W sprawie rzekomej "propruskiej misji" G. E. Grodka

JERZY MICHALSKI

W sprawie rzekomej „propruskiej misji“ G. E. Gródka

W to m ie X X V I „ R o c z n ik a G d a ń s k ie g o ” za r o k 1957 ( fa k t y c z n a d a ta p u b lik a c ji p o c z ą te k 1969) u k a z a ł s ię a r ty k u ł K a z im i e r z a M ę ż y ń s k i e g o „ M i s j a p ro p r u sk a G . E . G r ó d k a (G ro d d e o k a ) w G d a ń sk u w r o k u 1787” . P rze d b lis k o stu l a t y Z y g ­ m u n t W ę c l e w s k i 1 w s w e j b io g r a fii G r ó d k a o p u b lik o w a ł w z n a c z n y m f r a g ­ m e n c ie lis t B e n ia m in a G r ó d k a , b r a ta G o d f r y d a E r n e sta , do te g o ż z 21 p a ź d z ie r ­ n ik a 1787. T r e ś ć lis tu W ę c le w s k i s c h a r a k t e r y z o w a ł n a s t ę p u ją c o : „ M o w a w n im o z a g a d k o w y m k r o k u ja k im ś n a s z e g o G r ó d k a , k tó r y nie w ia d o m o czy z p o le cen ia K s ię c ia G e n e r a ła czy z w ła s n e j w o li, n a m a w ia ł k r e w n ia k a s w e g o , p . R e n n era , do c zy n u ja k ie g o ś n ie le g a ln e g o , c z y z d ra d z ie c k ie g o , z a co go b r a t su r o w o k a r c i” . W ę c le w s k i n ie p r ó b o w a ł ro z w ią z a ć o w e j z a g a d k i, z ro b ił to o b e c n ie K . M ę ż y ń s k i tw ie r d z ą c , że G r o d e k „ s u g e r o w a ł p o d d a n ie się G d a ń s k a k r ó lo w i p r u s k ie m u w r o ­ k o w a n ia c h b e z p o śr e d n ic h ” . M ę ż y ń s k i p o s łu ż y ł się r ó w n ie ż dw om a· in n y m i lis ta m i B e n ia m in a G r ó d k a do b r a ta z 13 lip c a 1787 i 6 g r u d n ia 1789 p u b lik u ją c je w r a z ze w s p o m n ia n y m lis te m z 21 p a ź d zie r n ik a 1787 in e x t e n s o w a n e k sie . L is t z 6 g r u d ­ nia 1789 p o tr z e b n y b y ł a u to r o w i d la je d n e g o t y lk o z d a n ia (c y to w a n e g o z re sztą p r z e z W ę c le w s k ie g o , s. 21) ś w ia d c z ą c e g o , że B e n ia m in G r o d e k p r z e c iw n y b y ł p r z e j­ ściu G d a ń s k a p o d p a n o w a n ie p ru sk ie w z a m ia n za s p o d z ie w a n e k o r z y śc i g o s p o ­ d a r c z e , cz e g o z w o le n n ik ie m był., j a k -m ożna są d z ić z listu , G o d f r y d E rn e st G r o d e k . L is t te n n ie m a je d n a k ż a d n e g o z w ią z k u z o w ą z a g a d k o w ą sp r a w ą p o ru sza n ą w liście z 21 p a ź d z ie r n ik a 1787. W ią ż e się z nią n a to m ia s t je d e n u stę p listu z 13 lip ­ ca 1787, g d z ie B e n ia m in w y r z u c a b r a tu , iż z w r ó c ił s ię on lis to w n ie do R e n n e r a w sp r a w ie , co do k tó r e j n ie p o w in ie n b y ł lic z y ć n a je g o w s p ó łd z ia ła n ie i co do k tó r e j sto su n e k „n a sz e g o m ia s t a ” (G d a ń sk a ) b y ł m u r ó w n ie ż z n a n y . J a k p is a ł B e ­ n ia m in , R e n n e r o p o w ie d z ia ł m u o liśc ie b r a ta w n a jw ię k s z y m se k r e c ie , on s a m o b ie c y w a ł b r a tu se k r e tu tego d a c h o w a ć i w z y w a ł go , b y w ię c e j s p r a w y te j nie p o ­ r u sza ł. Ż a d n y c h d a n y ch co do treśc i o w e j ta je m n ic z e j s p r a w y list z 13 lip c a n ie z a w ie r a . D o m y ś la ć się w ię c j e j m o ż n a je d y n ie n a p o d s ta w ie s fo r m u ło w a ń listu z 21 p a ź d zie r n ik a 1787. I w t y m je d n a k liśc ie m o w a je s t o nie*j w fo r m ie a lu z y j­ n e j, a to z a r ó w n o ze w z g lę d u n a j e j ch a ra k te r s e k r e t n y i d r a ż liw y , -jalk i d la te g o , że a d r e sa t w ie d z ia ł, o co ch o d zi. W ta k ie j sytu aicji in t e r p r e t a c ja te k stu m u si b y ć p r e c y z y jn a i nie m o żn a p o m ija ć ż a d n e g o je g o e le m e n tu . In te r p r e ta c ji tej au tor p o ś w ię c a w s w y m a r ty k u le k i l k a zd ań , p is z ą c : „ Z lisiiu d o w ia d u je m y się, że [G . E . G r o d e k ] k r y t y k o w a ł R a d ę (k r y p to n im T r y b u n a ł), p r o p o n o w a ł ja k ie ś in n e r o z w ią z a n ie p o lity c z n e , k tó re B e n ia m in n a z y w a z d ra d ą sta n u , z d ra d ą n a jle p sz e g o k r ó la [...] N a c z y ją w ię c k o r zy ść m ó g ł d z ia ła ć G r o d e k ? O c z y w iś c ie ty lk o P ru sa k ó w , k tó r z y w te d y r ó ż n y m i sp o s o b a m i ch c ieli s k ło n ić m ia s to do „d o ib ro w o ln eg ü ” p o d ­ dania. się . W i e m y , iż R a d a i w te d y je d n o m y ś ln ie b y ła p r z e c iw ce sji, a z a d o ch o ­ w a n ie m w ie r n o ś c i k r ó lo w i p o ls k ie m u ” (s. 39).

A u to r p o m in ą ł je d n a k tu is to tn ą o k o lic z n o ść , iż B e n ia m in G r o d e k o k r e śla ją c

i Z . W ę c l e w s k i , W ia d o m o ś c i o ż y c i u i p is m a c h G o d f r y d a E r n e s ta G r ó d k a , K r a ­

k ó w 1876, s. 43 n .

724

to, do czego b r a t .n a m a w ia ł R e n n e r a (do o w e j n a m o w y sp r o w a d z a ło się ca łe d z ia ­ ła n ie ), m ia n e m z d r a d y (V e r r ä te r ei), d o d a ł, iż u ż y w a tego· słow a·, m im o ż e ze w z g lę d u n a sw ą m a łą w a g ę sp r a w a ta n a m ia n o ta k ie m o g ła b y n ie z a słu g iw a ć

(lass m ir i m m e r d e r S a c h e d en r e c h te n N a m e n g e b e n , w e n n sie ih n auch s o n s t ih re r U n w ic h tig k e it h a lb er n ich t v e r d ie n e n sollte). C z y ż m o ż n a w ię c są d z ić , że w s p ó łu d z ia ł w o d d a n iu G d a ń sk a p o d p a n o w a n ie p ru sk ie B e n ia m in G r o d e k u w a ­ ż a łb y za raeciz „ n ie w a ż n ą ” , k tó r ą m o ż n a b y 'n a zw a ć z d ra d ą je d y n ie ze w z g lę d ó w n a m o r a ln ą k w a li fik a c ję c z y n u , a n ie je g o d o n io sło ść ? P o tw ie r d z e n ie a u to ra , że użyte w liśc ie s ło w o „ T r y b u n a ł” je s t 'k r y p to n im e m i oznacza· r a d ę m i e j s k ą G d a ń s k a , je s t z u p ełn ą d o w o ln o śc ią . O d p o w ie d n ie z d a n ie listu b r z m i: O b das in u n s e r m v o r ­

lie g e n d e n F a lle g e s p r o c h e n e u nd e x e q u ir t e U r te il g e r e c h t o d e r u n g e r e c h t g e w e s e n , d a r ü b e r k ö n n e n w i r w o h l b e id e n ic h t m it Z u v e r lä s s i g k e it u n d aus s ic h e r n G r ü n d e n u r te ile n u n d w a r u m s o llte ich e in g a n z e s T rib u n a l d er U n g e r e c h ti g k e it b e z ü c h ti-g e n ? W sp osó b n ie d w u z n a c z n y je s t tu m o w a o tr y b u n a le .są d o w y m i je g o o g ło ­ s z o n y m i w y k o n a n y m w y r o k u . Z r e s z tą w c a ły m liście B e n ia m in G r o d e k n ie u ż y w a ża d n y c h k r y p to n im ó w . P r z y jm u ją c z a ło ż e n ie a u to r a , że T rib u n a l to R a d a g d a ń sk a , tr z e b a b y ło b y w y tłu m a c z y ć , co z n a c zy ó w „w y rolk ” . A u to r n ie p r ó b u je te g o z ro b ić. G d y b y ś m y z a ło ż y li k o n se k w e n tn ie (choć je s t to m o im z d a n ie m z a ło ż e n ie zu­

p e łn ie n ie p ra w d o p o d o b n e ), że „ w y r o k ” o zn a cza ja k ie ś p o s ta n o w ie n ie R a d y d o ­ ty c z ą c e sto s u n k ó w gd iańsko-pruskiich, n a le ż a ło b y z k o le i w y tłu m a c z y ć , d la cz e g o B e ­ n ia m in G r o d e k u w a ż a siebie, r ó w n ie ja k i b r a ta , za nie p o s ia d a ją c y c h d a n y c h do w y p o w ia d a n ia się co do o w e g o p o s ta n o w ie n ia . P rze c ie ż j-ako g d a ń sz c z a n ie , z n a ją c y p r o b le m i ż y w o t n ie w n im z a in te r e so w a n i m ie lib y p o te m u w s z e lk ie dane.

Z w r ó c ić 'też n a le ż y u w a g ę , że jak ik olw iek B e n ia m in G r o d e k .starał się o d w ie ś ć b r a ta od za m ie r zo n e g o d z ia ła n ia w s z e lk im i a r g u m e n ta m i, an i ra z u nie p o w o ła ł się n a d o b r o i in te r e sy G d a ń s k a , a je d y n ie na o b o w ią z e k w ie r n o śc i w o b e c k ró la p o ls k ie g o . A p r z e c ie ż w liśc ie z 6 g r u d n ia 1789, g d zie m o w a je s t r z e c z y w iś c ie o s to ­ su n k a c h p r u s k o -g d a ń s k ic h , z a s a d n ic z y m a r g u m e n te m b y ła s p r a w a „ w o ln o ś c i” m ia ­ sta . W ie r n o ś ć w o b e c k ró la p o lsk ie g o p o w o ły w a ł B e n ia m in G r o d e k ja k o p r z e c iw ­ s ta w n ą d z ia ła n iu b r a ta w y p ły w a ją c e m u z p r e d y le k c ji (V o r l i e b e ) do k s ię c ia A d a m a K a z im ie r z a C z a r to r y s k ie g o , w k tó r e g o słu żb ie p o z o s t a w a ł. D o o b o w ią z k ó w je g o j a k o g d a ń szc z a n in a a p e lo w a ł p r z e c iw s ta w ia ją c p osłu szeń stw o ·, ja k ie w inien, je s t s w e m u m o n a r s z e o b y w a te l lo ja ln e g o i p r a w o r z ą d n e g o G d a ń s k a , sobiepańskim a n a ­ w y k o m o b y w a t e li sz la c h e c k ie j R z e c z y p o sp o lite j (nie n a z y w a j e j w p r a w d z ie p o im ie n iu , a le a lu z ja j-est o c z y w is ta ).

A u to r z e s ta w ia w y r a ż e n ie w liśc ie B e n ia m in a G r ó d k a : b e i d e m S c h r itte d en

d u w a g te s t, z u ż y t y m w 1773 r. p rz e z p r z e d s t a w ic ie la G d a ń s k a w W a r s z a w ie w l i ­ ście d o R a d y z w r o t e m : zu d ie s e m e r s c h r e c k lic h e n S c h r itt, o z n a c z a ją c y m o d d a n ie G d a ń s k a P r u so m , i w y c ią g a z tego w n io s e k : „ w id o c z n ie z w r o t te n b y ł w ty m cza sie e u fe m iz m e m o z n a c z a ją c y m zd ra d ę k ró la p o ls k ie g o ” (s. 54). C z y ż trzeb a d o ­ w o d z ić , że s ło w o „ k r o k ” w z n a c ze n iu p rz e n o ś n y m u ż y w a n e b y ło i je s t p r z y s e t ­ k a ch o k a z ji i że z a ło ż e n ie , iż w G d a ń sk u m ię d z y p ie r w s z y m a d ru g im r o z b io r e m p o w s ta ł z w y c z a j s to s o w a n ia tej a r c y p o sp o lite j p rz e n o śn i w z n a c ze n iu p r z y p is y w a ­ n y m je j p r z e z a u to r a , je s t c o n a jm n ie j n ie p r a w d o p o d o b n e ? Z u p e łn ą te ż fa n t a z ją

je s t p r z y p u sz c z e n ie a u to ra , że m o c o d a w c ą G r ó d k a b y ł ks. L u d w ik W ir te m b e r s k i. J e d y n y m „ d o w o d e m ” n a to m a b y ć f a k t , że list B e n ia m in a G r ó d k a p r z y w ió z ł do P u ła w p p łk G a g e l, k tó re g o au tor u w a ż a za „ d w o r z a n in a ” k s ię c ia L u d w ik a (s. 64). G o g e l od r. 1775 2w ią z a n y b y ł z A . K . C z a r to r y s k im , k tó r y p o z n a ł go w cz a sie sw e g o p o b y tu w R o s ji 2 G o g e l b y ł to A l z a t c z y k s ł u ż ą c y n a j p i e r w w w o js k u p o ls k im , p o t e m r o s y j s k i m ; w R o ­ s j i p o d e jr z e w a n y b y ł o z w i ą z k i z p o s e ls t w e m p r u s k i m . M im o to C z a r t o r y s k i s p r o w a d z ił go d o P o l s k i i u m i e ś c i ł n a e t a c ie p o d le g ł y c h s o b ie f o r m a c j i w o js k o w y c h l i t e w s k i c h . P o r . D e - b o li d o O g r o d z k ie g o 23 p a ź d z i e r n i k a 17 7 5, A G A D , t z w . A r c h i w u m K r ó l e s t w a P o ls k ie g o 70.

R Z E K O M A „ M I S J A P R O P R U S K A ” G . E . G R Ó D K A

725

N a jp r a w d o p o d o b n ie j s ta r a n ia G . E. G r ó d k a d o ty c z y ły p r z e b y w a ją c e j w w ię ­ zien iu w G d a ń s k u o sła w io n e j D o g r u m o w e j. P r z y w ó d c y o p o z y c ji m a g n a c k ie j, k tó r z y p o s łu ż y li się o w ą a w a n tu r n ic ą , o b ie c y w a li je j z a sło n ię c ie od k a r y 3. W ia d o m o , że A d a m K a z im i e r z C z a r to r y s k i u w a ż a ł się za z o b o w ią z a n e g o do z a ję c ia się je j l o ­ se m i p o z w o ln ie n iu z w ię z ie n ia p r z e z P r u s a k ó w u lo k o w a ł ją w sw y c h d ob rach . J a k d o n o sił k o m is a r z k r ó le w s k i w G d a ń sk u , H e n n ig , w r. 1786 p e w n e o so b y s t a ­ r a ły się d o s ta r c z y ć D o g r u m o w e j p i e n i ę d z y 4, a w r. 1787 p r ó b o w a ła ona p isa ć do ja k ie g o ś d o m in ik a n in a , co s p o w o d o w a ło z a o strz e n ie ry g o ru je j w i ę z i e n i a 5. S t a ­ n is ła w A u g u s t b a rd zo się tr o sz c z y ł, a b y D o g r u m o w a n ie u c ie k ła z w ię z ie n ia i ż eb y n ie m o g ła n a w ią z a ć ja k ie jk o lw ie k k o r e s p o n d e n c ji.. C z u w a ł n ad ty m z a u fa n y k r ó ­ la — b u r m istr z (p ó źn iej e k sb u rm istrz ) R e y g e r , k tó r y je d y n y o b o k z a u fa n e g o d o ­ zo r c y d o p u sz c z o n y b y ł do k o n t a k t ó w z w ię ź n ia r k ą . Z a p e w n e w ię c A . C z a r to r y s k i sta r a ł się w y z y s k a ć k o n e k s je g d a ń sk ie G . E . G r ó d k a do n a w ią z a n ia k o n ta k tó w z D o g r u m o w ą , a m o ż e n a w e t d o u m o ż liw ie n ia je j u c ie c z k i6. P r z y ję c ie te j h ip o te z y p o z w a la zaroizumleć w s z y s t k ie e le m e n ty listu Beniamiinai G r ó d k a , a z w ła s z c z a zdainia

o tr y b u n a le i je g o w y r o k u .

P r z y o k a z ji c h c ia łb y m w ska.zać, że w s p o m n ia n a w o p u b lik o w a n y m w an e k sie liście B e n ia m in a z 13 lip c a 1787 „ M a d a m e O c h m ie ln ” to b łąd d ru k a r sk i, b ą d ź też złe o d c z y ta n ie , b o w ie m c h o d z i o z n an ą m e tr e s ę p r y m a s a P odoiskiego p a n ią O e m ic h e n . a S t a n i s ł a w A u g u s t d o H e n n i g a 26 c z e r w c a 1786, A G A D , Z b i ó r P o p ie ló w 44. 4 S t a n i s ł a w A u g u s t d o H e n n i g a 12 c z e r w c a 1786. j .w . 5 K i c i ń s k i d o H e n n i g a 9 l i s t o p a d a 1787, Z b i ó r P o p ie ló w 6. 6 P o r . w y ż e j p r z y p i s 3 i 4 o r a z ż y c i o r y s H e n n ig a p ió r a E . R o s t w o r o w s k i e g o w P o l s k im S ło w n ik u B i o g r a f i c z n y m .