M ax P l a n c k : N ow e drogi p ozn a n ia fizyczn eg o a filo zo fia . W ybrał, p rzedm ow ą i przypisam i opatrzył S tanisław B u t r y n . Przełożył K azim ierz N a p i ó r k o w s k i . W arszaw a 2004 W ydaw nictw o Instytutu Filozofii i So cjologii PAN, s. L+324).
W m etafilozoficznych dyskusjach nad ko n cep cją filozofii znaczące m iejsce zajm uje p ostulat upraw iania je j w ścisłych zw iązkach z naukam i szczegó ło w y m i. W św ietle ogrom nych osiągnięć poznaw czych, zw łaszcza n au k p rzy ro d n i czych, w ydaje się to rzeczą oczyw istą i zrozum iałą. W w ielu bow iem p rzyp ad kach osiągnięcia te stanow ią w ażny czynniki inspirujący i im plikujący w iele interesujących kw estii filozoficznych.
U znając zatem w ażność i poznaw czą w artość filozofii upraw ianej w p o w ią zaniu z naukam i, należy podkreślić w tym kontekście w id o czn ą przydatność znajom ości poglądów i stanow isk w ielu tzw. filozofujących uczonych. U p ra w iając bow iem sw oje w łasne dziedziny naukow e i uzyskując w nich znaczące osiągnięcia, uczeni ci podejm ow ali rów nież nieraz bardzo in teresującą i p rz ed m iotow o w a żn ą problem atykę filozoficzną, która by ła bądź im plikow ana przez naukę, bądź przez tę naukę zakładana.
Dostęp do tej filozofii je s t dla czytelnika polskiego często bardzo utrudniony zarów no ze w zględu na znaczne rozproszenie publikacji naw et tego sam ego au tora po różnych, nieraz m ało znanych czasopism ach czy w ydaniach zbiorow ych, ja k i w skutek kw estii językow ych. N ie tylko w iększość tej literatury pisana je s t w język ach obcych ale rów nież odw ołuje się ona do ścisłej, technicznej term ino logii zarów no naukow ej, ja k i filozoficznej. W w ielu przypadkach w szystko to w ręcz uniem ożliw ia sw obodne korzystanie z tej literatury i w konsekw encji p ro w adzi do w zrostu zapotrzebow ań na zbiorow e w ydania tłum aczeń tych pism. Przykładem takich w ydań m ogą tu być różne serie publikujące np. w języ k u ang ielskim 1 , czy rosyjskim 2 prace poszczególnych autorów, bądź też istotne dla ro z w oju nauki a trudno dostępne w praktyce artykuły z określonej dziedziny wiedzy. W polskiej literaturze filozoficznej odczuw any je s t w yraźny brak takich w y dań przynajm niej najbardziej znanych uczonych, którzy w ko ntekście sw oich osiągnięć naukow ych dokonyw ali nieraz bardzo znaczących i interesu jący ch re fleksji filozoficznych. B rak ten je s t tym bardziej w idoczny, że w yd an ia takie w y m agają fachow ych tłum aczeń pow iązanych z w y so k ą k u ltu rą filozoficzną.
232 Recenzje
D obrze się w ięc stało, że podjęta przed pięciom a laty przez S tanisław a Bu- tryna z Instytutu Filozofii i Socjologii PAN próba w ypełnienia istniejącej w tym zakresie luki je s t dalej kontynuow ana. Po opublikow aniu w 1999 r. Pism filo z o fic zn y c h A lberta E insteina otrzym ujem y tym razem podobny zbiór prac innego
znanego fizyka niem ieckiego, jak im był Max Planck. U w zględniając rolę i zna czenie, ja k ie uczony ten odegrał w rozw oju now ożytnej fizyki, a także bogatą spuściznę filozoficzną w yrosłą głów nie z refleksji nad u praw ianą przez niego nauk ą należy pow iedzieć, że w ybór autora je s t w pełni za sad n y Przede w szy stkim , ja k stw ierdza S. Butryn, w iele rozw ażanych przez M. P lancka zagadnień filozoficznych je s t w ciąż aktualnych i w ażnych dla w spółczesnych dyskusji epi- stem ologicznych i m etodologicznych. Ponadto Planck je s t szczególnie dobit nym przykładem m yśliciela nie tylko starającego się upraw iać sw o ją filozofię w ścisłych zw iązkach z nauką, z treściam i jej podstaw ow ych teorii i ujaw niony mi faktam i, ale stara się to czynić ze spełnieniem w szelkich kanonów dobrego filozofow ania odznaczającego się jasnością, logiką i precyzją w ywodów . W resz cie, należy przyznać, że filozoficzne prace niem ieckiego fizyka są w Polsce p ra w ie całkow icie nieznane. Trudno bow iem za przejaw takiej znajom ości uznać niew ielki ich zbiór opublikow any przed ponad trzydziestom a laty pod w spó l nym tytułem Jedność fizyczn eg o obrazu św iata3, zw łaszcza że zbiór ten pom ija praw ie całkow icie problem atykę zw iązaną z teo rią kw antów 4.
O m aw iana publikacja je st finalizacją opracow anego przez S. B utryna progra m u badaw czego, a konieczne do jej realizacji środki finansow e zostały uzyskane w ram ach XIX K onkursu G rantów K om itetu Badań N aukow ych5. Podobnie ja k w przypadku pierw szego grantu dotyczącego filozoficznych pism Einsteina, tak i tym razem w yboru prac tw órcy teorii kw antów dokonał autor całego przed sięw zięcia, a ich tłum aczenia z języ k a niem ieckiego K azim ierz N apiórkow ski. O m aw iana publikacja obejm uje 320 stron pism M. Plancka, 41 stron P rzedm ow y i 3 strony Słow a w stępnego napisanych przez S. Butryna, 4 strony indeksu oso bow ego (bez nazw isk w ydaw ców ) sporządzonego przez M arię i K azim ierza N a piórkow skich oraz 2 strony spisu treści. Całość została w ydana bardzo starannie zarów no gdy chodzi o szatę graficzną, jak i m erytoryczne opracowanie.
P rzedm ow a w zam ierzeniu jej autora m a stanow ić pew ne w prow adzenie, w yjaśnienie i kom entarz do filozoficznych poglądów niem ieckiego fizyka. N ie je st to jed n ak całościow a i system atyczna prezentacja tych poglądów, lecz skon
c e n tro w an ie się g łó w n ie na szeroko ro zu m ian y m k o n tek ście filo zo ficzn y m , w jak im , zdaniem jej twórcy, je s t osadzona teoria kwantów . K olejno w ięc przed staw ione zostało fizykalne i filozoficzne tło, z jak ieg o w yrosła ta teoria, szero kie uw arunkow ania filozoficzne odniesień Plancka do m echaniki kw antow ej, kopenhaska interpretacja tej m echaniki w raz z planckow skim ustosunkow aniem się do niej oraz ocena zarów no tego stanow iska, ja k i kopenhaskiej inteipretacji z punktu w idzenia w spółczesnej fizyki i filozofii.
N atom iast druga część omawianej publikacji zaw iera w sum ie 26 jeg o prac obe jm ujących łącznie 320 stron, z których największy artykuł liczy 23 strony, a naj m niejszy jedynie 3. Prace te zostały zestawione przez autora całego przedsięw zię cia w czterech grupach tem atycznych tw orzących cztery oddzielne rozdziały prezentowanej publikacji. Pierwszy z nich obejm uje prace Plancka dotyczące teo rii kwantów, w tym dwie podstaw ow e z tego zakresu. Mniej zatem je st w nim pro blem atyki filozoficznej, a jeg o znajom ość nie je st konieczna, zdaniem S. Butryna, do zrozum ienia filozoficznych poglądów niem ieckiego fizyka. Z pew nością jed n ak znajom ość ta m oże to rozum ienie pogłębić i ukazać w nowym świetle.
Pozostałe trzy rozdziały z a w iera ją ju ż głów nie filozoficzne p race tw órcy teo rii kwantów . N ajobszerniejszym z nich je s t rozdział drugi ob ejm ujący 9 arty k ułów o łącznej liczbie 126 stron. W szystkie te artykuły u k az u ją różne aspekty i elem enty obrazu świata, do jakiego, zdaniem M. Plancka, dopro w adziła now a fizyka. R ów nież 9 artykułów zaw iera trzeci rozdział obejm ując 108 stron i k on centrując sw oją uw agę na szeroko rozum ianej epistem ologicznej i m eto do lo gicznej problem atyce ów czesnej fizyki. W reszcie rozdział czw arty grupuje te prace tw órcy teorii kwantów , w których podejm uje on prob lem aty kę relacji n a uki do zagadnienia w olności w oli i religii. Jest charakterystyczne, że p rob lem a tyka ta staje się przedm iotem nie tylko zainteresow ań ale i szerszych analiz ze strony fizyka tej klasy, co M ax Planck.
Jak zaw sze przy dokonyw aniu każdego w yboru pow staje i tym razem pytanie o kom pletność i zupełność przedstaw ionego w om aw ianej publikacji zestaw u fi lozoficznych prac tw órcy teorii kwantów. Z całym przekonaniem należy stw ier dzić, że uw zględnione zostały w szystkie podstaw ow e jeg o publikacje w tym za kresie, naw et te, które tylko w ograniczonym w ym iarze podejm ują problem atykę filozoficzną. N ie oznacza to jednak, że nie istnieją inne jeszcze prace niem ieckie go fizyka, które nie zaw ierałyby bezpośrednich lub pośrednich odniesień filozo ficznych. M am tu na m yśli np. A utobiografię uczonego, czy szereg jeg o okolicz nościow ych w ypow iedzi, w tym odnoszących się głów nie do znanych fizyków. Niem niej opublikow any zestaw filozoficznych prac M. Plancka je s t w pełni w y starczającym źródłem do w yczerpującego zapoznania się z jeg o filozofią.
Z tej racji om aw iana publikacja stanow i bardzo cen ną p ozy cję źró d ło w ą dla w szystkich zainteresow anych filozoficzną p roblem atyką tw órcy teorii kwantów . N ależy rów nież przypuszczać, że przyczyni się ona do sp opularyzow ania zn ajo m ości tej problem atyki w śród polskich czytelników . Jest to o tyle w ażne, że M ax Planck zaznaczył swój w yraźny udział zarów no w krytyce m achow skiego p o zy tyw izm u, ja k i w dyskusjach nad praw am i przyrody, determ inizm em , indeterm i- nizm em oraz je d n o ścią św iata badanego przez fizyków. Z w ielkim w ięc u zn a niem n ależy przyjąć o m aw ianą publikację, ży cząc ró w n o cześn ie całem u zespołow i redakcyjnem u by nie tylko chciał ale i m ógł kontynuow ać dalsze te go rodzaju w ydania. Lista filozofujących fizyków czekających na p o d o b n ą p u b likację, naw et tylko kręgu ję z y k a niem iecko, je st ciągle jeszc ze długa.
234 Recenzje Przypisy
1 Por. np. A. E i n s t e i n : The World as I see it. London 1935; J. H. W e a v e r (ed.): The World o f Physics. A Small Library o f the Literature o f Physics from Antiquity to the Present, vol. I—III. New York 1987 Simon and Schuster; R. H a h n (ed.): Clas sics in the History and Philosophy o f Science, vol. I-VII. New York, Philadelphia, Lon don, Paris, Tokio, Melbourne, Montrux 1989 Gordon and Breach Science Publishers; B. B e r t o t t i , R . B a l b i n o t , S . B o r g i a , A. M e s s i n a (eds): Modern Cosmology in Retrospect. Cambridge 1990;
2 Por. np.: I. E. T a m m , J. A. S m o r o d i n s k i j . B . G. K u z n i e c o w (red.): Albiert Ejsztejn. Sobranije naucznych trudów. Moskwa 1965—1967; R. Ch. D i e - l o k a r o w (red.): Ejnsztejn i filosofskije problemy fizyki X X wieka. Moskwa 1979.
3 M. P l a n c k : Jedność fizycznego obrazu świata. Warszawa 1970
4 S. B u t r y n : Słowo wstępne, [w:] S. B u t r y n (red.): M. Planck. Nowe drogi poznania fizycznego a filozofia. Warszawa 2004 Wydawnictwo IFiS PAN, s. VIII.
5 Por. „Principia” 2000 Nr 25, s. 9.
J ó z e f Turek Katolicki Uniwersytet Lubelski
Śląska republika uczonych. Schlesische Gelehrtenrepublik. Slezkd vedecka obec. Vol. 1. Red. M arek H a ł u b i A nna M a ń k o - M a t y s i a k . W roc ław 2004 O ficyna W ydaw nicza ATUT - W rocław skie W ydaw nictw o O św iato we, s. 766 + 1 nlb.
Ten pokaźny, w zam ierzeniu trójjęzyczny, tom ukazał się dzięki poparciu P olsko-N iem ieckiego Tow arzystw a U niw ersytetu W rocław skiego i Fundacji Luisy E ylm ann, stanow iąc początek serii, której poszczególne w olum iny b ędą ukazyw ać się co dw a lata. M ają one zw ierać rozpraw y autorów trzech kulturo w ych kręgów : polskiego, niem ieckiego i czeskiego, bow iem nauka na Śląsku k sz ta łto w a ła się pod w pływ em ty ch w łaśn ie nacji. Jed n ak p ie rw sz y tom nie w pełni odpow iada tem u program ow i. Z abrakło w nim tekstów w ję z y k u czes kim ; pojaw ia się on jed y n ie w streszczeniach narracji polskich bądź niem iec kich. W relacjach liczbow ych polskie i niem ieckie w ersje p rzed staw iają się n a stępująco: w polskiej je s t ich 14, w niem ieckiej 23, razem 37. N a ten stosunek w płynęło także to, iż kilku autorów polskich ogłosiło swe szkice w języ k u n ie m ieckim . N iezależnie od tych proporcji rzeczą nieodzow ną w tom ach następnych je st uw zględnienie dysertacji badaczy czeskich, ukazanie w kładu w rozwój nauki na Śląsku także sąsiadów zza południow ej granicy i to, ja k głosi redakcyjna za sada, w języ k u czeskim .
