ra w a i o b o w ią z k i w y n ik a ją c e z p ra w a m i ę d z y n a r o d o w e g o 52. D y skutuje się tylko o tym, czy m o ż n a j e d n a k uz n a ć p o d m io to w o ś ć p r a w n o m ię d z y - n a ro d o w ą bytu nie m a jąceg o z d o ln o ści do c z y n n o śc i p ra w n y c h , np. o s ó b f i z y c z nych będ ący ch tylko a d re s a te m n o r m p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o (np. p r a w o m ię d z y n a ro d o w e n a k ła d a na nie za k a z p o p e łn ia n ia p rz e stę p stw w o je n n y c h i przyznaje im p ew n e u p ra w n ie n ia , np. do o d p o w ie d n ie g o tr a k to w a n ia w o b o z a c h jenieckich), ale nie m a ją c y c h m o ż liw o ś c i b e z p o ś re d n ie g o d o c h o d z e n ia i r e a l i z a cji sw oich up raw n ień na arenie m ię d z y n a ro d o w e j. W y d a je się, że nie m o g ą one być p o d m io tam i p ra w a m i ę d z y n a r o d o w e g o , ch o c ia ż teo rety cy d o p u s z c z a j ą ta k ą
46 Por. C. B e r e z o w s k i , P r a w o m ię d z y n a r o d o w e p u b lic z n e , c z . I, W a r s z a w a 1 96 6, s. 93 -9 4 . 47 B o c z e k, B 1 e d s o e, d z . c y t., s. 4 4 - 4 5 . 48 T a m ż e , s. 45. 49 Z o b . K o n d r a k i e w i c z, dz . c y t ., s. 22. 50 B o c z e k, B 1 e d s o e, dz. cy t., s. 4 8 - 4 9 . 51 T a m ż e , s. 4 9 - 5 0 . 52 B i e r z a n e k, S y m o n i d e s, d z . c y t . , 1 3 7 -1 3 8 .
m o ż liw o ś ć - c z e g o p rz y k ła d e m je s t k la s y fik a c ja p o d m io tó w B e re z o w sk ie g o , p r z y to c z o n a w ro z d z ia le II.
B y c ie a d re s a te m n o rm p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o je s t je d n y m z n ie z b ę d n y c h e l e m e n tó w p o d m io to w o ś c i (m ię d z y n a ro d o w e j), co w id ać na p rzy k ła d z ie w ie lo n a r o d o w y c h korp o racji, u c z e s tn ic z ą c y c h w m ię d z y n a r o d o w y c h sto su n k ach g o s p o d a rc z y c h , re g u lo w a n y c h w e w n ę tr z n y m p ra w e m tych krajów , z któ ry ch p o c h o d z ą c z ło n k o w ie danej k o rp o ra c ji, a nie p ra w e m m i ę d z y n a r o d o w y m - nie są w ię c o n e j e g o p o d m io ta m i. W e d łu g J. Czai, p o z a p a ń s tw e m p o d m io te m p raw a m i ę d z y n a r o d o w e g o je s t ka ż d a o s o b a m a ją c a z d o ln o ść p r a w n ą w zakresie p raw a m i ę d z y n a r o d o w e g o , p o w s ta ła p rz e z p o z y ty w n e d zia ła n ia p ań stw lub tylko w w y n ik u u z n a n ia b ą d ź p o tw ie r d z e n ia p rzez p a ń stw a . A zatem - zgo d n ie z tą k o n c e p c ją - p o z a p a ń s tw e m nie m o że istnieć ża d e n inny p o d m io t p ra w a m ię d z y n a r o d o w e g o b ez zg o d y p a ń s t w 53.
*
Z p o w y ż s z e j analizy w y n ik a , że po jęcie p o d m io tu p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o je s t w d a ls z y m c ią g u k w e s tią sporną. N ajlepiej o b ra z u je to p rz y to c z o n a w ro z d z ia le II s y s te m a ty k a p o d m io tó w w e d łu g B e re z o w s k ie g o . P o za nie budzącym i w ą tp liw o ś c i s u w e re n n y m i p a ń s tw a m i n ajm n iej p o d w a ż a ln a w y d aje się p o d m io to w o ść o rg a n iz a c ji m ię d z y n a r o d o w y c h , ale - jak w yżej w s p o m n ia łe m - nie jest to i nie m o ż e b y ć ta k a s a m a p o d m io to w o ś ć , ja k p o d m io to w o ś ć b ytów s u w e ren n y c h .
Jeśli c h o d z i o byty n ie trw a łe , tj. n a ró d w a lc z ą cy o n ie p o d le g ło ść lub stronę w o ju ją c ą , to m o ż n a p o w ie d z ie ć , że ich p o d m io to w o ś ć je s t u z a le ż n io n a w dużej m ie rz e od u z n a n ia s y m p a ty z u ją c y c h z nim i lub s o ju sz n ic z y c h p ań stw bądź o rg a n iz a c ji m ię d z y n a r o d o w y c h , w k tó ry c h interesie je s t n a b y c ie p rzez te nie- p e ł n o p r a w n e p o d m io ty s u w e re n n o śc i.
P o d m io to w o ś ć o só b f iz y c z n y c h i p r a w n y c h nie daje się z a a k c ep to w a ć naw et te o re ty c z n ie.
Z U R F R A G E D E R R E C H T S P E R S Ö N L I C H K E I T IN D E N I N T E R N A T I O N A L E N B E Z I E H U N G E N Z u s a m m e n f a s s u n g D e r V e r f a s s e r d i e s e s A r t i k e l s ist b e m ü h t , e i n e A n t w o r t a u f d i e f ü r R e c h t s l e h r e u n d P r a x i s g l e i c h e r m a ß e n w i c h t i g e F r a g e z u f i n d e n , w e r ( o d e r w a s ) e i g e n t l i c h d e n T r ä g e r d e s ö f f e n t l i c h e n i n t e r n a t i o n a l e n R e c h t s b i l d e t . D a z u p r ä s e n t i e r t e r e i n e k r i t i s c h e A n a l y s e d e r v o n d e n R e c h t s t h e o r e t i k e r n v e r t r e t e n A n s i c h te n s o w i e d e r E n t s c h e i d u n g e n i n t e r n a t i o n a l e r G e r i c h t s h ö f e z u f o l g e n d e n T h e m e n : - D e f i n i t i o n d e s B e g r i f f s d e r R e c h t s p e r s ö n l i c h k e i t , d . h . d e r T r ä g e r s c h a f t i m i n t e r n a t i o n a l e n R e c h t ; - d i e w e s e n t l i c h e n E l e m e n t e d i e s e r R e c h t s p e r s ö n l i c h k e i t ; - d e r U m f a n g i h r e r D e s i g n a t e ( S t a a t e n , i n t e r n a t i o n a l e O r g a n i s a t i o n e n , H e i l i g e r S t u h l , u m ih re n a t i o n a l e U n a b h ä n g i g k e i t k ä m p f e n d e V ö l k e r ) ; - d ie B e d e u t u n g d e r „ A n e r k e n n u n g ” e i n e s T r ä g e r s a l s T e i l n e h m e r a n d e n i n t e r n a t i o n a l e n B e z i e h u n g e n . A u s d e m P o ln is c h e n ¡ü b e rsetzt v o n H e r b e r t U lr ic h
