Jastrzębski, Bogdan
"Drukarstwo polskie drugiej połowy
XIX wieku w świetle fachowych
czasopism drukarzy z lat 1872-1900 :
problematyka zawodowa i
społeczna", Hanna Tadeusiewicz,
Łódź 1982 : [recenzja]
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 23/1, 115-117
R E C E N Z J E I O M O W I E N I A 1 1 5
szerm ował sw ym i argum entam i w „Przeglądzie W szechpolskim ” (1895 i 1899), w „Przedśw icie” (1898), stale informując o nich lw ow ski organ B olesław a W ysłoucha. W ojnie burskiej p ośw ięcił uwagę w „Nowej R eform ie” (1902); w niej w łaśnie osiem lat wcześniej zapisał się w spom nianym protestem w spraw ie rezolucji kondolen cyjnej w zw iązku ze zgonem Aleksandra III (w ystąpieniu tem u nadały szczególny rozgłos „Naprzód” i „Przyjaciel Ludu” 1894, chrzcząc Lew akow skiego Rejtanem). N ieu stęp liw ą i gorącą glosą publicystyczną L ew akow skiego odzywała się na łamach prasy sprawa R apersw ilu, tj. utrzymania i wzbogacenia tej skarbnicy dokumentów i m ateriałów do dziejów narodowych, zwłaszcza doby porozbiorowej i zabezpie czania jej przyszłości.
Jak w idać z powyższych, przykładowo tylko wybranych spraw, m yśl p ub li cystyczna L ew akow skiego tętniła żarliw ością i bujnością, a jeszcze szersze od dru ków jej zapisy spoczęły w rękopisach Ossolineum i Zakładu H istorii Ruchu Ludo w ego, z których poważną część w yzysk ał S. J. Pastuszka. Dzięki tem u jego opra cowanie, pierw sze ujęcie biograficzne na szerokim tle zagadnień ogólnopolskich, nadało burzliw em u życiu — pełnem u zm agań polem icznych, apologetycznych i orga nizatorskich — charakter historyczny, a do dziejów polskiej publicystyki w niosło w ażne uzupełnienie w ciąż niepokojących luk.
Marian Tyrow icz
Hanna T a d e u s i e w i c z , Drukarstw o polskie drugiej p o ło w y X I X w i e k u w
św ietle fach owych czasopism dru karzy z lat 1872—1900. P roble m aty ka zaw odow a i społeczna, Łódź 1982, ss. 219.
Po serii artykułów, jakie od 1971 r. u kazyw ały się w kilku czasopism ach n a ukow ych1, otrzym aliśm y do ręki książkę, która obszernie prezentuje polskie czaso pism a drukarskie drugiej p ołow y X IX w., jako źródło do dziejów drukarstwa p ol skiego w ow ym okresie. Czasopisma drukarskie potraktowano w pracy jako jedyne źródło (przy czym zostało ono w ykorzystane bardzo skrupulatnie) do przeprow a dzenia badań i zaprezentowania problem atyki zawodowej i społecznej w ydaw ców i autorów przedstaw ianych periodyków.
Książka ukazała się jako kolejna publikacja serii „Acta U niversitatis Lodziensis. Folia Scientiarum A rtium Et Librorum ”, w nakładzie 300 egz. Nakład zbyt mały, aby książka m ogła trafić do rąk każdego zainteresow anego om awianą problem a tyką, a warta jest szerszego zaprezentow ania ze w zględu na w ykorzystanie nowego źródła i dużą ilość nowego materiału. Praca została podzielona na cztery zasadnicze
1 H. T a d e u s i e w i c z : „Przegląd D rukarski” — nieznane czasopismo fachowe
z końca X I X wieku, „Roczniki B iblioteczne”, 1971, s. 43—55; „Przegląd Drukarski” S ew e ryn a Baylego, tamże, 1974, s. 373—382; „Budzik ” {1883) — pismo dru karzy k r a kowskich, tamże, 1975, s. 201—215; „Przewodnik dla S p ra w Drukarsko-L itograficz- n ych ”, lw o w sk ie czasopismo fachowe z końca X I X w ieku , tamże, 1976, s. 189—233; „Praca. D w u tygodn ik pośw ięcony sp ra w o m d ru k a rsk im ” (Lw ów K1878), tamże, 1976,
s. 771—786; „Czcionka” ( 1872—1876). Pierw sze czasopismo drukarskie w Polsce, tamże, 1977, s. 749—799; „Ognisko. Czasopismo dla spraw drukarskich i p o k r e w
nych z a w o d ó w ” (okres pierw szy: 1895—1900), tamże, 1978, s. 35—114; Czasopisma dru karskie galicyjskie z lat 1872— 1900 jako źródło do dziejów dru karstw a pol skiego w X I X w., „Studia o K siążce”, t. 11: 1981, s. 123—152; Polskie czasopisma drukarskie X I X w i e k u (Stan zachowania i stan badań, ch a ra k te rys tyk a bibliogra- ficzno-typograficzna), „Kwartalnik H istorii Prasy P olsk iej”, 1979, z. 2, s. 25—40; Problem kształcenia zaw odow ego na łamach galicyjskich czasopism drukarskich z lat 1872— 1900, „Ze skarbca kultury”, 1980, z. 34, s. 113—124.
116
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I Aczęści (rozdziały) oraz w stęp, zakończenie i m ateriały uzupełniające, w których skład wchodzą: w ykaz skrótów tytułów czasopism i w ydaw nictw encyklopedycznych, bibliografia, streszczenie w języku angielskim , indeks osób i instytucji oraz indeks nazw geograficznych.
Wstęp trochę nieprecyzyjnie i w sposób niew ystarczający określa cel pracy, która nie ukazuje rozwoju drukarstwa polskiego drugiej p ołow y X IX w., ale m a teriały do dziejów i rozwoju drukarstwa w końcu tego stulecia. W części zasad niczej w stęp ogranicza się do bardzo krótkiego przedstawienia tem atyki poszcze gólnych rozdziałów pracy.
Rozdział pierwszy prezentuje stan badań nad polskim i czasopism ami drukar skim i X IX w. Jako w prow adzenie przedstawiono krótką historię polskich czaso pism drukarskich, dołączając w form ie tabeli pełny zestaw tych czasopism w y ch o dzących w X IX w., z dokładnym określeniem miejsca, czasu ukazywania się i sta nu zachowania. N astępnie podane są istotne szczegóły odnośnie do lokalizacji prze chow yw ania poszczególnych roczników, egzem plarzy, czy naw et ich kopii. W d al szej części rozdziału zaprezentowano w ykorzystane bibliografie i pozostałą litera turę przedmiotu. Jest ona w yjątkow o skromna i nie w nosi istotnych elem entów . W yjątkiem jest artykuł Andrzeja K łossow skiego o w arszaw skim czasopiśm ie „Z dziedziny sztuki drukarskiej”2. Tym w iększe znaczenie mają dotychczas opubli kowane przez autorkę m ateriały, będące jedynym i jak dotąd opracowaniam i po szczególnych czasopism drukarskich.
Drugi rozdział przynosi szczegółową charakterystykę bibliograficzno-typogra- ficzną om awianych czasopism . W szystkie czasopisma (a jest ich ogółem dziesięć) przedstawione zostały w układzie chronologicznym i w takiej kolejności szczegó łowo om ówione. Prócz danych dotyczących czasu i m iejsca wydania przedstawiono tutaj pełną, m ożliwą do ustalenia dokumentację odnośnie do składu redakcji i zmian w niej zachodzących, problem atyki prezentowanej na łamach danego cza sopisma, układu treści, problem ów redakcyjnych i adm inistracyjnych, jak również oddźwięku wśród czytelników. Jest to rozdział, w którym m aksym alnie w ykorzy stany jest dostępny m ateriał (oryginalne egzem plarze bądź kopie poszczególnych czasopism) dla rzetelnego i w szechstronnego przedstawienia dziewiętnastowiecznego dorobku czasopiśm ienniczego polskich drukarzy.
Rozdział trzeci przedstawia stan badań nad drukarstwem polskim, w tym szczególnie nad drukarstwem X IX w. Z zaprezentowanej literatury wynika, że dzieje dziewiętnastow iecznego drukarstwa w Polsce są o w iele słabiej opracowane niż polskie drukarstwo XV czy XVI w. Składa się na to w iele przyczyn. Między innym i takie były zainteresow ania badaczy dziejów drukarstw a z końca X IX i pierwszej połow y X X w. Aby uzupełnić tę niew ątpliw ą lukę w piśm iennictw ie polskim, w pracy zaprezentowano nowe, nie w ykorzystane dotychczas źródło, ja kim jest prasa drukarska. Przynosi ona w iele nie tylko ciekawych, ale również i bardzo istotnych informacji o zam ierzeniach i dokonaniach „mistrzów czarnej sztuki”, przy czym są to niejednokrotnie jedyne inform acje o w ielu faktach i w y darzeniach z historii polskiego drukarstwa.
C zwarty i zarazem zasadniczy rozdział pracy, zatytułow any „Problematyka za
w o d o w a i społeczna”, prezentuje treści w szystkich zachowanych periodyków dru
karskich. Rozdział ten podzielony jest na siedem części, om awiających kolejno zawód, zagadnienia techniki drukarskiej, warunki pracy i płacy, kształcenie za wodow e, organizacje, drukarnie związkowe, zjazdy drukarskie, udział drukarzy w ruchu społecznym oraz inne problem y związane z drukarstwem. N ajw ięcej m iejsca
2 A. K ł o s s o w s k i , Nieznane w a r sza w sk ie czasopismo drukarskie „Z d zie
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 1 1 7
pośw ięcały czasopism a następującym problemom zgrupowanym w częściach: „Orga nizacje, drukarnie związkow e, zjazdy drukarskie” oraz „Warunki pracy i płacy”. Wśród pozostałej problem atyki, reprezentowanej skąpo na łam ach om awianych czasopism, najm niej m iejsca zajm ują spraw y zawodu i kształcenia zawodowego, przy czym należy w yjaśnić, że w części zatytułow anej „Zawód” om awiane są arty kuły dotyczące głów nie historii drukarstwa i zawodów pokrewnych.
Aparat pom ocniczy zawiera najistotniejsze i niezbędne elem enty dla tego typu opracowania. W ykaz skrótów obejm uje zasadniczo w szystkie skróty zastosowane w pracy. Bibliografia w całości ujm uje cytow aną literaturę, w układzie alfab e tycznym . Zastosow anie w angielskim streszczeniu dwujęzycznego nazew nictw a ty tułów czasopism sugeruje, że posiadały one tytuły w języku polskim i angielskim . Przyjęcie takiej koncepcji jest chyba trochę m ylące, szczególnie dla mniej zorien towanego czytelnika. Indeksy: osób i instytucji oraz geograficzny spełniają w szel kie potrzeby badawcze i w sposób w ystarczający pozw alają poruszać się w prezen towanym m ateriale.
Podsum owując, należy stwierdzić raz jeszcze, że jest to, jak dotąd, jedyne tak obszerne opracowanie polskich dziew iętnastow iecznych czasopism drukarskich, da jące obok charakterystyki bibliograficzno-typograficznej rów nież analizę ich treści. Razem z szeregiem artykułów autorki i jednym A. K łossow skiego praca ta daje bardzo bogaty i wszechstronny, choć jeszcze nie kom pletny obraz życia i działal ności drukarzy polskich w ostatnim trzydziestoleciu X IX w.
Bardzo w artościowa pod w zględem poznawczym (prezentująca now y i in tere sujący materiał), praca ta jednak nie jest w olna od uchybień. Pew nych w yjaśnień wym aga sam tytuł. W pierwszej jego części jako cezurę czasową przyjęto całą dru gą połow ę X IX w., natom iast w części drugiej, prezentującej źródła, przyjęto już tylko lata 1872— 1900. Takie też powinny być ram y czasowe uwidocznione w tytule, tym bardziej że praca dotyczy (z nielicznym i wyjątkam i) tylko tego okresu. P o nadto odczuwa się brak choćby kilku słów w yjaśnienia odnośnie do przyjęcia gór nej cezury czasowej. Cezura dolna, a m ianow icie rok 1872, jest całkow icie jasna, gdyż jest to rok ukazania się pierwszego num eru „Czcionki” [(15 stycznia 1872), pierwszego polskiego czasopisma drukarskiego. N atom iast rok 1900 jest granicą chyba cokolw iek sztuczną, a sugerującą, że od tego czasu przestały wychodzić ja k iekolw iek czasopism a drukarskie. Data ta dzieli faktycznie tylko dwa stulecia, a nie ma istotniejszego znaczenia z punktu w idzenia historii politycznej, gospodar czej, społecznej czy kulturalnej. Być może jest to data istotna dla polskiego czaso piśm iennictw a drukarskiego, ale takiej informacji w książce brak. Interesującym rozszerzeniem części w stępnej byłoby spojrzenie na problem atykę prasy drukar skiej w Europie od początków jej istnienia przynajmniej do końca X IX w. U m iej scow ieniem pracy w szerszym kontekście byłoby rów nież zasygnalizow anie dalszych dziejów drukarskiej prasy, zarówno na terenie Polski, jak i w innych krajach Europy. Ograniczając tem atykę do problem atyki zawodowej i społecznej, pom i nięto całą dziedzinę życia kulturalnego drukarzy, która chyba również m iała swoje odzw ierciedlenie na łam ach pism drukarskich. Świadczą o tym pojaw iające się inform acje, głów nie w części pt. „Organizacje, drukarnie związkow e etc.”, w roz dziale czwartym . To, że tem atow i tem u nie poświęcono osobnej części, świadczyć może, iż inform acji jest zbyt mało bądź że n ie stanow iły one przedm iotu zaintere sowania autorki. Tego jednak z tekstu pracy nie m ożem y wyczytać.
