Eugeniusz Hull
Sytuacja kościołą katolickiego na
Kresach północno-wschodnich w
sprawozdaniu ks. Józefa
Jarzębowskiego do prymasa Polski
Augusta Hlonda z 1941 roku
Echa Przeszłości 7, 233-249
E ugeni usz H u ll
W ydział P raw a i A dm inistracji
U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO
NA KRESACH PÓŁNOCNO-WSCHODNICH
W SPRAWOZDANIU KS. JÓZEFA
JARZĘBOWSKIEGO DO PRYMASA POLSKI
AUGUSTA HLONDA Z 1941 ROKU
Z ie m ie w sc h o d n ie R z e c z y p o sp o lite j, o k r e ś la n e k u ltu ro w o i h is to ry c z n ie K re s a m i, ro z c ią g a ły się w g r a n ic a c h II R P od P o je z ie rz a B ra s ła w s k ie g o i Ś w ię c ia ń s k ie g o n a p ó łn o c n y m w sc h o d z ie i p o p rz e z G a r b O s z m ia ń s k i o ra z W yży n ę N o w o g ro d z k ą s ię g a ły P o le s ia Z a c h o d n ie g o . N a d a ls z y m , ju ż w sc h o d n im o b s z a rz e o b e jm o w a ły W ołyń, a n a p o łu d n iu o ra z p o łu d n io w y m w sch o d zie M a ło p o lsk ę W sc h o d n ią , czyli P o d o le, P o d k a rp a c ie i P o k u cie.
W o b s z a rz e a d m in is tr a c y jn y m II R ze c z y p o sp o lite j b y ły to w o jew ó d ztw a: w ile ń s k ie i część w s c h o d n ia b ia ło sto c k ie g o (z p o w ia ta m i g ro d z ie ń s k im i wołko- w y sk im ), n o w o g ró d z k ie, p o le sk ie , w o ły ń sk ie , lw o w sk ie (z n a jd a le j w y s u n ię ty m i n a z a ch ó d p o w ia ta m i: Rzeszów , N isk o , T a rn o b rz e g - z teg o te ż t y t u ł u woj. lw o w sk ie n ie n a le ż a ło w całości do K resó w ), ta rn o p o ls k ie i s ta n is ła w o w s k ie .
K r e s y p ó łn o c n o -w s c h o d n ie i w s c h o d n ie , ja k o w o je w ó d z tw a w ile ń s k ie i n o w o g ró d z k ie , s tr a c iły p o ls k ą p rz y n a le ż n o ś ć p a ń s tw o w o - a d m in is tr a c y jn ą po 17 w r z e ś n ia 1939 r., a od 28 - po t r a k t a c i e m ię d z y Z S R R a I I I R z e s z ą - z o s ta ły o d d z ie lo n e g r a n ic ą (tzw . li n i ą d e m a r k a c y jn ą ) od r e s z ty z ie m p ó łn o c n o -w sc h o d n ic h i w s c h o d n ic h R z e c z p o sp o lite j, w łą c z o n y c h b e z p o ś re d n io do III R zeszy. P o d z ia ły t e d o ty c zy ły je d n o c z e ś n ie s t r u k t u r a d m in is tr a c y jn y c h (d ie c e z ja ln y c h i m n ie js z y c h , p a r a f ia ln y c h ) K o śc io ła rz y m s k o -k a to lic k ie g o n a ty m o b s z a rz e . W y tw o rz y ła się w t e n sp o só b p e w n a o d rę b n o ś ć z a ró w n o n a ro d o w e go d o ś w ia d c z e n ia o k u p a c y jn e g o , j a k i ż y c ia re lig ijn e g o .
O k u p a c ja ty c h z ie m p rz e z p a ń s tw o so w ie c k ie s ta n o w iła p o c z ą te k p ro c e su , w w y n ik u k tó re g o p o jęcie K resów , ja k o p e w n e j cało ści, s ta w a ło się po 1944 r. ju ż ty lk o s k ła d n ik ie m p a m ię c i h is to ry c z n e j. W p r z y p a d k u W iln a i części w o je w ó d z tw a w ile ń sk ie g o c h ro n o lo g ię z d a r z e ń w y z n a c z a w k ro c z e n ie S o w ietó w i 28 p a ź d z ie r n ik a , k ie d y to n a m ocy t r a k t a t u m ię d z y Z S R R a L itw ą z 10 p a ź d z ie r n ik a p r z e k a z a n o W ilno L itw ie , k t ó r a w ła d a ła ty m o b s z a re m do 15 c z e rw c a 1940 r.
P o n o w n e w łą c z e n ie W iln a i okolic do Z S R R n a s tą p iło w w y n ik u p r z e m o cy p o lity c z n e j w p o ło w ie c z e rw c a 1940 r., k ie d y to u tw o r z o n a z o s ta ła lite w s k a r e p u b lik a r a d z ie c k a . P o łu d n io w ą część te g o o b s z a r u k re so w e g o (woj. n o w o g ro d z k ie ) p rz y łą c z o n o do b ia ło r u s k ie j r e p u b lik i Z S R R - f o r m a ln ie po li s t o p a d o w y m d e k re c ie R a d y N a jw y ż s z e j Z S R R z 19 3 9 r. - i w ta k i c h o k u p a c y j n y c h s t r u k t u r a c h a d m in is tr a c y jn o - p a ń s tw o w y c h f u n k c jo n o w a ł in s ty tu c jo n a l n y K o śció ł rz y m s k o k a to lic k i i je g o w y z n a w c y n a ty m o b s z a rz e do 22 c z e rw c a 1941 r.
O rg a n iz a c y jn ie K ościół k a to lic k i n a K r e s a c h tw o rz y ły d w ie m e tro p o lie - w ile ń s k a , k t ó r a p o w o ła n a z o s ta ła po k o n k o rd a c ie z 1925 r o ra z lw o w sk a . W o jn a w rz e ś n io w a w 1939 r., z a b ó r ty c h z ie m p rz e z p a ń s tw o so w ie c k ie s tw o rz y ł n o w ą s y tu a c ję ta k ż e w w y m ia rz e ży c ia re lig ijn e g o , g dyż id e o lo g iz a c ja o ra z a te iz a c ja , ja k o im m a n e n t n a część p r o g r a m u p o lity c z n e g o i w y ch o w aw - c zo -o św iato w eg o , b y ła w a ż n y m e le m e n te m s y s te m u u stro jo w e g o Z SR R . P o n a d to , s k o m p lik o w a n a s y tu a c ja k a to lik ó w n a o b s z a r a c h W ile ń sz c z y z n y i N o- w o g ró d c z y z n y s ta n o w iła n ie ty lk o d ra m a ty c z n y f r a g m e n t d ziejó w re lig ijn y c h , a le ta k ż e - a m o ż e p r z e d e w s z y s tk im - n a ro d o w y c h . P o lity k a o k u p a n ta w obec z a w o jo w a n y c h z ie m r e a liz o w a n a b y ła ró ż n y m i fo rm a m i n a c is k u , ró w n ie ż e k o n o m ic z n o -s p o łe c z n y m i, z m ie rz a ją c y m i k o n s e k w e n tn ie do b u d o w a n ia sp o łe c z e ń s tw a b e z re lig ijn e g o . N a d w e r ę ż a ją c d z ia ła n ia m i a d m in is tr a c y jn y m i t r a d y c y jn y s y s te m w a rto ś c i, o s ła b ia n o w ięzi n a ro d o w e , w y r a ż a n e w z a s a d n ic z y sp o só b p rz e z w sp ó ln o tę w y z n a n io w ą .
O d c z y ta n ie te j n ow ej s y tu a c ji p rz e z K ościół in s ty tu c jo n a ln y w p ie rw s z y m o k re s ie o k u p a c ji do l a t a 1941r. s ta n o w iło b a rd z o w a ż n e z a g a d n ie n ie . W ia r y g o d n e i z a k tu a liz o w a n e in fo rm a c je , d o ty c z ą c e z m ie n io n y c h u w a r u n k o w a ń fu n k c jo n o w a n ia K o śc io ła i tr u d n e g o p o ło ż e n ia je g o w ie rn y c h n a ty m o b s z a rz e , s ą w a ż n y m f r a g m e n te m cało ścio w eg o o p is u rz e c z y w isto śc i o k u p a c y jn e j.
J e d n ą z p ie rw s z y c h p ró b o cen y s y tu a c ji K o śc io ła k a to lic k ie g o n a o b s z a rz e W ile ń sz c z y z n y b y ło s p ra w o z d a n ie (r a p o r t) k s. J ó z e f a J a rz ę b o w s k ie g o , k tó ry w y d o s ta w s z y się w lu ty m 1941 r., j a k s a m p isz e : „z p o d z a b o ru B o lsz e w ic k ie go z L itw y i s ta n ą w s z y n a z ie m i ja p o ń s k ie j”, c z u ł się w o b o w ią z k u p r z e d s t a w ić p ry m a s o w i m e ld u n e k o s y tu a c ji re lig ijn e j i n a ro d o w e j n a o k u p o w a n y c h p ó łn o c n o -w sc h o d n ic h z ie m ia c h k re so w y c h .
K s ią d z J ó z e f J a r z ę b o w s k i (1 8 9 7 -1 9 6 4 ), u ż y w a ją c y p s e u d o n im u l ite r a c k ieg o J a n A rt., u r o d z ił się 2 6 lis to p a d a 1897 r., ja k o s y n G rz e g o rz a i F r a n c isz k i z A b lew iczó w w ro d z in ie ro b o tn ic z e j w W a rsz a w ie . E d u k a c ję w szk o le ś re d n ie j w N ow ym M ieście n a d P ilic ą m u s ia ł p rz e rw a ć z pow odu re le g o w a n ia go
z a p o sta w ę p a trio ty c z n ą - z z a k a z e m k s z ta łc e n ia się w sz k o łac h K ró le stw a Polskiego. U kończył w re z u lta c ie g im n a z ju m Z am ojskiego w W arszaw ie, a w ro k u 1917 w s tą p ił do Z g r o m a d z e n ia K się ż y M a ria n ó w . O d r o k u 1919 k s z ta łc ił się w W y ższy m S e m in a r iu m D u c h o w n y m w W a rs z a w ie , g d zie w 1923 r. o trz y m a ! ś w ię c e n ia k a p ła ń s k ie . K s ią d z J a r z ę b o w s k i s tu d io w a ł ró w n ie ż p o lo n is ty k ę n a K U L w L u b lin ie , a le s t u d i a te p r z e r w a ł z p o w o d u choroby. W r o k u 1925 p o d ją ł p ra c ę p e d a g o g ic z n ą w K o le g iu m K s ię ż y M a r ia n ó w n a B ie la n a c h . P r a c u ją c w K o le g iu m M a r ia n ó w k s z ta łto w a ł i ro z w ija ł sw o je z a in te r e s o w a n ia h is to r y c z n e , tw o rz ą c t a m m u z e u m , a w sz c z e g ó ln o śc i ro z p o c z ą ł b a d a n i a n a d p o s ta c ią R o m u a l d a T r a u g u t t a , p o s z u k u ją c m .in . je g o d o c z e s n y c h s z c z ą tk ó w . P ro w a d z i! d z ia ła ln o ś ć o d c z y to w ą i p u b lic y s ty c z n ą , s y tu u ją c T r a u g u t t a j a k o p o s ta ć św ię te g o b o h a t e r a n a ro d o w e g o , p r e k u r s o r a k a to lic k ie j n a u k i sp o łe c z n e j. W 1 9 3 6 r. o p u b lik o w a ł k s ią ż k ę D u c h o w e o b lic ze T r a u g u tta , a w 19 3 8 k o le j n ą p t. T r a u g u tt.
O d r o k u 1937 p e łn ił fu n k c ję w ic e m o d e r a to ra S o d a lic ji M a r ia ń s k ie j A k a d e m ik ó w u c z e ln i w a rs z a w s k ic h . W e w r z e ś n iu 1939 r. z n a la z ł się n a L itw ie . Z a p o z n a w a ł się ta m z f o rm ą n a b o ż e ń s tw a do M iło s ie rd z ia B ożego. P r o p a g o w a n ie te g o ty p u re lig ijn o ś c i u w a ż a ł z a m is ję k a to lic y z m u p o lsk ieg o , w a ż n ą , je g o z d a n ie m , ta k ż e w w y m ia rz e n a ro d o w y m . M a te r ia ły (d o k u m e n ta c ję n a b o ż e ń s tw do M iło s ie rd z ia B ożego) w y w ió zł z L itw y w 1941 ro k u , k ie d y to p rz e z M u r m a ń s k i J a p o n ię d o ta r ł do U S A . O p r z e ja w a c h te g o ty p u re lig ijn o ś c i n a K r e s a c h w z m ia n k u je ró w n ie ż w sw o im s p ra w o z d a n iu .
W lis to p a d z ie 1943 r. w y je c h a ł do o ś r o d k a p o lo n ijn e g o w S a n t a R o sa w M e k s y k u , w k tó ry m p rz e b y w a ło m ię d z y in n y m i około 700 d z ieci e w a k u o w a n y c h z te r e n ó w Z SR R . K ie ro w a ł t a m s z k o łą ś r e d n ią i h a r c e r s tw e m o ra z c a łą p r a c ą d u s z p a s te r s k ą . P o r o z w ią z a n iu o ś ro d k a w 19 4 6 r. u ru c h o m ił w T la lp a n s c h ro n is k o d la p rz e b y w a ją c y c h n a d a l M e k s y k u około 65 ch ło p có w i d z ie w c z ą t p o lsk ic h .
W r o k u 1950 w ró c ił do E u ro p y i z o s ta ł p rz e ło ż o n y m d o m u z a k o n n e g o o ra z m a g is tr e m n o w ic ja tu w H e re f o rd w W ielk iej B r y ta n ii. P o w y k u p ie n iu z a b y tk o w e g o p a ła c u o ra z p o sia d ło śc i F a w le y C o u rt, za ło ż y ł ta m i z o rg a n iz o w a ł d r u g i d o m z a k o n n y k s ię ż y m a ria n ó w , p o z o s ta ją c je g o p rz e ło ż o n y m . Z g ro m a d z e n ie to n a le ż a ło do a m e r y k a ń s k ie j p ro w in c ji św. S ta n is ła w a K o stk i, a k s ią d z J a r z ę b o w s k i p e łn ił fu n k c ję d e le g a ta p ro w in c ja ła . W r o k u 1954 z o r g a n iz o w a ł w F a w le y C o u r t ś r e d n ią sz k o łę m ę s k ą z i n t e r n a t e m p o d n a z w ą K o le g iu m M iło s ie rd z ia B ożego.
W r a m a c h ty c h p r a c e d u k a c y jn o - o r g a n iz a to r s k ic h J a r z ę b o w s k i u tw o rz y ł w F a w le y C o u r t m u z e u m h is to ry c z n e poloników , szc z e g ó ln ie b o g a te w zb io ry d o ty c z ą c e p o w s ta n ia sty c z n io w e g o D z ię k i z g ro m a d z o n m t a m m a te r ia ło m i n te re s o w a ł się n a d a l o so b ą T r a u g u tta , w y d a ją c n a w y c h o d ź stw ie p ra c e p o św ię co n e je m u i epoce p o w s ta ń c z e j - M ó w ią lu d z ie r o k u 18 6 3 (1 9 6 3 ), o ra z p o ś m ie r tn ie : T r a u g u tt. D o k u m e n ty , listy, w s p o m n ie n ia , w y p is y (1 9 7 0 ), J a n J e
O p ró cz d o k u m e n ta c y jn e g o p i s a r s t w a h is to ry c z n e g o , k s. J a r z ę b o w s k i o p u b lik o w a ł w 1943 r., ja k o J a n A r t, P ie śń b e zim ie n n e g o k rzy żo w c a , z b ió r w ie r szy i p ie ś n i re lig ijn y c h z w ła s n ą m u z y k ą , k tó r y po w o jn ie w y d a ł p o n o w n ie ju ż p o d w ła s n y m n a z w is k ie m .
K s ią d z J a r z ę b o w s k i p is a ł te k s t y i k o m p o n o w a ł m u z y k ę do p ie ś n i r e lig ij n y c h , sp o ś ró d k tó ry c h n a jw ię k s z ą s ła w ę p r z y n io s ła m u - w y k o n y w a n a ró w n ie ż i d z is ia j w k o śc io ła c h - s tw o rz o n a je s z c z e p rz e d w o jn ą p ie ś ń B łę k itn e
r o z w iń m y s z ta n d a r y , k tó r a s t a ł a się h y m n e m S o d a lic ji M a ria ń s k ie j.
K s. J ó z e f J a r z ę b o w s k i n a le ż a ł do czołow ych p o s ta c i P o lo n ii w E u ro p ie Z a c h o d n ie j, p ro w a d z ił d z ia ła ln o ś ć o d c zy to w ą, p ro p a g u ją c p o s ta ć R o m u a ld a T r a u g u tta , z a b ig a ją c o w y n ie s ie n ie go n a o łta rz e , w y g ła s z a ł r e f e r a ty i p r o w a d z ił re k o le k c je d la in te lig e n c k ic h śro d o w is k p o lo n ijn y c h . Z m a rł w e w r z e ś n iu 1964 r o k u w S z w a jc a rii - p o c h o w a n y z o s ta ł w F a w le y C o u r t1.
S p ra w o z d a n ie k s ię d z a J a rz ę b o w s k ie g o z a w ie r a o p is s y tu a c ji społeczno- re lig ijn e j n a o b s z a r a c h d ie c e z ji w ile ń s k ie j, k t ó r a w l a ta c h 1 9 3 9 -1 9 4 1 p r z e c h o d z iła „ p r z e o b r a ż e n ia ” p r z y n a le ż n o ś c i p a ń s tw o w e j. J e g o z a p is o k re ś lić m o ż n a ja k o ty p d o k u m e n tu o so b iste g o , ja k k o lw ie k m a z z a ło ż e n ia c h a r a k t e r r a p o r t u in s ty tu c jo n a ln e g o . A u to r o d w o łu je się do w ła s n y c h o b s e rw a c ji i u s t a le ń , o p a tr u je r e je s tr o w a n e f a k ty in d y w id u a ln y m k o m e n ta r z e m , m n ie js z ą w a g ę p rz y w ią z u ją c do r e s p e k to w a n ia c h ro n o lo g ii z d a rz e ń . S p ra w o z d a n ie z a w ie r a p rz e d e w s z y s tk im s u b ie k ty w n ą o c en ę s y tu a c ji, co p o z w a la tr a k to w a ć je n ie ty lk o ja k o o p is rz e c z y w is to ś c i o k u p a c y jn e j ta m ty c h te re n ó w , a le i ś w ia d ectw o p o g lą d ó w i p o s ta w y p isząceg o .
A u to r k o n c e n tr u je się p rz e d e w s z y s tk im n a r e la c ji z ó w czesn eg o ży cia re lig ijn e g o o ra z z a c h o w a ń o k u p a n t a w obec s p o łe c z e ń s tw a p o lsk ieg o . S p r a w o z d a n ie d o ty czy k o n k re tn e g o c z a s u , a m ia n o w ic ie je g o p o b y tu n a z ie m ia c h w s c h o d n ic h i j e s t ro d z a je m d o k u m e n tu k o śc ie ln e g o , in s ty tu c jo n a ln e g o , sp o rz ą d z o n e g o d la celów in fo rm a c y jn y c h w ła d z y h ie ra rc h ic z n e j.
P o z n a n ie ż y c ia re lig ijn e g o , p o s ta w d u c h o w ie ń s tw a , d z ia ła ln o ś c i k o n s p i ra c y jn e j n a ty m o b s z a rz e j e s t n a d a l p r z e d m io te m h is to ry c z n y c h b a d a ń , s tą d te ż s p ra w o z d a n ie k s ię d z a J a r z ę b o w s k ie g o w p is u je się w p o d s ta w o w y k o n t e k s t d o k u m e n ta c ji źró d ło w ej, u m o ż liw ia ją c e j r e k o n s tr u k c ję d z ia ła ń p o lity c z n y c h , k o n s p ir a c y jn y c h - z b ro jn y c h i c y w iln y c h 2, a p rz e d e w s z y s tk im s ta n o w i św ia d e c tw o d o k u m e n tu ją c e sp o łe c z n e z a c h o w a n ia re lig ijn e i K ościół i n s t y t u cjonalny. J e s t tra d y c y jn y m g a tu n k ie m d o k u m e n ta c ji in s ty tu c jo n a ln e j w y tw o 1 Zob. biogram J. Jarzębowskiego w: Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce, Lublin 1994, s.192 - 193. O emigracyjnym pisarstwie historycznym dotyczącym epoki porozbiorowej zob. R Stobiecki, Klio na wygnaniu. Z dziejów polskiej historiografii na uchodźstwie w Wielkiej
Brytanii, Poznań 2005, tam rozdział: Studia nad epoką porozbiorową, s. 258-271.
2 O początkach organizowania podziemia instytucjonalnego - państwa podziemnego - na północno-wschodnich Kresach, oprócz dokumentacyjnego opisu L. Tomaszewskiego, Wileńszczy-
zna lat wojny i okupacji 1939-1945, Warszawa 2001, zob. też: W. K. Roman, Konspiracja polska na Litwie i Wileńszczyźnie, wrzesień 1939 - czerwiec 1941, Toruń 2001; C. Wilanowski, Konspira cyjna działalność duchowieństwa kościoła katolickiego na Wileńszczyźnie w latach 1939-1944,
rz o n e j d la celów in fo rm a c y jn y c h , s p o rz ą d z o n y m p rz e z c z ło n k a w s p ó ln o ty z a k o n n e j d la p r y m a s a , s p ra w o z d a n ie m , k tó r e op ró cz c h a r a k t e r u in fo r m a c y jn e go p o s ia d a cec h y p o z n a w c z e w s fe rz e sp o łe c z n e j i obyczajow ej.
D o k u m e n t t e n z n a jd u je się w z b io ra c h S tu d iu m P o ls k i P o d z ie m n e j w L o n d y n ie , w z a so b ie M in is te r s tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h , o z n a c z o n y j e s t s y g n a t u r ą S.P.P. - 4 .5 i liczy 9 p o n u m e ro w a n y c h k a r t m a s z y n o p is u . T re ść s p r a w o z d a n ia z o s ta ła s p o r z ą d z o n a w J o k o h a m ie . T e k s t d a to w a n y n a 2 4 m a r c a 1941 r., n ie z a w ie r a ty tu łu , a je d y n ie o d n ie s ie n ie do a d r e s a t a , p r y m a s a A u g u s ta H lo n d a . Do M in is te r s tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h w L o n d y n ie s p ra w o z d a n ie J a r z ę b o w sk ie g o w p ły n ę ło ja k o o d p is, z a p o ś re d n ic tw e m A m b a s a d y R P w W a s z y n g to n ie , a z p is m a p rz e w o d n ie g o k a n c e la r ii M S W w y n ik a , że z o sta ło w y s ła n e z d a t ą 21 c z e rw c a 1944 r. do m i n i s t r a g en . K a z im ie r z a S o sn k o w sk ie g o , m in i s t r a In fo rm a c ji i D o k u m e n ta c ji, sz e fa K a n c e la r ii C y w iln e j P r e z y d e n ta RP, a m b a s a d o r a R P p rz y S to lic y A p o sto lsk ie j, m i n i s t r a J ó z e f a P o to c k ie g o w L i zb o n ie i b is k u p a polow ego J ó z e fa G aw liny.
T e k s t m a s z y n o p is u z a w ie r a lic z n e b łę d y i p r z e in a c z e n ia w n a z w a c h m ie j scow ości o ra z n a z w is k a c h , a ta k ż e o rto g ra fię z o k r e s u m ię d z y w o je n n e g o . D la p o trz e b n in ie js z e j p u b lik a c ji u w sp ó łc z e śn io n o p iso w n ię s p ra w o z d a n ia . W p ro w a d z o n o ta k ż e d a w n e i a k tu a ln e n a z w y m iejsco w o ści, a n a z w is k a , k tó re ro z p o z n a n o , p o d a n o w p r z y p is a c h - ta m g d z ie m o ż n a by ło j e o d tw o rz y ć d o k u m e n ta c y jn ie i n a p o d s ta w ie l i t e r a t u r y p rz e d m io tu . E m in e n c jo Y o k o h a m a , 24. m a r c a 1941 r. W y rw a w sz y się sz c z ę śliw ie w k o ń c u lu te g o r. b. sp o d z a b o r u B o lsz e w ic k ieg o z L itw y i s ta n ą w s z y 14 m a r c a n a z ie m i ja p o ń s k ie j c z u ję się w o b o w ią z k u złożyć k r ó tk i m e ld u n e k o s y tu a c ji re lig ijn e j: Z iem i W ile ń sk ie j p o d o b e c n ą o k u p a c ją b o lsz e w ic k ą .
Ze w z g lę d u n a a k tu a ln o ś ć sp ra w y , z a c z y n a m od te g o o s ta tn ie g o . Z g ó ry p r z e p r a s z a m , że in fo rm a c je m o je n ie b ę d ą m o że t a k w y c z e rp u ją c e j a k teg o n a le ż a ło b y się sp o d z ie w a ć . Z m u sz o n y b o w ie m b y łe m p rz e b y w a ć z d a la od c e n tr u m . D w u k ro tn ie je d n a k je ź d z iłe m do W iln a , ro z m a w ia łe m z w ie lo m a o so b a m i z a ró w n o z k le r u j a k i s p o łe c z e ń s tw a św ieck ieg o . M a ją c z a ś b a rd z o ju ż p o s u n ię tą s p ra w ę w y ja z d u z a g ra n ic ę , p rz y b y łe m s p e c ja ln ie do W iln a
perspektywy zapis B. Krzyżanowskiego, Wileński matecznik, 1939 - 1944, Paryż 1979, a także reprezentatywne dla poznania tego czasu z perspektywy cywilnych środowisk inteligenckich wspomnienia i refleksje nad okupacyjną przeszłością, uwzględniające również warstwę zdarze niową: Z. Szczęsny Brzozowski, Litwa - Wilno 1910-1945, Paryż 1987, S. Stomma, Trudne
i m ia łe m p rz e p ro w a d z ić d w ie u m ó w io n e ro zm o w y : a / w K u r ii W ile ń sk ie j, b / z c z ło n k ie m o rg a n iz a c ji w ile ń s k ie j z k s. K .3; n ie s te ty - do ro z m ó w n ie doszło; z o s ta łe m b o w ie m w n o cy ś c ią g n ię ty z p o w ro te m do K o w n a a la r m e m o n a d s p o d z ie w a n ie p r z y ś p ie s z o n y m w y je z d z ie . P o z o s ta w io n y p r z e z e m n ie w s p ó łto w a rz y s z - k le r y k ro z m ó w u m ó w io n y c h n ie m ógł p rz e p ro w a d z ić i w ró cił z n iczy m .
O to g a r ś ć szczeg ó łó w w y ja ś n ia ją c y c h ; p o n iżej z a ś sz k ic o s y tu a c ji re lig ij n ej Z ie m i W ile ń sk ie j. I P o d z i a ł D i e c e z j i W i l e ń s k i e j D ie c e z ja W ile ń s k a p o d r z ą d a m i b o lsz e w ik ó w z o s ta ła r o z d a r t a p rz e z d w ie so w ieck ie r e p u b lik i: l i t e w s k ą i b i a ł o r u s k ą . R z ą d y w c z ę ś c i lit e w s k i e j s p r a w u j ą n i e z a c h w i a n i e , po a p o s t o l s k u i z p e łn ą g o d n o ści k a p ł a n a i P o la k a , K s ią d z A rc y b is k u p R o m u a ld J a łb rz y - k o w s k i w W i l n i e 4.
B o ls z e w ic k ą B ia ło r u s ią r z ą d z i w im ie n iu J . E x. A r c y p a s te r z a W ile ń s k ie go, K s. P r a ł a t L u b ia n ie c 5 ja k o a d m i n i s t r a t o r - w L idzie.
A r c y b i s k u p J a ł b r z y k o w s k i
Z A rc y p a s te rz e m o so b iśc ie r o z m a w ia łe m w lis to p a d z ie r. b. O s ta tn ie w y p a d k i i od l a t tr w a ją c a c ię ż k a c h o ro b a / r a k a / p o s u n ę ły go z n a c z n ie , a le n ie z łam ały . J e s t sp o k o jn y , ufny, o p a n o w a n y , sta n o w czy , „N a le ż y u fa ć B o g u , że w s z y s tk o b ę d z ie d o b rz e ’’ - m ó w ił m i z u ś m ie c h e m ; J a się te g o n ie d o c z e k a m , a le w y d o c z ek acie ; t r z e b a w s z y s tk o p rz e trw a ć ; w ięcej b yć g o to w y m n a rz e c z y g o rsze, n iż d z iś m am y , a le to w s z y s tk o p rz e jd z ie ’’.
C a łą w ła s n o ś ć k o ś c ie ln ą w b u d y n k a c h i z ie m i, b o lsz e w ic y sk o n fisk o w a li. Z a ró w n o w ięc P a s te r z j a k s e m in a r iu m , k a p i t u ł a i k le r - ż y ją z ła s k i O p a tr z n o ści. S z y k a n o so b is ty c h w s to s u n k u do e k s c e le n c ji ze s tr o n y b o lsz e w ik ó w d o tą d n ie było. W w ig ilię B ożego N a r o d z e n ia ty lk o (1940), g d y A rc y p a s te rz
3 Ksiądz Kazimierz Kucharski (1894-1956), SJ, działacz podziemia wileńskiego, współor ganizator konspiracji wojskowej.
4 Arcybiskup Romuald Jałbrzykowski (1876-1955).
5 Ksiądz prałat Karol Lubianiec (1886-1942), dziekan mołodeczański, mianowany przez abp Jałbrzykowskiego wikariuszem generalnym na tereny Białorusi, czyli dawnej archidiecezji mohylewskiej. O podziałach wewnętrznych archidiecezji wileńskiej wynikających z „wielości okupacji” tego obszaru w latach 1939-1944 zob. T. Krahel, Archidiecezja wileńska w czasie
II wojny światowej, (w:) Wilno i Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur, red.
E. Felisiak, Białystok 1992, s. 261-282, również tenże; Archidiecezja wileńska, w: Zycie religijne
w Polsce pod okupacją 1939-1945. Metropolia wileńska i lwowska, red. Z. Zieliński, Katowice
z a s z e d ł do s e m in a r iu m n a o p ła te k , n a g le zjaw iło się a u to b o lsz e w ic k ie ż ą d a ją c n a ty c h m ia s to w e j je g o b y tn o ś c i u w ie lk o rz ą d c y so w ieck ieg o J e r e m k i 6.
T en (J e re m k o ) w y s tą p ił z z a r z u ta m i „w zm ożonej p r o p a g a n d y re lig ijn e j”. A w ięc, że: z a k r y s tia n i o b c h o d z ili d o m y w y m u s z a ją c d o d a tk i p ie n ię ż n e z a o p ła tk i... A rc y p a s te rz w y ja ś n ił, iż to zw yczaj p ra d a w n y ; o p ła tk i b r a li ty lk o ci, k tó r z y te g o chcieli; „ w y m u sz e n ie p ie n ię d z y ” j e s t w ięc w y łą c z n e . N ie c h tow. J e r e m k o z a c y tu je f a k t k o n k re tn y , a b ę d z ie o n z b a d a n y i w z g lę d n ie u k a r a n y ... T o w a rz y sz J e r e m k o „ f a k tu ” oczyw iście n ie z a c y to w a ł... W y s tą p ił n a to m ia s t z in n y m z a r z u te m : że u c z y się m ło d z ie ż y po k o śc io ła c h re lig ii. A rc y p a s te rz w y ja ś n ił, że k s ię ż a c z y n ią to z je g o u p o w a ż n ie n ia a z g o d n ie ze sw o im p o w o ła n ie m ; z a s łu g u ją w ięc ra c z e j n a p o c h w a łą a n ie n a n a g a n ę , ty m b a rd z ie j, że c z y n ią to b e z in te re s o w n ie T a k te ż czy n ić b ę d ą i n a d a l... N a s tą p ił „ z a r z u t” o s ta tn i: K s. K. z a w e z w a n y do s z p ita la n ie o g ra n ic z y ł się do in d y w id u a ln e g o w y p a d k u , a le zw ró cił się do w s z y s tk ic h c h o ry c h n a s a li, z z a p y ta n ie m , czy k to ś z n ic h n ie chce p r z y s tą p ić do S a k r a m e n tó w św (ię ty c h )... „U czy n ił to d o s k o n a le - o d p o w ie d z ia ł a r c y p a s te r z - a n a w e t z p u n k t u w id z e n ia czy sto o rg a n iz a c y jn eg o , bo u m n ie js z a o b słu d z e p ra c y co d zien n eg o u ż y w a n ia k s ię d z a ”. N a ty m ro z m o w a się z a k o ń c z y ła.
T a k t y k a b o l s z e w i c k a n a L i t w i e i w W i l e ń s z c z y ź n i e
S to s u n k i z w ła d z a m i b o lsz e w ic k im i u ło ż y ły się o so b liw ie. R ó ż n ic a p o le g a n a ty m , że n a L itw ie k o w ie ń s k ie j7 b o lsz e w ic y s ą b e z w z g lę d n i i b e z c e re m o n ia ln i. E p is k o p a t z a ś i k le r lite w s k i s z u k a , p o ro z u m ie n ia , u s iłu je w ejść w s to s u n k i, z y sk a ć le g a liz a c ję p e w n y c h p o su n ię ć . N o w y s u f r a g a n k o w ie ń sk i, m ło d y b is k u p B riz g io r a z po r a z w im ie n iu sw ego o r d y n a r iu s z a lu b lite w s k ie go e p is k o p a tu p r z e p r o w a d z a j a k ie ś rozm ow y. J e s i e n i ą je ź d z ił do M o sk w y p ro sz ą c o le g a liz a cję je d n e g o n a c a łą L itw ę s e m in a r iu m w K o w n ie ’’/m ie jsc a 3, k tó r e z a m k n ię to : w T e lsz a c h 8, W o łk o w y sk a c h 9 i K o w n ie 10/. Z e zw o len ie o tr z y m a ł. U w a ż a n o to z a su k c e s. W p ro w a d z o n o n a w e t w y k ła d k o n s ty tu c ji S t a l i n o w sk ie j do p r o g r a m u s e m in a r iu m . I d y lla n ie t r w a ł a d łu g o . T uż p rz e d z ja z 6 Nazwisko o takim brzmieniu, pisowni oraz funkcji nie występuje w literaturze przed miotu. W Wilnie - zajętym przez RKKA - zorganizowano tzw. Zarząd Tymczasowy Okręgu Wileńskiego, na którego czele stanął początkowo Jakim Zylianin a następnie Kraskow zob. S. Lewandowska, Zycie codzienne Wilna w latach II wojny światowej, Warszawa 1997, s. 18, tam literatura. Patrz też K. Jasiewicz, Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 1939
-1941, Warszawa - Londyn - Paryż 2002. Tam dokumentacja instytucjonalna.
7 Potoczna, polska, a nie oficjalna nazwa państwa litewskiego w międzywojniu.
8 Telsze - miasto w dawnym księstwie żmudzkim (w międzywojniu i dziś Litwa), nad jeziorem Mastis. W czasach Rzeczpospolitej Obojga Narodów miejsce powiatu. Od XVII-XVIII wieku kościół i klasztor Bernardynów (w 1926 r., katedra). W Telszach urodził się w 1865 r., pierwszy prezydent II RP Gabriel Narutowicz a w pobliżu znajdowały się Norwidy, siedziba rodowa wielkiego poety. Obecnie Litwa
9 Wołkowysk - miasto w dawnym województwie trockim. W międzywojniu miasto powia towe w woj. białostockim. Obecnie Białoruś.
10 Kowno - miasto w dawnym woj. trockim, u ujścia Wilii do Niemna. Po 1918 roku na krótko stolica niepodległego państwa litewskiego. Obecnie Litwa.
d e m k le ry k ó w po f e r ia c h B ożego N a ro d z e n ia , g m a c h s e m in a r iu m z a ję to , ż ą d a ją c o p r ó ż n ie n ia go w c ią g u 2 4 g o d z in i r e k w ir u ją c u m e b lo w a n ie /łó ż k a , stoły, k r z e s ła , etc./.
W s z y s tk ie k la s z to r y n a L itw ie z a m k n ię to i ro z p ro sz o n o . L ik w id a c ję z a częto je s z c z e w lip c u , a za k o ń c z o n o w lu ty m . W y p a d k i a r e s z to w a ń k sięży, z ra c ji k a z a ń p rz e w a ż n ie , z d a r z a ją się r a z po ra z . N a jg ło ś n ie js z y w y p a d e k , to a r e s z to w a n ie w c z a s ie m is ji w y b itn e g o m is jo n a r z a O. B r u ż ik a s z a 11 (J o n a s B r u z ik a s E .H )), a j a k w ie ść n ie s ie , p o d d a n ie go to r tu r o m i z a m ę c z e n ie ...
In a c z e j d o tą d w W ile ń sz c z y źn ie . N ik t o n ic b o lsz e w ik ó w się n ie p y ta . N a u k i w s e m in a r iu m z a c z ę to b e z s t a r a ń o le g a liz a c ję . G d y po leco n o w y n ie ść się z g m a c h u w ła śc iw e g o , ś c ie śn io n o się w części oficy n y w p o d w ó rz u . P ro fe so ro w ie m ie s z k a ją ra z e m . K le ry c y b a rd z o ś c ie ś n ie n i, a le w y k ła d y tr w a j ą i d u c h zn a k o m ity .
Z k la s z to ró w p o z a N a z a r e ta n k a m i, tzw . „ B e ta u f” s ió s tr m is jo n a r e k , in n e d o ty c h c z a s w e g e tu ją ś c iś n ię te , „ z n a c jo n a liz o w a n e ”, o b a rc z o n e b ą d ź w o jsk ie m , b ą d ź in s ty tu c ja m i b o ls z e w ic k o -lite w s k im i - m o z o lą się z ty s ią c e m tr u d n o ś c i i - tr w a ją .
N a L itw ie K o w ie ń sk ie j z c h w ilą w k r o c z e n ia b o lszew ik ó w , k le r czy m p r ę dzej p o c z ą ł p r z e b ie r a ć się po c y w iln e m u i w y z b y w a ć s u ta n n . T rz e b a by ło aż ogólnej in s tr u k c ji e p is k o p a tu w ty m o g ó ln y m p o p ło ch u ..
N a W ile ń sz c z y ź n ie w sz ę d z ie i z a w sz e w id n ie je s u t a n n a i h a b i t - j a k z a d a w n y c h , n o r m a ln y c h czasów .
P a ła c e b is k u p ó w lite w s k ic h /K o w n o , T elsze, W o łk o w y sk / u le g a ją n a ty c h m ia s to w e j k o n fis k a c ie . W W iln ie K s. A rc y b is k u p i K u r ia , aż do k o ń c a lu te g o re z y d o w a li n a w ła śc iw y m m ie jsc u . D o p ie ro p r z y k o ń c u lu te g o b o lsz e w ic k ie w ła d z e lite w s k ie n a d e s ła ły ro z k a z o p r ó ż n ie n ia p a ła c u w 2 4 g o dzin. K a n c le rz k u r ii k s. P r a ł a t S a w ic k i12 u d a ł się z p r o te s te m do w ie lk o rz ą d c y tow . J e r e - m ie n k i, k tó r y o k a z a ł z d z iw ie n ie , te le fo n ic z n ie u d z ie lił a d m o n ic ji w ła d z o m lite w s k im , t e r m in odłożył, p ro p o n u ją c s a m w y s z u k a n ie n o w eg o o d p o w ie d n ie go lo k a lu , je g o o d n o w ie n ie w m y ś l ży c z e ń K u r ii, p r z y d z ie la ją c w re sz c ie c ię ż a ró w k i n a p rz e w ó z b a g a ż u .
A m b o n y w ile ń s k ie s ły n ą z o d w ag i. D o ty c h c z a s n ie by ło je d n a k ż a d n e j re a k c ji...
P r ó b a j e j w y j a ś n i e n i a
C z e m u so b ie w y tłu m a c z y ć tę b o ls z e w ic k ą ta k t y k ę t a k o d m ie n n ą ? Czy, że c z u ją się o n i n a t e r e n a c h o k u p o w a n y c h n iesw o jo ? P rz e c z y łb y te m u f a k t w y w o ż e n ia ty s ię c y P o la k ó w n a S y b ir i do K a z a c h s ta n u , r u jn o w a n ie i r a b o w a n ie c ałeg o k r a ju . C zy te ż , że s z a c h u je ic h p o w a g a i o d w a g a k le r u p o lsk ie g o , jeg o w z ię to śc i i p r z y w ią z a n ia u m a s , c z e m u n ie je d n o k ro tn ie d a ją w y ra z n ie c h ę t
11 Jonas Bruzikas.
12 Adam Sawicki (1887-1968), ks. kanclerz kurii metropolitalnej wileńskiej, administrator apostolski archidiecezji wileńskiej.
n eg o z d u m ie n ia ? A m oże w o b a w ie re a k c ji m a s p o lsk ic h , s p r a w ę o d k ła d a się n a p o te m , a ż s a m a d o jrze je, aż z d u s i się i z d ła w i in n e p rz e ja w y życia, aż się o p ró ż n ią S ołów ki? Z d a je się, że to o s ta n ie j e s t n a jb a r d z ie j p ra w d o p o d o b n e . N ik t z k s ię ż y czy w ie rz ą c y c h n ie łu d z i się w ięc ty m i p o z o ra m i rz e k o m e j to le r a n c ji czy te ż k u r tu a z ji. W szy scy so b ie z d a ją s p ra w ę z teg o , że j e s t to g r a , g r a d o c z a s u .
F a k te m j e s t je d n a k , że d o ty c h c z a s: z k s ię ż y p o ls k ic h p r a w ie n ik o g o n ie w y w iezio n o , a n i n ie a re s z to w a n o , /s ły s z a łe m o je d n y m ty lk o w y p a d k u /, że p rz e c iw n ie , zw o ln io n o z m ie jsc z e s ła n ia k s ię ż y w y w ie z io n y c h p rz e z L itw in ó w ja k : K s. P r a ł a t a K u le sz ę , K s. T r z a s k u n a s a 13.
W p ra w d z ie w tr a g ic z n ą je s ie ń 1939 z d a rz y ło się n a W ile ń sz c z y ź n ie k ilk a w y p a d k ó w m o r d e r s tw a d o k o n a n y c h n a k s ię ż a c h lu b r a b u n k ó w p le b a n i, lecz d o k o n a ła te g o m ie jsc o w a lu d n o ś ć p r a w o s ła w n a , n a jc z ę śc ie j t.z n . „ c h a c u ły ” e le m e n t czy sto m o s k ie w s k i, z a c z a só w m u ra w ie w o w s k ic h , k o lo n iz o w a n y n a L itw ie . O n i te ż ra b o w a li n a w e t ty c h , k tó rz y , j a k z n a n y ze św ią to b liw o śc i i n ie z w y k łe j o fia rn o śc i K s. P r a ł a t L u b ra n ie c , z d a w a li się z y sk a ć s y m p a tię i z a u fa n ie s c h iz m a ty k ó w chacułów .
W a l k a z r e l i g j ą i j e j p r z e j a w y
M im o te ż czaso w ej, o b łu d n e j to le r a n c ji b o lsz e w ic k ie j w a lk a z c h r z e ś c ija ń s tw e m i k o śc io łe m z b y t tk w i w s y s te m ie , b y n ie z a z n a c z y ła się w p ra k ty c e .
K o n fis k a ta g m ach ó w s e m in a ry jn y c h i fo lw ark ó w p o ciąg a z a so b ą tru d n o śc i, k tó re p rz e s ą d z a ją o d łu ższy m is tn ie n iu ty c h u czeln i w p o d obnych w a ru n k a c h .
K ościołów się je s z c z e n ie z a m y k a . P ro b o sz c z o m ła s k a w ie p o z o sta w io n o p le b a n ie i - po tr z y m o rg i g ru n tó w ; a le n a le ż y się liczyć z ty m , że w s z y s tk o to b ę d z ie ob ło żo n e ta k im i p o d a tk a m i, że a n i p ro b o szczo w ie, a n i lu d n o ś ć im n ie p o d o ła ją . O b e c n ie ju ż n p . n a k ł a d a się n a k o ścio ły po 1 2 .000 r u b li p o d atk ó w . P r z y o gólnej p a u p e r y z a c ji s p o łe c z e ń s tw a , m a s o w y c h w y s ie d le ń b ę d ą to rz e c z y n ie m o ż liw e do w y tr z y m a n ia . A w te d y ? W te d y k ościół z a k o śc io łe m b ę d z ie u le g a ł lik w id a c ji. W t e n sp o só b z a c h o w a n a b ę d z ie fo rm a S ta lin o w s k ie j k o n s ty tu c ji o sw o b o d zie w y z n a ń , z je d n o c z e s n y m o g ra n ic z e n ie m ty c h ż e sw obód z ra c ji p o z o rn ie ek o n o m ic z n y c h ...
R e lig ia z o s ta ła u s u n i ę t a ze szk ó ł. J e j m ie jsc e z a ją ł u rz ę d o w y m a rk s iz m . P o z a ty m re a liz u je się b e z b o ż n ic tw o u m ie ję tn ie w p ro w a d z a ją c je do w s z y s t k ic h p rz e d m io tó w ja k : h is to r ia , j a k n a u k i p rz y ro d n ic z e . C z y ta łe m p ro g ra m b o lsz e w ic k i n a u c z a n ia fizyki: zalec o n o w n im z c a łą s iłą s z e rz e n ie a n ty re lig ij- n eg o , m a te r ia lis ty c z n e g o ś w ia to p o g lą d u p rz e z : d o w o d z e n ie w ie c z y sto śc i m a te r ii, w y k a z y w a n ie n ie m o ż liw o śc i c u d ó w i tło m a c z e n ie ic h s z a lb ie r s tw e m k a p ła n ó w , k ła d z e n ie w re sz c ie n a c is k u n a p rz e ś la d o w a n ie p rz e z c z y n n ik i k o ś c ie ln e K o p e r n ik a /sic / i G a lile u s z a ...
13 O losach księży katolickich i ich prześladowaniu na Kresach zob. T. Madała, Polscy
M ł o d z i e ż
Co in n e g o , że s p r a w a z m ło d z ie ż ą id z ie o p o rn ie . B o lsz e w iz m n ie zdobył m łodzieży. P y ta łe m z n a jo m y c h so b ie chłopców , u c z n ió w z k la s s ta r s z y c h , ilu c zło n k ó w liczy „k o m so m o ł” w ic h sz k o le? W je d n y m w y p a d k u n a 600 u c zn ió w p o w ie d z ia n o m i, że k o m so m o lc ó w j e s t 6 /s z e ś c iu /, w ty m tr z e c h żydów w d ru g im z a ś w y p a d k u n a 800 u c zn ió w szk o ły w yliczono m i aż 10 /d ziesięciu /. S ą to w ięc cy fry m in im a ln e . W y c z y ta łe m r a z w b o lsz e w ic k ie j „ P ra w d z ie W i le ń s k ie j” a la r m u ją c y n a g łó w e k : „R u ch a n ty r e lig ijn y w ś ró d m ło d z ie ż y ”. o k a z a ło się , że to m ło d z ie ż ż y d o w s k a ja k ie jś s z k o ły u c h w a liła n ie ś w ię to w a ć so b o t y . . . A w ięc ty lk o t y l e .
D z ie ń z a d u s z n y w W iln ie b y ł w ie lk ą i c ic h ą m a n if e s ta c ją n a c m e n ta r z u n a R osie. C m e n ta r z u d e k o ro w a n y c h o rą g ie w k a m i p o ls k im i, g ro b y ż o łn ie r s k ie , z w ła s z c z a z r. 1939 to n ę ły w k w ia ta c h . M ło d zież od r a n a z a c ią g n ę ła w a r tę p rz y s e r c u P iłs u d s k ie g o . T y sią c z n e tłu m y p r z e c ią g a ły w p o ch o d zie m o d lą c się , ś p ie w a ją c p ie ś n i re lig ijn e i p a tr io ty c z n e . U d z ia ł m ło d z ie ż y b y ł o l b rz y m i. P o r z ą d e k w zorow y. S p r z e c iw u ze s t r o n y b o ls z e w ik ó w ż a d n e g o . W K o w n ie z te j s a m e j ra c ji m a n ife s to w a n o n a c m e n ta r z u co zak o ń czy ło się k rw a w o i p o c ią g n ę ło m a s o w e a r e s z to w a n ia , z w ła s z c z a w ś ró d m ło d z ie ż y lite w sk ie j. G ło ś n ą i k o m p r o m itu ją c ą b y ła k o n tr m a n if e s ta c ja m ło d z ie ż y n a u ro c z y s to ś c ia c h b o lsz e w ic k ic h w p o ło w ie lis to p a d a , z ra c ji 2 3 -le c ia S ow ietów . M ło d zież m u s ia ła p a r a d o w a ć 8 -e m k a m i w p o ch o d zie: p ie rw s z y z ó s e m k i z a n ie o b ecn o ść k o g o ś ze sw eg o s z e re g u o d p o w ie d z ia ln y b y ł p o d g ro z ą a r e s z tu . P r z e d t r y b u n a m i m ło d z ie ż m ia ła w z n o sić z g ó ry u s ta lo n e i p o d a w a n e o k rz y k i: u ro c z y s to ś ć m ia ła b yć t r a n s m i t o w a n a p rz e z r a d io . T y m c z a se m w c z a sie d e fila d y w z d łu ż tr y b u n y m ło d z ie ż p r z e s z ła m ilc ząco ze s p u s z c z o n y m i g ło w a m i j a k sk a z a ń c y . A n i j e d e n gło s n ie o d p o w ie d z ia ł n a p o d d a w a n e o k rz y k i. N a g w a łt w ięc p o c z ę ła g ra ć o r k i e s t r a b y p rz e z ra d io n ie d o strz e ż o n o te j k o n tr m a - n ife s ta c ji. N a z a ju tr z ro z p o c z ę to ś le d z tw a , re p r e s je , ła ja n ia , p o c z y n a ją c od d y re k to ró w i n a u c z y c ie li, k o ń c z ą c n a p o sz c z e g ó ln y c h k la s a c h .
W d n iu l l . s t y m lis to p a d a sz k o ły zbiorow o m ia ły się u d a ć n a M szę św. z a O jczy zn ę do O s tre j B r a m y i św. K a z im ie rz a . K o n n e je d n a k p o s te r u n k i ju ż od g o d z in y 7-ej w ogóle n ie d o p u śc iły lu d z i do ty c h ś w ią ty ń .
B o lsz ew icy n ie k r y ją sw ego n ie z a d o w o le n ia z ta k ie g o s t a n u rz e c z y w śró d m ło d z ie ż y w p r a s ie i w ro z m o w a c h . B y łe m p r z y g o d n y m ś w ia d k ie m j a k w w a g o n ie j a k i ś b o lsz e w ic k i „ p o litr u k ” o b u rz a ł się „ n a tę p o tę ” z a ra z ę m ó zg o w ą m ło d z ie ż y p o lsk ie j, n a je j a p a tię i z a c o fa n ie , bo n o s z ą k r e s t i k i 14 n a p ie r sia c h , c z a p k i z d e jm u ją p r z e d k o śc io ła m i i m a ło k o r z y s ta ją z o ś w ia ty so w iec k ie j...” P o l i t r u k s ie r d z ił się , p u b lic z n o ś ć d y p lo m a ty c z n ie m ilc z a ła , a j a w d u s z y ś p ie w a łe m „ M a g n ific a t” d z ię k c z y n n e z a to m ę stw o d u c h o w e m łodej i n a jm ło d s z e j P o lsk i...
Z r e s z tą w ię z ie n ie n a Ł u k is z k a c h p e łn e s ą m ło d y c h ch ło p có w i d z ie w c z ą t z a s łu ż b ę s p r a w ie B o g a i ojczyzny.
S ą je d n a k i p e w n e c ie n ie n a o b ra z ie . L e k c je re lig ii u r z ą d z a n e po k o śc io ła c h n ie c ie s z ą się t ł u m n ą fre k w e n c ją ; m o że to w ogóle w in a u c z n io w sk ie j p s y c h ik i z tr u d n o ś c ią re z y g n u ją c e j z w o ln eg o c z a s u po le k c ja c h ?... M oże d o b ó r w y b itn ie u z d o ln io n y c h p re fe k tó w , k tó rz y b y u m ie li p o rw a ć m ło d z ie ż z a r a d z iłb y te m u ? N a r a z ie f r e k w e n c ja j e s t ś r e d n ia . P y ta łe m d a w n e g o m eg o u c z n ia , d o b reg o i p ra k ty k u ją c e g o c h ło p c a czy u c z ę sz c z a n a le k c je relig ii: „p ro szę K s ię d z a po s z e ś c iu g o d z in a c h lek c ji, c ią g ły c h m e e tin g ’ó w 15, o d c z y ta c h m a się n a p r a w d ę ju ż dość w s z y s tk ie g o ...” S m u tn e , a le p ra w d z iw e .
W s z y s tk ie sz k o ły z z a s a d y s ą k o e d u k a c y jn e . U r z ą d z a n ie c ią g ły c h ta ń c ó - w e k , św ia d o m e ro z b u d z a n ie w ś ró d m ło d z ie ż y n a s tro jó w e ro ty c z n y c h , to d r u gie p o w a ż n e n ie b e z p ie c z e ń s tw o . W p ra w d z ie b a rd z ie j w y ro b io n a część m ło d z ie ż y w e z w a ła do b o jk o tu w s z e lk ic h b o lsz e w ic k ic h ta ń c ó w e k g ro ż ą c p u b lik o w a n ie m c z a rn y c h l i s t d z ie w c z ą t i ch ło p có w b io rą c y c h w ty m u d z ia ł. N ie z n a m r e z u l t a t u te j akcji. N a jb a rd z ie j z a g ro ż o n y j e s t e le m e n t n a jm ło d s z y : p rz e d s z k o la , p o c z ą tk o w e o d d z ia ły szk ó l p o w sz e c h n y c h i to b a rd z ie j w m ia s ta c h n iż n a w si, gdzie a u t o r y t e t ro d zic ó w j e s t w iększy. S y s te m a ty c z n e z a k a ż e n ie d u s z y c z e k d z ie c ię cych, p o d ry w a n ie a u t o r y t e t u ro d z ic ie lsk ie g o , w z y w a n ie do n ie p o s łu s z e ń s tw a i o p o ru , w ięcej - do d e n u n c ja c ji rodziców , o ś m ie s z a n ie re lig ii, n a o c z n e b e z c z e sz c ze n ie k rz y ż y i o b ra z ó w - w s z y s tk o to o d d z ia ły w a n a jg o rz e j n a n a jm n ie j o d p o rn e i ła tw o w p ły w o m u le g a ją c e d u s z e d zieci...
M ło d zież a k a d e m ic k a , n a s z a p rz e d w o je n n a c h lu b a i n a d z ie ja - d o s ta r c z a n a jw ię c e j e le m e n tu id eo w eg o d la s p ra w y i k a n d y d a tó w do b o lsz e w ic k ic h w ię z ie ń i zsy łe k .
P o d k o n ie c lis to p a d a , g d y z b a d a n o a k t a o rg a n iz a c ji a k a d e m ic k ic h U . S. B. ro z p o c z ę ły się s y s te m a ty c z n e a r e s z ty z w ła s z c z a o rg a n iz a c ji k a to lic k ic h - ja k „ J u v e n tu s C h r ( is tia n a ) .”
M a s y a b o l s z e w i z m
J a k i j e s t z k o le i o b e c n y s to s u n e k m a s do b o lsz e w iz m u . D ziś m o ż n a p o w ie d z ie ć z c a łą p e w n o śc ią , że b o lsz e w iz m n ie s k r u s z y ł m u r u lu d u p o lsk ieg o , że go n ie z ła m a ł.
S ta ło się to z je d n e j s tr o n y z w ła s z c z a d z ię k i o d p o rn o śc i d u s z y k a to lic k ie go c h ło p a n a p r o p a g a n d ę b o lsz e w ic k ą , z d ru g ie j z a ś s tr o n y b o lsz e w iz m s k o m p ro m ito w a ł s a m sie b ie w obec m a s . G d y b y n ió s ł z a s o b ą d o b ro b y t m a te r ia ln y , s p r a w a b y ła b y g ro ź n ą . A le n ie s ie n ę d z ę u c is k , o r d y n a r n e k ła m s tw o i to b u d z i re a k c ję , k ry ty c y z m , n ie n a w iś ć . Z a w o d zi p r o p a g a n d a b o ls z e w ic k a n ie z n a jo m o ś c ią ż y c ia n a s z e g o c h ło p a czy w ie ś n ia k a , sw o ją n a iw n o ś c ią , k t ó r a w y w o łu je ś m ie c h lu b o b u rz e n ie . C o ra z ro s n ą c y z a ś b r a k c h le b a , odzieży, o b u w ia p rz y c ią g ły c h p r z e c h w a łk a c h o w z ro śc ie d o b ro b y tu , o n ie b y w a ły c h r e k o r d a c h „ s ta c h a n o w c ó w ” w f a b r y k a c h i w a r s z ta ta c h , j e s t n a jle p s z y m a r g u m e n te m p r z e ciw b o ls z e w ic k ie m u u s tro jo w i. W id o k z a ś w o jsk a , p r z e lo tn e t u i ta m ro z m o
wy, w id o k z w ła s z c z a r e k r u t a o k ry te g o ła c h m a n a m i, w y n ę d z n ia łe g o do o s t a t k a , s ą il u s t r a c j ą r a j u w e w n ą tr z sa m e j B o lszew ii.
J e s t ja s n y m d la w s z y s tk ic h , że b o ls z e w ic k a p r o p a g a n d a , to s y n o n im k ła m s tw a . L u d się b r o n i in s ty n k to w n ie i d o c h o d zi do w n io s k u „gdzie n ie m a b o g a - n ie m a i c h le b a ”.
O to p a r ę p ró b e k o d p a ro w y w a n ia b o lsz e w ic k ic h z a c z e p e k . S o w ieck i „bo- je c ” /ż o łn ie rz / z a g a d u je w ie js k ą b a b in ę : „ P r a w d a li to, że lito w c y 16 n ie d a w a li w a m m ó w ić po p o ls k u , g n ę b ili w a s ”? „A p r a w d a ...” „No i cóż a g d zież w a sz P a n Bóg, że ic h n ie p o k a r a ł”? „A p o k a r a ł...” o d p o w ia d a b a b in a . „A j a k ”? p y ta c ie k a w y bojec. „Toż w a s p r z y s ła ł...” > I n n y o b ra z e k : o b ejście g o sp o d a rs k ie . C h ło p c ią g n ie c ię ż k ie w ia d ro ż ó ra w ie m ze s tu d n i. B o lsz e w ik k o r z y s ta z teg o b y p o ru sz y ć k w e s tię r e lig ijn ą . „ O t s t a r y - w o ła - to ż tw ój P a n B ó g ta k i w sz e c h s tro n n y , w szech m o cn y , a c z e m u ci n ie p o m o że w o d y d źw ig a ć ? ” „A ty d u r n iu , a czy tw ój S ta lin t a k i d r u h i p rz y ja c ie l n o s i z a cieb ie k a r a b in ? ”...
M a s y W ile ń sz c z y z n y i B ia ło r u s i o p a r ły się b o lszew izm o w i. P o w ta r z a się zn ó w h i s t o r i a o sile p ły n ą c e j z w z a je m n e g o p r z e n ik a n ia się k a to lic y z m u i p o lsk o ści. P o ls k a k u l t u r a , p o ls k a tr a d y c ja w a lk i z p rz e m o c ą i n ie u le g a n ia sile p ię śc i, p o ls k i k s ią d z i p o ls k a n ie w ia s ta , u p ó r p o lsk ie g o c h ło p a i z a p a ł p o lsk ie g o m ło d z ie ń c a s ta n o w ią d u c h o w y i n ie z ła m a n y b a s tio n d la b o lszew i- z m u , b a s tio n k rw a w ią c y , a ta k o w a n y - a le d o tą d n ie z d o b y ty . Z te g o b o d aj so b ie z d a ją s p ra w ę b o lsz e w ic y i ro z m a ite g o o d c ie n ia s e p a r a ty z m y j a k b ia ło r u s k ie czy n a w e t u k r a iń s k ie .
B i a ł o r u ś
Z d a w a ło b y się, że r u c h y t e w ła ś n ie się w z m o g ą, m a ją c t a k ą sp o so b n o ść i ta k ie g o s p rz y m ie rz e ń c a . S ta ło się p rz e c iw n ie . N ie je d n o k r o tn ie s ły s z a łe m od lu d z i p rz y b y w a ją c y c h z te r e n ó w tzw . „ B ia ło ru si, że l a t 20 r z ą d ó w p o ls k ic h n ie zro b iło ty le d la s p ra w y p o lsk ie j n a k re s a c h , ile p ó łto r a r o k u rz ą d ó w b o ls z e w ick ich . N ie ch cę być gołosłow ny. O to je d e n a le z n a m ie n n y p rz y k ła d . G ło ś n ą b y ła n a w io sn ę 1938 r. s p r a w a k la s z to r u b ia ło r u s k ic h m a r ia n ó w w D r u ji17. N ie t u m ie jsc e n a o ce n ę z a s to s o w a n y c h p rz e z w oj. B o c ia ń sk ie g o m e to d . W y s ta r c z y p rz y p o m n ie ć , że okolice D r u ji u w a ż a n o z a n a jb a r d z ie j o b ję te s e p a r a ty s ty c z n y m d u c h e m b ia ło r u s k im , u w a ż a n o D ru ję z a c e n tr u m r u c h u b ia ło r u sk ieg o . P o m a r ia n a c h b ia ło r u s k ic h , u s u n ię ty c h siłą , p a r a f ię i g im n a z ju m o b ję li m a r ia n ie p o lscy z B ie la n W a rs z a w s k ic h . W c ią g u r o k u s y tu a c ja p o lity c z n a u le g ła z m ia n ie . M ogły się o b u d z ić u z a s a d n io n e o b a w y co do o d w e tu ze s tr o n y c z y n n ik ó w b ia ło r u s k ic h i n a le ż y p rz y p u śc ić , że w ła d z e b o lsz e w ic k ie do ta k ic h w y s tą p ie ń o d n io sły b y się z s y m p a tią .
16 Litwini.
17 Druja - miejscowość w dawnym woj. połockim nad Dźwiną. Od drugiej połowy XIX wieku kościół i klasztor Bernardynów, w którym w okresie międzywojennym, księża Marianie prowadzili szkołę powszechną, a w latach trzydziestych gimnazjum. Po 1989 kompleks budyn ków zwrócono marianom. Obecnie Białoruś przy granicy z Łotwą.
A oto j a k się p r z e d s ta w ia rz e c z y w isto ść . W d n iu 1. s ty c z n ia r.b. z D ru ji p r z e d a r ł się do W iln a j e d e n z m ło d y c h m a ria n ó w , b y w id z ie ć się z n a m i, z d ać s p ra w ę a rc y p a s te rz o w i, z a k u p ić d la D r u ji i s ą s ie d n ic h p a r a f ii w in a m s z a ln e go i ile się d a d e w o c jo n alii. To co o p o w ia d a ł, w z ru s z a ło głęboko.
L u d n o ś ć m ie jsc o w a P o la c y i B ia ło r u s in i s ta n o w ią z g r a n y zesp ó ł. S to s u n e k lu d n o ś c i do k o śc io ła i k s ię ż y o p a r ty n a d a le k o id ą c e j w s p ó łp ra c y i o d d a n ia . W sz y scy ż y ją n a d z ie ją w p o w ró t P o lsk i. W sie s łu c h a ją ze łz a m i i e n t u z j a z m e m r a d i a z L o n d y n u . „C ało w ać b ę d z ie m y ś la d y w o js k a p o lsk ie g o , g d y w ró c ą ”. W sie b ia ło r u s k ie k r y ją d o tą d p o ls k ic h żo łn ierzy , o ficeró w i in te lig e n tów . R u c h r e lig ijn y w p r o s t n iezw y k ły . W szy scy n a s i k s ię ż a p ra c y m a ją po u s z y z a ró w n o w sw ojej j a k o k o lic z n y c h p a r a f ia c h . M isje, re k o le k c je s k u p ia ją ty s ią c e . R u c h r e lig ijn y p r z y b r a ł ta k ie ro z m ia ry , że z a c h o d z i p o tr z e b a s p r o w a d z e n ia n o w y c h księży.
W p ó łż y d o w sk ie j D ru ji, liczącej około 8 ty s ię c y m ie sz k a ń c ó w , w d z ie ń N ie p o k a la n e g o P o c zęc ia, 8. X II. 1940 r. ro z d a n o od 3 - 4 ty s ię c y K o m u n ii Sw. Ilo ść z a ś K o m u n ii Sw. w c ią g u r o k u p rz e z o k r e s in w a z ji b o lsz e w ic k ie j w y n o si do 50 ty s ię c y k o m u n ik a n tó w . P ro c e s ja B ożego C ia ła w b re w z a k a z o m i p o g ró ż k o m o d b y ła się p rz y n ie b y w a ły m n a p ły w ie lu d u ; b o lsz e w ic y b y li b e z r a d n i, n i k t ic h n ie s łu c h a ł, d a li te d y pokój. Z r e s z tą , n a w s z e lk i w y p a d e k p rz y g o to w a n o o łta r z p r z e n o ś n y i o b m y ślo n o z m ia n ę zw y k łej tra s y . C z ę sto ś c ią g a ją lu d z ie z d a ls z y c h s tr o n , z z a D źw iny, z w ła śc iw e j B o lszew ii, b y po la ta c h s p o w ia d a ć się i k o m u n ik o w a ć . Co to w te d y z a ra d o ś ć ? N a w e t o k o lic z n i B ia ło r u s i n i p r a w o s ła w n i g ro m a d n ie p rz y c h o d z ą n a n a b o ż e ń s tw a i p o ls k ie k a z a n ia . W D r u ji w r o k u o s ta tn im p rz y ję to do 14-16 s c h iz m a ty k ó w n a łono k ościoła. S o d a lic ja , A k c ja k a to lic k a d z ia ła o fia rn ie p o d z ie m ią ; o r g a n iz u je p rz e ja z d y k s ię ż y n a le k c je re lig ii po c h a ta c h , p r z e p is u je k a z a n i a i p ie ś n i, b y r e g u la r n ie co d w a ty g o d n ie p rz e s y ła ć z p a c z k a m i ż y w n o ścio w y m i b ra c io m , w y w ie z io n y m do K a z a c h s ta n u . N a d c h o d z ą s t a m t ą d w z ru s z a ją c e lis ty ; p o s la n ie d o la , c ie r p ie n ia i łzy p o n io sły U k rz y ż o w a n e g o C h r y s tu s a w s te p y k ir g is k ie i ta jg i s y b e ry js k ie . L u d n o ś ć m ie jsc o w a , z r a z u w ro g a , b ie rz e u d z ia ł c z a s e m g r o m a d n y w p o ls k ic h n a b o ż e ń s tw a c h w y g n a ń c z y c h .
P o z a ż y w n o śc ią i k a z a n ia m i p r z e s y ła się i u b r a n i a i n a r z ę d z ia p ra c y ; u d a ło się n a w e t p r z e s ła ć w d w u r a t a c h m a s z y n ę do szy cia. N a s ła n i z M iń s k a b ia ło r u s c y n a u c z y c ie le b o lsze w iccy s ą b e z r a d n i w obec le k c e w a ż ą c y c h i d o k u c z a ją c y c h im d zieci. W je d n e j w io sce u d a ło się je d n e m u z n ic h s tw o rz y ć o d d z ia ł „ p io n ie ró w ”, k tó r y z lik w id o w a n o n a ty c h m ia s t. P o d z iw o g a r n ia b o ls z e w ic k ic h w ychow aw ców , g d y w id z ą te s a m e d z ie c i k a r n ie s to ją c e w s z e re g u n a je d n o słow o m ło d eg o k s ię d z a , tłu m n ie u c z ę sz c z a ją c e n a m ie s ię c z n ą sp o w ied ź, b io rą c e u d z ia ł w c z a sie m s z y d la dzieci. W y w o łu je to k o n s te rn a c ję .
N a B oże N a ro d z e n ie 1940 r. część s ta r s z y c h u c z n ió w g im n a z ju m d ru j- sk ieg o n ie p r z y s z ła n a lek c je, tłu m a c z ą c się w z g lę d a m i re lig ijn y m i. „ D y re k t o r ” /e k s -s z o fe r/ p rz e s tę p c ó w u s u n ą ł p o ś p ie s z n ie z g im n a z ju m i z a r a p o r to w a ł do w ła d z w M iń s k u . Z M iń s k a p rz y b y ł n a ty c h m ia s t d e le g a t, a le a b y s p ra w ę ra c z e j z a tu s z o w a ć . „ D laczeg o ś n ie b y ła n a le k c ja c h 25. g r u d n ia ” - p y ta ł n p .
d z ie w c z y n e k z k l. V I-tej. „Bo b y ła m w k o śc ie le ”. „Ale po co t a k m ó w isz? J a w ie m , że C i się p rz y jś ć n ie c h c ia ło i n a p e w n o o d w ie d z iła ś k o le ż a n k ę ”. „N ie j a b y ła m w k o śc ie le , w k o śc ie le ...” „Ale, z a p e w n e , c z u ła ś się n ie z d ro w ą , b o la ła cię g ło w a ...P ra w d a ? p o w ied z t a k i w ra c a j do k la s y ...” „K iedy b y ła m w k o śc ie le ...” N ie z n a m z a k o ń c z e n ia s p r a w y /K s. C z e c z o łt18 p rz y b y ł do W iln a p rz e d o s ta te c z n y m je j r o z w ią z a n ie m / a le d o ty c h c z a s o w y je j p r z e b ie g św ia d c z y ł o p e w n e j k o n s te r n a c ji i c h ę c i z a tu s z o w a n ia .
W in n e j w si b ia ło r u s k ie j a g ita to r p rz y b y ły z M iń s k a u r z ą d z a m ity n g , w y s ła w ia ją c S o w ie ty z a w y z w o le n ie b ia ło r u s k ie j r e p u b lik i z j a r z m a p o lsk ic h p a n ó w i k się ż y : po z a k o ń c z e n iu , p e w ie n ch ło p ch ce z a b r a ć głos. „O czem b r a t k u b u d z ie s z h a w o r ity ” - z a p y tu je p r z e z o rn ie a g ita to r. „ B u d u P o lsz c z u p r o k lin a ty ”. „No d a w a j” - w o ła u sp o k o jo n y a g ita to r . A ch ło p z a c z y n a: „ P rz e k lin a m cię P o lsk o , ż e ś n a s k a r m i ł a b ia ły m c h le b e m , bo się od te g o n ie m o ż n a o d z w y c z a ić ”. „ P r z e k lin a m C ie b ie , P o ls k o , ż e ś m y ż y li d o b rz e i u c z c iw ie , a t e r a z n ie m o ż e m y się od te g o o d z w y c zaić”... A g ita to r w k rz y k , a le i ch ło p y w k r z y k w a lą b ra w o , z a c h ę c a ją c do d a lsz e g o p r z e k lin a n ia P o lsk i.
O to z n a m ie n n e p a r ę ry só w n a p o tw ie rd z e n ie te z y : P o lsk o ść j e s t s z a ń c e m k a to lic y z m u n a K re s a c h .
K s i ę ż a P o l s c y
T oteż r o la k s ię d z a p o lsk ie g o w ta k ic h w a r u n k a c h n a b i e r a p ie r w s z o rz ę d n eg o z n a c z e n ia . W w ie lu w y p a d k a c h św ieci ono p r z y k ła d e m i m ę s tw e m n ie p rz e c ię tn y m . Z n a m ty lk o je d e n w y p a d e k a p o s ta z ji. N a to m ia s t c y to w a ć m o ż n a lita n ię n a z w is k , k tó r e w te cię ż k ie , p rz e ło m o w e c z a s y w y s u n ę ły się n a czoło.
K a p itu ła w ile ń s k a i ze sp ó ł p ro fe so ró w s e m in a r iu m W ile ń sk ie g o z x. R e k to r e m U s u j ł ł o , (U sz y łło E .H ) 19 z xx. P u c i a t ą 20, F a l k o w s k i m 21, S w i r - s k i m 22, P a w ł o w s k i m 23, S o p o c k ą 24- s ta n o w ią e litę p r z y n o s z ą c ą z a s z c z y t kościołow i.
Z in n y c h k a p ła n ó w w y su w a się n a czoło z n a n y ze św iątobliw ości, p ra c ą n a d b ie d o tą i d u c h e m a p o sto lsk im , a d m in is tr a to r B ia ło ru si K s. P r a ł a t L u b ra n iec.
R z ą d d u s z i s e rc w W iln ie d z ie rż y je d n a k p rz e d e w s z y s tk im O . K u c h a r s k i T .J . J e s t to c z ło w iek o p a trz n o śc io w y . J e g o e n e r g ia , e n tu z ja z m , p o św ię c e n ie , z d o ln o ść p rz e c h o d z e n ia od rz e c z y p ro g ra m o w y c h do in d y w id u a ln y c h c ie rp ie ń i n ie d o li - s ą n ie z w y k łe . J e ż e li b o ls z e w ic k ą ro z p o c z n ą m a r ty ry z a c ję d u c h o w ie ń s tw a w ile ń s k ie g o , to O. K u c h a rs k ie g o z a s z c z y t t e n s p o tk a p ie r w
18 Nie odnaleziono identyfikujących bliżej danych osobowych.
19 Jan Uszyłło, ks., profesor Seminarium Duchownego w Wilnie, rektor kościoła Sw Jerzego. 20 Leon Puciata (1884-1943), ks. proboszcz parafii Sw Anny w Wilnie, profesor USB. 21 Czesław Falkowski ksiądz (1887 - 1969), profesor USB.
22 Ignacy Swirski (1885-1968), ksiądz , dziekan Wydziału Teologicznego USB. 23 Antoni Pawłowski ksiądz, profesor USB.
24 Michał Sopoćko (1888-1975) - (Wacław Rodziewicz) - ksiądz ppłk, proboszcz parafii wojskowej Sw Ignacego w Wilnie, docent USB, profesor Seminarium Duchownego.
szego. G d y R z e c z p o s p o lita w y jd zie z opałów , to im ię O K u c h a rs k ie g o ozdobi j e d n ą z je j b o h a te r s k ic h k a r t. D ziś w W iln ie n ie m a z a g a d n ie n ia i n ie d o li, k tó r e b y n ie w ią z a ły się z o s o b ą O. K u c h a rs k ie g o . J e s t o n m ó z g ie m i s e rc e m W iln a .
S ły n n e s ą s iłą i o d w a g ą k a z a n i a K s. H le b o w ic z a 25, k tó r y w ra z z K s... s ą n a jm o c n ie j z w ią z a n i i c z y n n i z o r g a n iz a c ją w ile ń s k a , z z a p a rc ie m i n a r a ż e n ie m s łu ż ą c s p r a w ie K o śc io ła i O jczyzny. P o p u la r n y m j e s t ró w n ie ż b y ły e k s - w ię z ie ń lite w s k i x. T r z a s k u n 26, g o rliw ie p r a c u ją c y w u k r y te j p ra c y k a to lic k o - p o lsk ie j. W ś ró d ro b o tn ik ó w c z y n n y j e s t K s. M o ścick i27. K s. Sopoćko p o d n o si d u c h a p rz y p o m in a n ie m i s z e rz e n ie m id e i w ie lk ie g o d o g m a tu M iło sie rd z ia . I n n i k a p ła n i z a ró w n o św ieccy j a k i z a k o n n i, s io s tr y z a k o n n e /p r a c u ją c e czę sto w p r z e b r a n iu ja k o n a u c z y c ie lk i i p ie lę g n ia r k i/ d z ia ła ją j a k m o g ą i g d z ie m o g ą z c a łą o f ia rn o ś c ią d la św ię te j sp raw y , d z ie lą c o g ó ln ą n ie d o lę i n a d z ie ję w z m iło w a n ie B oże i w o s ta te c z n y z w y c ię sk i r e z u lta t.
J e d n y m sło w em : p o lsk o ść j e s t d z iś s z a ń c e m k a to lic y z m u n a K re s a c h ; k a to lic y z m j e s t z a ś s iłą d u s z y p o lsk ie j w ty m n a jw ię k s z y m w d z ie ja c h n a sz y c h n ie sz c z ę ściu .
W obec te g o f a k tu , E m in e n c jo , k a to lic k a lu d n o ś ć p o ls k a i d u c h o w ie ń s tw o n ie s ły c h a n ie s iln ie i b o le ś n ie o d c z u ły n o m in a c ję n a o p ró ż n io n ą p rz e z śm ie rć ś.p . L. E x . B is k u p a M ic h a lk ie w ic z a 28 - s u f r a g a n ią w ile ń s k ą - L itw in a J . Ex. B is k u p a R e jn is a 29.
B o l e s n a s p r a w a
P o o r d y n a r n y c h n a p a ś c ia c h n a osobę A rc y b is k u p a J a łb rz y k o w s k ie g o ze s tr o n y L itw in ó w , w cz y m n i e s t e t y d u c h o w ie ń s tw o lite w s k ie b r a ło d u ż y a b e z k a r n y u d z i a ł /n p . a r ty k u ły w ’’k a to lic k im ” d z ie n n ik u „X X .A ru ziu s”/; po m a ltr e to w a n iu i b ic iu w k o ś c io ła c h w ile ń s k ic h lu d n o ś c i p o lsk ie j p rz y d y s k r e t n y m m ilc z e n iu e p is k o p a tu lite w s k ie g o i z n ó w k a to lic k ie j p r a s y lite w s k ie j, a p r z y n ie z w y k le p o w śc ią g liw y m , m ó w ią c d e lik a tn ie , s ta n o w is k u L e g a ta s to licy Sw. n a L itw ie , n o m in a c ja b is k u p a R e jn is a p o c z y ta n ą z o s ta ła J a k o p o li cz ek m o r a ln y d a n y z m a ltr e to w a n e j P o lsc e ”. O ile w iem , n o m in a c ja t a z o s ta ła z a r z ą d z o n a p rz e z J . E x . L e g a ta C e n to z ę 30, k tó r y o p u s z c z a ją c z a ję te ju ż t e r e n y L itw y p rz e z b o lszew ik ó w , s k o r z y s ta ł z s z e ro k ic h p e łn o m o c n ic tw i z m u s ił n im i J . E x. a r c y b is k u p a J a łb rz y k o w s k ie g o . S a m M gr. C e n to z a z b y t k ró tk o
25 Henryk Hlebowicz (1904-1941) bł, ks. ppor.., profesor USB, proboszcz parafii Nawie dzenia Najświętszej Maryi Panny w Trokach, proboszcz parafii Świętego Ducha w Chotajewi- czach, proboszcz parafii w Korzeniu i Okołowie, kapelan AK.
26 Wincenty Taszkun (1888-1967) (Vincentas Taskunas) ksiądz, proboszcz parafii Św Mi kołaja w Wilnie, profesor Seminarium Duchownego.
27 Aleksander Mościcki (1898-1980), ksiądz, profesor USB.
28 Kazimierz Mikołaj Michalkiewicz (1865-1940), biskup pomocniczy wileński.
29 Mecyslovas Reinys (1884-1953), biskup koadiutor wołkowyski, arcybiskup tytularny Cipseli, administrator apostolski wileński.
p rz e b y w a ł n a L itw ie /o d c z e rw c a do s ie r p n ia 1940 r./ b y w y c z e rp u ją c o p o z n a ć is to tę k o n f lik tu p o lsk o -lite w sk ie g o a s p r a w ę W iln a w szczeg ó ln o ści. P r z e b y w a ją c w K o w n ie w a tm o s fe rz e w p ły w ó w i s u g e s tii w y łą c z n ie lite w s k ic h - p o sz e d ł po m y ś li n a tc h n ie ń p ły n ą c y c h z te jż e stro n y .
I oto w c h w ili t a k d la n a r o d u n a s z e g o b o le sn e j s t a ł się f a k t, k tó ry o ch rz czo n o o g ó ln ie s łu s z n ie czy n ie s łu s z n ie „p o lic zk iem d a n y m P o lsc e p rz e z R z y m ”; t a k to n a z w a ł o r g a n ta jn y w s z y s tk ic h o rg a n iz a c ji p o ls k ic h w y c h o d z ą cy w W iln ie. O ile w ie m s to lic a A p o s to ls k a d o tą d ż a d n ą b u l l ą n o m in a c ji K s. b is k u p a R e jn is a n ie p o tw ie rd z iła ; K s. B is k u p R e jn is je d n a k czu je się w p e łn i p ra w , co w y tw a r z a p r z y k r e k o lizje.
N o m i n a t w i l e ń s k i
O so b a n o m in a ta , d a w n e g o c z ło n k a k a p itu ły w ile ń s k ie j, j e s t d o b rz e z n a n a ze sw ojej a n ty p o ls k ie j d z ia ła ln o ś c i z o k r e s u p rz e d w o je n n e g o . P o u tw o r z e n iu R z e c z y p o sp o lite j, b is k u p d z is ie js z y a w te d y p r a ł a t R e jn is w ra z z in n y m d z ia ła c z e m lite w s k im , d z iś b is k u p e m K u k tą 31, z o s ta li a d m in is tr a c y jn ie /choć p o n o s a m o w o ln ie / u s u n ię c i z g r a n ic p o lsk ic h . To p o n ie k ą d otoczyło ic h n ie p o t r z e b n ie n im b e m p r z e ś la d o w a n ia i u to ro w a ło ze s tr o n y c z y n n ik ó w lite w s k ic h d ro g ę do m itry . N ie d a w n o je sz c z e , po św ię te j n a s z e j k lę sc e , d z is ie js z y s u fra - g a n w ile ń s k i z a m ie ś c ił w „XX. A m z iu s ” n ie p rz y je m n y d la P o ls k i a r ty k u ł pod t y tu łe m „ P o ls k a ”, no i o b e c n ie w ró c ił do W iln a w c h a r a k te r z e s u f r a g a n a . P o w ię k s z a n ie p o k ó j f a k t, iż K s. B is k u p J a łb r z y k o w s k i j e s t c z ło w ie k ie m c ię ż ko c h o ry m n a r a k a , k tó r y w p r o s t c u d e m żyje i p ra c u je ; co b ę d z ie n a w y p a d e k je g o śm ie rc i, g d y m ia n o w a n y w t a k n ie n o r m a ln y c h w a r u n k a c h s u f r a g a n w i
le ń s k i o b e jm ie ch o ćb y chw ilow o r z ą d y d iecezją?
N ie m n ie o czy w iście s ą d z ić p o s u n ię c ia w y ż sz y c h w ła d z k o śc ie ln y c h ; czu ję się je d n a k ja k o in f o r m a to r w o b o w ią z k u z a n o to w a ć te tr o s k i i n ie p o k ó j k a t o lik ó w p o ls k ic h w W ile ń sz c z y ź n ie , t a k b a r d z o d o św ia d c z o n y c h . J e g o E m in e n cja, ja k o K s ią ż ę K o śc io ła i P r y m a s P o ls k i m a p ra w o w ie d z ie ć o w s z y s tk im co się w ią ż e z k o śc io łe m n a z ie m ia c h n a s z y c h .
K o ń c ząc to s k ro m n e s p ra w o z d a n ie , s ą d z ę , że o b ra z n ie b y łb y p ełn y , g d y b y m p o m in ą ł i p e w n e m o m e n ty n a t u r y m is ty c z n e j ja k ie z a o b s e rw o w a łe m n a te r e n a c h W ileńszczyzny.
O b j a w y m i s t y c z n e
Do fa k tó w z te j d z ie d z in y n a le ż y p rz e d e w s z y s tk im rozw ój n a b o ż e ń s tw a do M iło s ie r d z ia B ożego w m y śl o b ja w ie ń z m a rłe j z a k o n n ic y S. F a u s ty n y , a k tó re g o p ro m o to re m j e s t K s. P ro f. Dr. S opoćko. P o m ija ją c f a k t o b ja w ie ń i, p o d d a ją c go ca łk o w ic ie są d o w i K o ścio ła, s tw ie rd z ić m u s z ę , ze id e a M iło s ie r d z ia B ożego j e s t b a rd z o n a c z a sie , że ty s ią c o m lu d z i d o d a je s iły i o tu ch y , że w re sz c ie b u d z i m iło ść B o ż ą i łą c z y się z w ie lo m a ła s k a m i c z a s e m o w y ją tk o w y m c h a r a k te r z e . P is z ą c y te sło w a w sp o só b n a m a c a ln y d o z n a ł te g o n a sobie.
