horst nature of some morphostructures and the type of fissuring of rock massif, and 2) lithological diversity of the Upper Cretaceous-Palaeogene complex as well as the Miocene and Pliocene deposits, which influenced its strength features.
Keywords: structural morphology, structure of Upper Cretaceous rock massif, neotectonics, Lublin Upland, Roztocze region
RzeŸba Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza, ukszta³towana zasadniczo we wczesno- oraz œrodkowokenozoicznym eta-pie morfogenezy wa³u metakarpackiego, w sposób czytel-ny nawi¹zuje do szeroko rozumianej struktury kompleksu górnokredowo-paleogeñskiego brze¿nej czêœci kratonu wscho-dnioeuropejskiego (ryc. 1). Zasadnicz¹ rolê w przebiegu wspó³czesnej morfogenezy obszaru odegra³y: 1) aktywnoœæ tektoniczna (alpejska i wspó³czesna), warunkuj¹ca zrêbowy model czêœci morfostruktur oraz kszta³tuj¹ca typ uszczelinie-nia masywu skalnego, a tak¿e 2) zró¿nicowanie litologiczne kompleksu górnokredowo-paleogeñskiego, wp³ywaj¹ce na jego cechy wytrzyma³oœciowe. WyraŸny jest równie¿ zwi¹zek sedymentogenezy (utworów kenozoiku) i morfogenezy z przejawami ruchów neotektonicznych, zarówno w odnie-sieniu do stref podnoszonych, jak i linearnych stref os³abie-nia odpornoœci pod³o¿a. Alpejska aktywnoœæ tektoniczna tego obszaru przejawia³a siê g³ównie w ró¿noskalowych, pionowych ruchach blokowych pod³o¿a, bêd¹cych pocho-dn¹ kompresyjnego nacisku wywieranego przez ³uk kar-packi na brzeg kratonu wschodnioeuropejskiego. General-na tendencja do dŸwigania obszaru wy¿ynnego mia³a wp³yw na sposób i wielkoœæ rozcz³onkowania jego powierzchni oraz na ukierunkowanie i dynamikê kenozo-icznych procesów rzeŸbotwórczych, zw³aszcza kraso-wych, fluwialnych i glacjalnych. Artyku³ stanowi próbê syntezy aktualnego stanu wiedzy na temat uwarunkowañ strukturalnych rozwoju rzeŸby Wy¿yny Lubelskiej i Roz-tocza, eksponuj¹c zw³aszcza morfogenetyczn¹ rolê litologii i tektoniki.
ROLA TEKTONIKI W MORFOGENEZIE WY¯YNY LUBELSKIEJ I ROZTOCZA
G³ówne epizody zwiêkszonej intensywnoœci alpejskich ruchów podnosz¹cych, odpowiedzialnych za wspó³czesn¹ morfogenezê obszaru, s¹ zazwyczaj zwi¹zane z fazami:
1) mo³dawsk¹ (œrodkowy torton; ok. 9,5 mln lat) – skut-kuj¹c¹ recesj¹ morza sarmackiego i zrêbowym dŸwigniêciem
Roztocza (Harasimiuk, 1980; Buraczyñski, 1997; Marusz-czak, 2001);
2) attyck¹ (œrodkowy zankl; ok. 4,2 mln lat) – powo-duj¹c¹ intensywn¹ erozjê i rozcinanie sarmackiej po-wierzchni sedymentacyjnej (na Roztoczu – intensywny roz-wój tektoniki uskokowo-blokowej o stylu antytetycznym i formowanie po³udniowej strefy krawêdziowej);
3) rodañsk¹ (wczesny piacent; ok. 3,3 mln lat) – odpowiedzialn¹ za rozcinanie dolnoplioceñskiej powierzchni zrównania;
4) wo³osk¹ (eoplejstocen; ok. 1,8 mln lat) – warun-kuj¹c¹ istnienie pó³nocnego progu wa³u metakarpackiego i rozcinaj¹cych go g³êbokich rynien erozyjnych (w tym prze³omów Wis³y i Wieprza);
5) pasadeñsk¹ (œrodkowy i górny plejstocen; ok. 0,8– 0,01 mln lat) – kiedy to na ruchy neotektoniczne sensu
stricto nak³ada³y siê powtarzaj¹ce siê ruchy
glaciizosta-tyczne; poœrednio warunkowa³y one etapy zasypywania, a nastêpnie rozcinania dolin, a tak¿e zmiany sieci hydro-graficznej (Harasimiuk & Henkiel, 1981).
Rozmiary posarmackiego wypiêtrzenia wschodniego segmentu wa³u metakarpackiego, oszacowane na podsta-wie studiów geomorfologicznych i sedymentologicznych (wielkoœci rozciêcia erozyjnego powierzchni zrównañ i coko³ów skalnych) zmieniaj¹ siê od oko³o 200 m w zacho-dniej czêœci wy¿yny do 350 m na Roztoczu Wschodnim (Palienko, 1992; Maruszczak, 2001; Zuchiewicz i in., 2007). Analiza mezostrukturalna (ciosu, mezouskoków, drobnych struktur spêkaniowych) ska³ górnokredowych wskazuje na kontynuuj¹c¹ siê od okresu posarmackiego tendencjê do regionalnej lewoskrêtnej rotacji osi maksymalnego naprê-¿enia g³ównego – od NE-SW w neogenie do NNE-SSW w plejstocenie (Henkiel, 1982; Dobrowolski, 1995, 1998). Tendencja ta zaznacza siê równie¿ we wspó³czesnym polu naprê¿eñ, na co wskazuj¹ wyniki analizy struktur zniszcze-niowych œcian otworów wiertniczych, tzw. breakouts (Jaro-siñski, 1994, 2006). W konsekwencji, w reaktywowanych starych strefach uskokowych mog¹ zaznaczaæ siê tenden-cje do ma³oskalowych ruchów dŸwigaj¹cych (Haber, 1989).
1
Wydzia³ Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej, al. Kraœnicka 2 cd, 20–718 Lublin; rdobro@poczta.umcs.lublin.pl.
Wspó³czesne ruchy pionowe poszczególnych bloków (ryc. 1), szacowane na oko³o 0,5 mm/rok (Wy¿yna Lubelska) i oko³o 1 mm/rok (Roztocze), s¹ przyczyn¹ istotnych zmian szczelinowatoœci w utworach górnokredowych (Kowalski & Liszkowski, 1972; Liszkowski, 1975, 1982).
Pogl¹d o znacz¹cej roli tektoniki kenozoicznej (sensu
lato) w rozwoju morfostrukturalnym tego obszaru
wyra-¿any jest doœæ zgodnie w literaturze przedmiotu (Nowak, 1922; Samsonowicz, 1926; Paw³owski, 1938; Maruszczak & Wilgat, 1956; Jahn, 1956; Maruszczak, 1972; Harasi-miuk, 1980; Buraczyñski, 1997, 2002). Rozbie¿noœci, czê-sto doœæ iczê-stotne, dotycz¹ jednak morfogenetycznej inter-pretacji zdarzeñ tektonicznych, prowadz¹cych do wykszta³-cenia przewodnich cech rzeŸby.
W ujêciu klasycznym (Jahn, 1956; Maruszczak, 1972, 2001; Harasimiuk, 1980; Buraczyñski, 1997) przyjmuje siê, ¿e zasadnicze rysy rzeŸby strukturalnej obszaru zosta³y ukszta³towane w wyniku cyklicznego dŸwigania wa³u metakarpackiego oraz oddzielaj¹cych poszczególne cykle elewacyjne faz d³ugotrwa³ej planacji. Zapisem morfolo-gicznym procesów planacyjnych by³yby powierzchnie sp³aszczeñ (3 g³ówne poziomy hipsometryczne), kore-sponduj¹ce z powierzchniami zrównañ karpackich (Star-kel, 1972): 1) wy¿sze – dolnoplioceñskie (320–350 m n.p.m. na Roztoczu i 270–285 m n.p.m. na Wy¿ynie Lubelskiej), 2) ni¿sze – górnoplioceñskie (300–330 m n.p.m. na Rozto-czu i 250–260 m n.p.m. na Wy¿ynie Lubelskiej) i 3) najni¿sze (20–30 m powy¿ej dzisiejszego poziomu den dolinnych). Ryc. 1. G³ówne elementy budowy geologicznej Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza. Zestawiono na podstawie objaœnieñ do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 (Marsza³ek i in., 1991, 1994; Cieœliñski, 1993; Kurkowski, 1994, 1998; Popielski, 1994, 2000; W¹growski, 1995, 2001; Buraczyñski i in., 1997; Kwapisz, 1998; Bu³a i in., 2000; Cieœliñski, 2001; Marsza³ek, 2001; Buraczyñ-ski & Superson, 2002; BuraczyñBuraczyñ-ski & RzechowBuraczyñ-ski, 2006; RzechowBuraczyñ-ski i in., 2008), Mapy Geologicznej PolBuraczyñ-ski bez utworów czwartorzê-dowych w skali 1 : 200 000 (Romanek & Z³onkiewicz, 1988; Cieœliñski i in., 1994; Cieœliñski & Rzechowski, 1997) oraz wg Wyrwickiej (1980), Henkla (1984) i Krassowskiej & ¯elichowskiego (1983). A – po³o¿enie analizowanego obszaru na tle podkenozoicznych jedno-stek tektonicznych wg Narkiewicza & Dadleza (2008). Czerwonymi liniami zaznaczono prêdkoœci wspó³czesnych pionowych ruchów skorupy ziemskiej wed³ug Kowalskiego & Liszkowskiego (1972)
Fig. 1. The main elements of the Lublin Upland and Roztocze geological structure. Compiled on the basis of explanations to the Detailed Geological Map of Poland, 1 : 50 000 (Marsza³ek et. al., 1991, 1994; Cieœliñski, 1993; Kurkowski, 1994, 1998; Popielski, 1994, 2000; W¹growski, 1995, 2001; Buraczyñski et. al, 1997; Kwapisz, 1998; Bu³a et. al, 2000; Cieœliñski, 2001; Marsza³ek, 2001; Buraczyñski & Superson, 2002; Buraczyñski & Rzechowski, 2006; Rzechowski et. al, 2008), and the Geological Maps of Poland without the Quaternary, 1 : 200 000 (Romanek & Z³onkiewicz, 1988; Cieœliñski et. al, 1994; Cieœliñski & Rzechowski, 1997), and also according to Wyrwicka (1980), Henkiel (1984), Krassowska & ¯elichowski (1983). A – location of study area on the background of the sub-Caenozoic tectonic units after Narkiewicz & Dadlez (2008). Red lines mark the velocity of modern vertical movements of the Earth's crust according to Kowalski & Liszkowski (1972)
Odmienny od klasycznych koncepcji subaeralnych pogl¹d na morfogenezê Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza reprezentuje Henkiel (1995, 1998, 2001). Wed³ug niego schodowy uk³ad powierzchni sp³aszczeñ morfologicznych jest bezpoœrednim, sumarycznym efektem tektoniki popa-leogeñskiej, ustawiaj¹cej na ró¿nych poziomach w neoge-nie i plejstoceneoge-nie poziom abrazyjny i powierzchniê aku-mulacyjn¹ zalewu eoceñsko-oligoceñskiego oraz erozyjne i akumulacyjne powierzchnie sarmatu.
CZYNNIK TEKTONICZNY W RZEBIE WY¯YNY LUBELSKIEJ I ROZTOCZA
Czynnik tektoniczny jest najbardziej widoczny w prze-strzennym rozmieszczeniu du¿ych form, zw³aszcza: krawê-dzi obramowuj¹cych region (brze¿nych i wewnêtrznych), bloków czy te¿ wzgórz o ró¿nym stopniu wydŸwigniêcia, g³ów-nych dolin rzeczg³ów-nych i kotlinowatych obni¿eñ pozadoling³ów-nych. Przestrzenne rozmieszczenie i cechy tych form nawi¹zuj¹ do orientacji walnych uskoków (ryc. 1, 2).
RzeŸba tektoniczna w najbardziej spektakularnej for-mie cechuje po³udniow¹ strefê krawêdziow¹ Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza. Pod wzglêdem morfologicznym strefa ta sk³ada siê z dwu zasadniczych progów o general-nej orientacji NW-SE (Maruszczak & Wilgat, 1956; Ney,
1969; Po¿aryski, 1974). System krawêdzi – zewnêtrznej i wewnêtrznej – zaznacza siê w krajobrazie typowymi wzgórzami zrêbowymi (Maruszczak & Wilgat, 1956; Brzeziñska-Wójcik, 1998). Oprócz po³udniowo-zachodniej strefy krawêdziowej, tak¿e krawêdzie obramowuj¹ce Roz-tocze od pó³nocy i pó³nocnego wschodu w du¿ym stopniu nawi¹zuj¹ do walnych stref uskokowych (Harasimiuk, 1980; Buraczyñski, 1997; Brzeziñska-Wójcik, 1999). W istocie nale¿y przyj¹æ, ¿e ca³e Roztocze stanowi mozaikê drugo-rzêdnych, nierównomiernie wyniesionych bloków tekto-nicznych, pooddzielanych obni¿eniami o formach rowów i pó³rowów tektonicznych. Do najistotniejszych morfolo-gicznych udokumentowanych przejawów aktywnoœci tek-tonicznej na Roztoczu nale¿¹: widoczne w rzeŸbie uk³ady antytetycznych stopni uskokowych oraz towarzysz¹cych im rowów (Harasimuk i in., 1969; Harasimiuk, 1980; Brze-ziñska-Wójcik, 2002b), progi skalne (szumy, szypoty) w korytach rzek (Nowak, 1922; Samsonowicz, 1926; Jahn, 1956; Brzeziñska-Wójcik & Harasimiuk, 1998; Brzeziñ-ska-Wójcik, 2002a), za³amania pod³u¿nych profili rzek przecinaj¹cych uskoki brze¿ne (Buraczyñski, 1980/1981, 1984, 1993), erozyjne poziomy tarasów na niektórych zbo-czach dolin (Samsonowicz, 1925; Buraczyñski, 1980/1981, 1984) oraz zmiany krêtoœci i po³o¿enia koryt rzecznych (Brzeziñska-Wójcik & Superson, 2001). Na przejawy Ryc. 2. G³ówne elementy rzeŸby strukturalnej Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza. Opracowano na podstawie Maruszczaka (1972) i Harasi-miuka (1980), uzupe³nione (model DEM na podstawie danych SRTM)
Fig. 2. The main structural elements of the Lublin Upland and Roztocze relief. Compiled after Maruszczak (1972) and Harasimiuk (1980), supplemented (DEM model based on SRTM data)
aktywnoœci tektonicznej wskazuj¹ równie¿ zjawiska hydro-geologiczne, m.in. zwiêkszona pojemnoœæ zbiornikowa pod³o¿a w strefie krawêdziowej, wywo³ana odprê¿eniem wypiêtrzanego masywu (Malinowski, 1977).
Poza obszarem roztoczañskim tektoniczne za³o¿enia przypisywane s¹ równie¿ pó³nocno-zachodniej strefie kra-wêdziowej Wy¿yny Lubelskiej (Harasimiuk, 1980), a tak¿e niektórym krawêdziom wewnêtrznym, wyznaczaj¹cym zazwyczaj granice geomorfologicznych jednostek subre-gionalnych (Jahn, 1956; Maruszczak, 1972; Harasimiuk, 1980). Do m³odych œrednio- i ma³oskalowych form o za³o¿eniach tektonicznych zaliczyæ tak¿e nale¿y: 1) liczne linearne elementy rzeŸby fluwialnej (doliny III i IV rzêdu lub ich fragmenty) oraz 2) strefy linijnego wystêpowania depresji krasowych, zarówno w wapieniach badeñskich – wzd³u¿ zewnêtrznej i wewnêtrznej krawêdzi Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza (Harasimiuk i in., 1971), jak równie¿ w marglach i kredzie pisz¹cej – na Pagórach Che³mskich, w Kotlinie Chodelskiej i Hrubieszowskiej (Maruszczak, 1966; Harasimiuk, 1975; Dobrowolski, 1992, 1994, 1998, 2000). Neotektoniczne za³o¿enia maj¹ tak¿e pozytywne elementy rzeŸby – Garb £êczyñski przeciêty prze³omo-wym odcinkiem Wieprza (Harasimiuk & Henkiel, 1976, 1981) oraz Grzêda Sokalska. Inne elementy tektoniki dys-junktywnej uwidoczniaj¹ siê w rzeŸbie w sposób wtórny, dziêki kontrastom litologicznym utworów tworz¹cych skrzyd³a uskoków.
Od doliny Wis³y na zachodzie (Kotlina Chodelska) poprzez rejon Wilko³aza, obni¿enie dolinne Poru, Padó³ Zamojski po Kotlinê Hrubieszowsk¹ na wschodzie ci¹gnie siê pas obni¿eñ o zró¿nicowanych genetycznie uwarunko-waniach. Kotlina Chodelska i obni¿enia w rejonie Wil-ko³aza nawi¹zuj¹ swym przebiegiem do struktur antyklinal-nych, uformowanych w górnej kredzie, odwzorowuj¹c przy tym zrêbowe struktury pod³o¿a paleozoicznego (Wyrwicka, 1980; Harasimiuk, 1980; Krzywiec, 2007). S¹ to wiêc inwer-syjne formy rzeŸby, zwi¹zane ze zró¿nicowanym tempem denudacji ska³ górnej kredy (bardzo s³abo zdiagenezowana kreda pisz¹ca, miêkkie margle i odporne wêglanowo-krze-mionkowe opoki), ods³aniaj¹cych siê w rozcinanych antykli-nach. Ku wschodowi, ju¿ w obrêbie podniesionej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej (Po¿aryski, 1997; Krzywiec, 2007), kotlinowate obni¿enia (Padó³ Zamojski i Kotlina Hrubieszowska) s¹ obrze¿one strefami dyslokacyjnymi, a ich
skalne pod³o¿e tworz¹ miêkkie margle mastrychtu (Padó³ Zamojski) oraz kreda pisz¹ca (Kotlina Hrubieszowska).
CZYNNIK LITOLOGICZNO-STRUKTURALNY W RZEBIE WY¯YNY LUBELSKIEJ
I ROZTOCZA
Zmiennoœæ litologiczna ska³ kompleksu górnokredo-wo-paleogeñskiego (na Roztoczu dodatkowo równie¿ mio-ceñskiego), stanowi¹cego na tym obszarze zasadnicze pod³o¿e utworów czwartorzêdowych (ryc. 1), w istotny spo-sób, choæ jedynie pasywnie, warunkowa³a przebieg proce-sów morfogenetycznych (denudacyjnych, glacigenicznych, fluwialnych, krasowych), g³ównie w mezo- i mikroskali (Maruszczak, 1972; Harasimiuk, 1980; Dobrowolski, 1998, 2004). W³aœciwoœci litologiczne ska³ mastrychtu oraz paleocenu charakteryzuj¹ siê wprawdzie relatywnie niewielk¹ zmien-noœci¹ cech wytrzyma³oœciowych, niemniej jednak maj¹ one decyduj¹cy wp³yw na przebieg procesów denudacyj-nych i w konsekwencji na „fizjonomiê” przewodnich cech rzeŸby. Ze wzglêdu na „twardoœæ morfologiczn¹” (Harasi-miuk, 1980) mo¿na podzieliæ je na dwie grupy: ska³y wapienno-krzemionkowe (opoki, gezy) – bardziej odporne na czynniki niszcz¹ce, buduj¹ce zazwyczaj trzon najwy¿-szych wzniesieñ i wzgórz ostañcowych oraz ska³y wapien-ne i wapienno-ilaste (wapienie, margle, kreda pisz¹ca) – warunkuj¹ce wystêpowanie obni¿eñ morfologicznych, czêsto z dominant¹ rzeŸby krasowej (Kotlina Chodelska, Kotlina Hrubieszowska).
G³ównymi elementami rzeŸby, w kszta³towaniu któ-rych czynnik litologiczno-strukturalny odegra³ decyduj¹c¹ rolê, s¹ (ryc. 1, 2): 1) kuesty, zwi¹zane z poddartymi war-stwami odporniejszych ska³ górnej kredy, tworz¹cymi tu wychodnie (Jahn, 1956; Harasimiuk & Król, 1984), 2) wzgó-rza ostañcowe na Wy¿ynie Lubelskiej i w strefie krawê-dziowej Roztocza (Jahn, 1956; Maruszczak & Wilgat, 1956; Harasimiuk, 1975), 3) sp³aszczenia morfologiczne na stokach (Jahn, 1956; Maruszczak, 1972; Harasimiuk, 1980), 4) podstawowe formy krasowe – werteby (leje kra-sowe) w marglach i kredzie pisz¹cej mastrychtu (Wy¿yna Lubelska – Maruszczak, 1966; Harasimiuk, 1975, 1980; Dobrowolski, 1992, 1998) oraz w wapieniach mioceñskich (Roztocze – Maruszczak & Wilgat, 1956; Harasimiuk i in., 1969, 1971).
Ryc. 3. Profil pod³u¿ny doliny górnego Wieprza. Wed³ug Brzeziñskiej-Wójcik & Supersona (2001) Fig. 3. Longitudinal section of the upper Wieprz River Valley. After Brzeziñska-Wójcik & Superson (2001)
konkretnych form rzeŸby, np. rów tektoniczny – wykorzy-stywany przez dolinê So³okiji; wp³yw tektoniki na typ i rozwiniêcie koryta œrodkowego Wieprza; za³amania profili pod³u¿nych rzek roztoczañskich (ryc. 3); widoczne w rze-Ÿbie krawêdziowej Roztocza i Wy¿yny Lubelskiej elemen-ty blokowych przemieszczeñ o selemen-tylu anelemen-tyteelemen-tycznym; krawêdzie typu kuestowego (po³udniowa krawêdŸ Równiny Be³¿yckiej, pó³nocne obrze¿enie doliny Poru). Odrêbnym elementem morfostrukturalnym s¹ formy krasowe, które trzeba rozpatrywaæ zarówno w skali makro (regiony kraso-we – Pagóry Che³mskie, Kotlina Hrubieszowska, Kotlina Chodelska), jak i w skali mezo i mikro (ukierunkowanie elementarnych form rzeŸby krasowej – wertebów, uwa³ów, dolin krasowych).
Co wiêcej, wspó³czesna aktywnoœæ tektoniczna obsza-ru, powoduj¹ca nierównomierne dŸwiganie bloków struk-turalnych, wp³ywa na deformacjê profili pod³u¿nych koryt i tarasów rzecznych oraz wcinanie siê rzek w pod³o¿e, co skutkuje wystêpowaniem wychodni skalnych w ich kory-tach.
Jednak¿e, w œwietle przegl¹du wyników dotychczaso-wych badañ, niekiedy bardzo trudno okreœliæ, które z cech strukturalnych w sposób decyduj¹cy wp³ywaj¹ na roz-mieszczenie i cechy form rzeŸby. St¹d te¿ konieczne jest podjêcie badañ zmierzaj¹cych do rozwi¹zania kilku istot-nych z morfogenetycznego punktu widzenia problemów:
1) nowego spojrzenia i reinterpretacji, w nawi¹zaniu do najnowszych wyników badañ nad geodynamik¹ obszaru, wymagaj¹ walne uskoki, z których przebiegiem wi¹zano orientacjê g³ównych krawêdzi morfologicznych Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza, jak równie¿ g³ównych dolin;
2) ponownego przeanalizowania, w œwietle wielu nowych i szczegó³owych danych mezostrukturalnych oraz litostratygraficznych, wymagaj¹ zale¿noœci pomiêdzy geo-metri¹ drobnych uskoków i spêkañ ciosowych w ska³ach górnokredowych i mioceñskich a cechami i rozmieszcze-niem drobnych form rzeŸby na podstawie pomiarów punk-towych;
3) przeanalizowania, z wykorzystaniem nowych metod (m.in. profilowania geofizycznego o wysokiej rozdzielczo-œci) i narzêdzi badawczych pracuj¹cych w œrodowisku GIS, wymaga równie¿ relacja pomiêdzy wytrzyma³oœci¹ poszczególnych typów litologicznych ska³ a zró¿nicowa-niem cech rzeŸby – gradientów nachyleñ zboczy, pojedyn-czych wzgórz oraz sp³aszczeñ podstokowych i obni¿eñ;
4) ponownego rozpatrzenia, w kontekœcie wielu nowych wyników badañ geologicznych i paleogeograficznych, wymagaj¹ relacje pomiêdzy struktur¹ ska³ a rozmieszcze-niem, rozmiarami i genez¹ form krasowych i pseudokraso-wych na analizowanym obszarze;
fê krawêdziow¹ Roztocza Tomaszowskiego (SE Polska). Annales UMCS, B, 54: 83–97.
BRZEZIÑSKA-WÓJCIK T. 2002b – The dependence of relief on tectonic in the South-West Escarpment zone of Tomaszowskie Rozto-cze (SE Poland). Landform Analysis, 3: 13–24.
BRZEZIÑSKA-WÓJCIK T. & HARASIMIUK M. 1998 – Prze³om doliny Sopotu przez strefê krawêdziow¹ Roztocza Tomaszowskiego. [W:] Krzowski Z., Harasimiuk M., Brzeziñska-Wójcik T., Michalczyk Z., Rzechowski J. & Superson J. (red.), LXIX Zjazd Naukowy Polskie-go Towarzystwa GeologicznePolskie-go „Budowa geologiczna Roztocza (100--lecie badañ polskich geologów)”. Krasnobród, 23–26.09.1998. Wyd. UMCS, Lublin: 187–193.
BRZEZIÑSKA-WÓJCIK T. & SUPERSON J. 2001 – Wp³yw ruchów neotektonicznych na warunki rozwoju doliny górnego Wieprza na Roz-toczu Tomaszowskim (SE Polska). [W:] Kostrzewski A. (red.), Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych. T. III. Wyd. Nauk. UAM, Geografia, Poznañ, 64: 85–103.
BU£A S., DRZYMA£A J. & MA£EK M. 2000 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Nielisz (861). Pañstw. Inst. Geol., s. 33.
BURACZYÑSKI J. 1980/1981 – Development of Valleys in the Escar-pment Zone of the Roztocze. Annales UMCS, B, 35/36: 81–102. BURACZYÑSKI J. 1984 – Wp³yw tektoniki na rozwój dolin strefy krawêdziowej Roztocza. Rocznik Pol. Tow. Geol., 54: 209–225. BURACZYÑSKI J. 1993 – Rola neotektoniki w ewolucji dolin rzecz-nych strefy krawêdziowej Roztocza ko³o Frampola. [W:] Harasimiuk M., Krawczuk J. & Rzechowski J. (red.), Tektonika Roztocza i jej aspekty sedymentologiczne, hydrogeologiczne i geomorfologiczno-krajobrazo-we. Materia³y polsko-ukraiñskiej konferencji terenowej. 16–20 czerw-ca 1993, Lublin–Lwów. Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej, Lublin: 56–65.
BURACZYÑSKI J. 1997 – Roztocze. Budowa–rzeŸba–krajobraz. Wyd. ZGR UMCS, Lublin: 1–189.
BURACZYÑSKI J. (red.) 2002 – Roztocze. Œrodowisko przyrodnicze. Wyd. Lubelskie, Lublin: 1–341.
BURACZYÑSKI J. & RZECHOWSKI J. 2006 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1 : 50 000, ark. Lubycza Kró-lewska (929). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 30.
BURACZYÑSKI J. & SUPERSON J. 2002 – Objaœnienia do Szcze-gó³owej mapy geologicznej Polski 1 : 50 000, ark. Komarów (895). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 33.
BURACZYÑSKI J., BRZEZIÑSKA-WÓJCIK T. & SUPERSON J. 1997 – Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1 : 50 000, ark. Toma-szów Lubelski (928). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
CIEŒLIÑSKI S. 1993 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicz-nej Polski 1 : 50 000, ark. Zakrzówek (822). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 28.
CIEŒLIÑSKI S. 2001 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicz-nej Polski 1 : 50 000, ark. Wysokie (823). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. CIEŒLIÑSKI S. & RZECHOWSKI J. 1997 – Mapa geologiczna Polski 1 : 200 000, ark. Che³m, Horod³o. B – Mapa bez utworów czwartorzê-dowych. Wyd. Kartogr. Polskiej Agencji Ekologicznej S.A., Warszawa. CIEŒLIÑSKI S., KUBICA B. & RZECHOWSKI J. 1994 – Mapa geo-logiczna Polski. 1 : 200 000, ark. Tomaszów Lubelski, Do³hobyczów. B – Mapa bez utworów czwartorzêdowych. Wyd. Kartogr. Polskiej Agencji Ekologicznej S.A., Warszawa.
DOBROWOLSKI R. 1992 – Wp³yw tektoniki na rozwój zjawisk kra-sowych na miêdzyrzeczu œrodkowego Wieprza i Bugu. Annales UMCS, B, 44–45: 105–117.
DOBROWOLSKI R. 1994 – Tektoniczne uwarunkowania rozwoju Ÿródliskowego torfowiska kopu³owego „Krzywice” ko³o Che³ma. Prz. Geol., 42: 532–535.
DOBROWOLSKI R. 1995 – Drobne struktury tektoniczne w ska³ach górnokredowych wschodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej a dyslokacje pod³o¿a platformy wschodnioeuropejskiej w kenozoiku. Annales Soc. Geol. Polon., 65: 79–91.
DOBROWOLSKI R. 1998 – Strukturalne uwarunkowania rozwoju wspó³czesnej rzeŸby krasowej na miêdzyrzeczu œrodkowego Wieprza i Bugu., Wyd. UMCS, Lublin: 1–88.
DOBROWOLSKI R. 2000 – Torfowiska wêglanowe w okolicach Che³ma – geologiczne i geomorfologiczne warunki rozwoju. [W:] £êtowski J. (red.), Walory przyrodnicze Che³mskiego Parku Krajobra-zowego i jego najbli¿szych okolic. Wyd. UMCS, Lublin: 17–25. DOBROWOLSKI R. 2004 – Some aspects of paleokarst development in the Upper Cretaceous rocks of Che³m Hills (Lublin Upland, Eastern Poland). Geomorphologia Slovaca, 1 (IV): 22–27.
HABER M. 1989 – Dwa przekroje geofizyczne SW-NE w rejonie Che³ma Lubelskiego. Kwart. Geol., 33: 429–446.
HARASIMIUK M. 1975 – Rozwój rzeŸby Pagórów Che³mskich w trzeciorzêdzie i czwartorzêdzie. Pr. Geogr. IG PAN, 115: 1–94. HARASIMIUK M. 1980 – RzeŸba strukturalna Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza. Rozprawa habilitacyjna. Wyd. UMCS, Lublin: 1–136. HARASIMIUK M. & HENKIEL A. 1976 – Wp³yw neotektoniki na rozwój dna doliny Wieprza powy¿ej prze³omu ³êczyñskiego. Kwart. Geol., 20: 928–929.
HARASIMIUK M. & HENKIEL A. 1981 – Kopalne formy dolinne w okolicy £êcznej i ich znaczenie dla paleogeografii dorzecza Wieprza. Kwart. Geol., 25: 147–161.
HARASIMIUK M., HENKIEL A. & PÊKALA K. 1969 – Rozwój zja-wisk krasowych okolic Frampola w pliocenie i czwartorzêdzie. Anna-les UMCS [druk 1971], B, 24: 149–193.
HARASIMIUK M., HENKIEL A. & PÊKALA K. 1971 – Rola neotek-toniki w rozwoju wspó³czesnych procesów krasowych w strefie krawê-dzi Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza. Annales UMCS [druk 1974], B, 26: 103–218.
HARASIMIUK M. & KRÓL T. 1984 – KrawêdŸ Równiny Be³¿yckiej w okolicy wsi Dobre. [W:] Maruszczak H. (red.), Wycieczki terenowe, Czêœæ 2, Przewodnik Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, 13–15 IX 1984, Wyd. UMCS, Lublin: 113–118. HENKIEL A. 1982 – Drobne struktury tektoniczne w pó³nocnej czêœci Wy¿yny Lubelskiej. Annales UMCS, B, 37: 73–84.
HENKIEL A. 1984 – Tektonika pokrywy mezo-kenozoicznej na pó³nocnym sk³onie wa³u metakarpackiego. Ann. UMCS, B, 39: 15–38. HENKIEL A. 1995 – Nowa koncepcja morfogenezy Wy¿yny Lubel-skiej – geologia i geomorfologia Równiny Be³¿yckiej. Annales UMCS, B, 48 (1993): 133–152.
HENKIEL A. 1998 – Rozwa¿ania o paleoceñskim rozwoju budowy geologicznej i rzeŸby pó³nocnej czêœci Wy¿yny Lubelskiej i jej przed-pola. Annales UMCS, B, 53: 47–73.
HENKIEL A. 2001 – Geologia i geomorfologia Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza jako centralnego odcinka wa³u metakarpackiego. [W:] Zuchiewicz W. (red.), Materia³y IV Ogólnoplskiej Konferencji Neotek-tonika Polski „NeotekNeotek-tonika, morfotekNeotek-tonika, sejsmotekNeotek-tonika – stan badañ i perspektywy rozwoju”. Komisja Neotektoniki Komitetu Badañ Czwartorzêdu PAN, Kraków: 51–53.
JAHN A. 1956 – Wy¿yna Lubelska. RzeŸba i czwartorzêd. Pr. Geogr. IG PAN, 7: 1–453.
JAROSIÑSKI M. 1994 – Pomiary kierunków naprê¿eñ skorupy ziem-skiej w Polsce na podstawie analizy breakouts. Prz. Geol., 42: 996–1003.
JAROSIÑSKI M. 2006 – ród³a wspó³czesnych naprê¿eñ tektonicz-nych w Europie Œrodkowej w œwietle modelowañ elementami skoñczo-nymi. Prz. Geol., 54: 700–709.
KOWALSKI W.C. & LISZKOWSKI J. 1972 – Wspó³czesne pionowe ruchy skorupy ziemskiej w Polsce na tle jej budowy geologicznej. Biul. Geol. Uniw. Warsz., 14: 5–19.
KRASSOWSKA A. & ¯ELICHOWSKI A.M. 1983 – Mapa geologicz-na bez utworów m³odszych od kredy 1:500 000. Tab. 33. [W:] Koz³owski S. & ¯elichowski A.M. (red.), Atlas Geologiczno-surowco-wy obszaru lubelskiego. Wyd. Geol.
KRZYWIEC P. 2007 – Nowe spojrzenie na tektonikê regionu lubel-skiego (SE Polska) oparte na wynikach interpretacji danych sejsmicz-nych. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 422: 1–18.
KURKOWSKI S. 1994 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geolo-gicznej Polski 1 : 50 000, ark. Krasnobród (894). Pañstw. Inst.Geol. KURKOWSKI S. 1998 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geolo-gicznej Polski 1 : 50 000, ark. Józefów (927). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 32.
KWAPISZ B. 1998 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1 : 50 000, ark. Aleksandrów (926). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 28.
LISZKOWSKI J. 1975 – Wp³yw pionowych ruchów skorupy ziemskiej na kszta³towanie siê warunków hydrogeologicznych wodonoœców szczelinowych. Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce. I Krajowe Symp. Wyd. Geol., 1: 279–290.
LISZKOWSKI J. 1982 – Geneza pola wspó³czesnych pionowych ruchów skorupy ziemskiej na obszarze Polski. Rozprawy Uniw. Warsz., 174: 1–179.
MALINOWSKI J. 1977 – Wp³yw neotektoniki na zmiany stosunków hydrogeologicznych Roztocza. Kwart. Geol., 21: 49–58.
MARSZA£EK S. 2001 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geolo-gicznej Polski 1:50 000, ark. Chodel (784). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 32.
MARSZA£EK S., ALBRYCHT A. & BU£A S. 1991 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Niedrzwica (785). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 33.
MARSZA£EK S., MA£EK M. & DRZYMA£A J. 1994 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1 : 50 000, ark. Szczebrze-szyn (860). Wyd. Geol., Warszawa: 32.
MARUSZCZAK H. 1966 – Zjawiska krasowe w ska³ach górnokredo-wych miêdzyrzecza Wis³y i Bugu. Prz. Geogr., 38: 339–370. MARUSZCZAK H. 1972 – Wy¿yny lubelsko-wo³yñskie. [W:] Klima-szewski M. (red.), Geomorfologia Polski, 1. PWN, Warszawa: 340–383.
MARUSZCZAK H. 2001 – Rozwój rzeŸby wschodniej czêœci wy¿yn metakarpackich w okresie posarmackim. Prz. Geogr., 73: 253–280. MARUSZCZAK H. & WILGAT T. 1956 – RzeŸba strefy krawêdziowej Roztocza Œrodkowego. Annales UMCS, B, 10: 1–109.
NARKIEWICZ M. & DADLEZ R. 2008 – Geologiczna regionalizacja Polski – zasady ogólne i schemat podzia³u w planie podkenozoicznym i podpermskim. Prz. Geol., 56: 391–397.
NEY R. 1969 – Piêtra strukturalne w pó³nocno-wschodnim obramowa-niu zapadliska przedkarpackiego. Pr. Geol. PAN, Oddz. Krakowski, 53: 1–95.
NOWAK J. 1922 – Z wycieczki na Narolszczyznê. Ziemia, 7: 127–128. PALIENKO V.P. 1992 – Novejshaja geodinamika i ee otrazenije v rel'efe Ukrainy. Naukova Dumka, Kiev: 1–116.
PAW£OWSKI S. 1938 – Sur la morphologie de la lisiere meridionale du plateau de Lublin. Bull. Intern. de L'Ac. Pol. et de Lettr. Cl. de Sc. Mat. et Nat. Serie A. (Sc. Mat.), No 1–2A, Cracovie: 366–372. POPIELSKI W. 1994 – Objaœnienia do szczegó³owej mapy geologicz-nej Polski 1 : 50 000, ark. Terespol (893). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 35.
POPIELSKI W. 2000 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicz-nej Polski 1 : 50 000, ark. Horyniec (960) i ark. Sieniawka (987). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 32.
PO¯ARYSKI W. 1974 – Obszar œwiêtokrzysko-lubelski. [W:] Budowa geologiczna Polski, IV, Tektonika, cz. I. Wyd. Geol.: 314–362. PO¯ARYSKI W. 1997 – Tektonika powaryscyjska obszaru œwiêtokrzy-sko-lubelskiego na tle struktury pod³o¿a. Prz. Geol., 45: 1265–1270. ROMANEK A. & Z£ONKIEWICZ Z. 1988 – Mapa geologiczna Pol-ski. 1 : 200 000. Sandomierz. B – Mapa bez utworów czwartorzêdo-wych. Pañstw. Inst. Geol.
RZECHOWSKI J., CIEŒLIÑSKI S. & MARSZA£EK S. 2008 – Obja-œnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1 : 50 000, ark. Hrebenne (961). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 32.
SAMSONOWICZ J. 1926 – Szkic geologiczny okolic Rachowa nad Wis³¹ oraz transgresje albu i cenomanu. Sprawozd. Pol. Inst. Geol., 3: 45–118.
STARKEL L. 1972 – Karpaty Zewnêtrzne. Kotlina Sandomierska. [W:] Klimaszewski M. (red.), Geomorfologia Polski. Polska Po³udniowa, 1. PWN, Warszawa: 52–115, 138–166.
W¥GROWSKI A. 1995 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geolo-gicznej Polski 1 : 50 000, ark. Janów Lubelski (858). Pañstw. Inst. Geol.
W¥GROWSKI A. 2001 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geolo-gicznej Polski 1 : 50 000, ark. Turobin (859). Wyd. Kartogr. Polskiej Agencji Ekologicznej S.A., Warszawa.
WYRWICKA K. 1980 – Stratygrafia, facje i tektonika mastrychtu zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej. Kwart. Geol., 24: 805–819. ZUCHIEWICZ W., BADURA J. & JAROSIÑSKI M. 2007 – Uwagi o neotektonice Polski: wybrane przyk³ady. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 425: 105–128.
Praca wp³ynê³a do druku 12.07.2013 r. Akceptowano do druku 8.08.2013 r.
