Fauna interglacja³u ferdynandowskiego z Podgórza
ko³o Wyœmierzyc nad Pilic¹
Sylwester Skompski*
Fauna of the Ferdynandów Interglacial at Podgórze B1 near Wyœmierzyce on Pilica River, central Poland. Prz. Geol., 52: 516–518.
S u m m a r y. The profile of the borehole Podgórze B1, which at first was reconed among the Mazovian Interglacial was revealed by palynological analyses to represent the Ferdynandów Interglacial.
Additional paleozoological studies confirmed presence of diverse faunal remains: Ostracoda, Pisces, Mollusca and Coleoptera, which allow to better recognize the character of environment of the interglacial sediments in Podgórze.
Key words: Quaternary, lacustrine sediments, freshwater Pleistocene fauna
Badania osadów czwartorzêdowych (oraz paleogenu i neo-genu) nad Pilic¹ (na zachód od Bia³obrzegów) oparte na danych z 24 wierceñ, rozmieszczonych wzd³u¿ dwóch przekrojów geo-logicznych, usytuowanych poprzecznie do doliny Pilicy, sta³y siê doskona³ym materia³em do poznania budowy geologicznej utworów czwartorzêdowych (Ciuk & Rühle, 1952).
Liczne szcz¹tki fauny znalezione w osadach czwarto-rzêdowych tego obszaru stanowi¹ dobry materia³ do badañ stratygraficzno-facjalnych.
Szczególnie przydatne dla stratygrafii czwartorzêdu okaza³y siê osady jeziorne (i³y, mu³ki i gytie) z otworu wiert-niczego w Witaszynie, zaliczone pocz¹tkowo do intergla-cja³u mazowieckiego (Ciuk & Rühle, 1952, str. 255–256).
W podobnej sytuacji stratygraficznej, jak w Witaszynie wystêpuj¹ osady interglacjalne (gytie, mu³ki i piaski) w pro-filu geologicznym wiercenia Podgórze B1 (na g³êb. 39,1–48,8 m; ryc. 1, 2), wykonanego w ramach opracowania
Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000
— arkusz Bia³obrzegi (Makowska & Skompski, 1997). Profil otw. wiert. Podgórze B1, wysokoœæ 179,2 m n.p.m. (ark. Bia³obrzegi nad Pilic¹)
0,0–0,4 torf jasnobrunatny,
–0,6 piaski drobno- i œrednioziarniste, popielate, –1,0 piaski œrednioziarniste, brunatnobe¿owe,
–4,8 piaski drobnoziarniste, mu³kowate z ma³¹ domieszk¹ piasku ró¿noziarnistego,
–5,0 glina zielonkawoszara, piaszczysta, –HCl,
–6,5 glina zwa³owa miejscami ilasta lub piaszczysta, w stro-pie pojedyncze g³aziki (œred. do 6 cm),
–11,0 piaski drobno- i œrednioziarniste z pojedynczymi g³azi-kami do 10 cm i zmienn¹ domieszk¹ py³u, +HCl,
–14,0 piaski drobnoziarniste mu³kowate z grudkami i³u szarego, –15,8 piaski drobnoziarniste z ma³¹ domieszk¹ piasku ró¿no-ziarnistego, –HCl,
– 16,8 piaski gruboziarniste z pojedynczymi ziarnami ¿wiru (œred. do 2 cm), +++HCl,
–19,8 piaski drobnoziarniste z ma³¹ domieszk¹ piasku grubo-ziarnistego z pojedynczymi ¿wirami œred. do 3 cm, –HCl,
–21,3 piaski drobnoziarniste z ma³¹ domieszk¹ piasku œred-nio- i gruboziarnistego, w sp¹gu z pojedynczymi ¿wirami œred. do 5 cm, +HCl,
–22,0 piaski drobnoziarniste mu³kowo-ilaste z ma³¹ domieszk¹ piasku ró¿noziarnistego i pojedynczymi ziarnami ¿wiru o œred. do 1,5 cm, s³abo reaguj¹ z HCl,
–25,8 piaski œrednioziarniste z ma³¹ domieszk¹ piasku gru-boziarnistego, z pojedynczymi ziarnami ¿wiru, œred.do 1,5 cm, +HCl (s³abo),
–27,3 ¿wiry i g³aziki,
–29,3 piaski œrednio- i gruboziarniste ze ¿wirem œred. do 5 cm, –31,9 glina zwa³owa szara, do g³êb. 30,0 m ¿ó³toszara, +++HCl, –32,7 piaski drobno- i œrednioziarniste z g³azikami w sp¹gu, –33,5 mu³ek stalowoszary z czarnymi smugami, +HCl, –34,8 piaski drobno- i œrednioziarniste, –HCl, od 34,3 m — domieszka piasku gruboziarnistego,
–36,4 mu³ek szary, oliwkowoszary, niebieskoszary, na g³êb. 36,0 m — z czarnymi smugami, –HCl,
–37,3 piaski drobnoziarniste, –HCl, –37,8 mu³ek niebieskoszary, –HCl,
–38,5 piasek drobno- i œrednioziarnisty, –HCl,
–40,0 i³ zielonkawoszary, –HCl, na g³êb. 39,2–39,8 — gytio-waty, w sp¹gu z faun¹ (pokrywa chrz¹szcza),
–46,8 piaski drobnoziarniste i pylaste, popielatobe¿owe (do 45,9 m — przewarstwienia i³u, mu³ku, py³u), ++HCl,
–48,8 piaski drobno- i œrednioziarniste, popielate, +HCl, –68,4 glina zwa³owa ilasta ciemnoszara, +++HCl,
–88,0 piaski drobnoziarniste (miocen?), –HCl, miejscami mu³kowate (szczególnie w sp¹gu), popielate, z czarnymi smugami, 88,0–98,3 mu³ki piaszczyste, popielate, –HCl, z wtr¹ceniami i³u i smugami humusowymi, z bia³ymi czertami w sp¹gu (od 97,7),
–102,4 gliny zwietrzelinowe, sp³ywowe, –HCl, z czertami (szczególnie w sp¹gu),
–105,5 glina zwietrzelinowa szara, –HCl, z czertami (rumosz czertów),
–106,2 piaski drobnoziarniste, mu³kowe, –HCl, z czertami, –108,7 i³y szare, miejscami czarne z czertami o œred. do 10 cm, –111,3 glina zwietrzelinowa z czertami (o œred. do 5 cm) sklejonymi i³ami szarymi.
Wyrazista sytuacja osadów interglacjalnych z Wylezina, Podgórza i Podlesia, przykrytych dwoma poziomami glin zwa³owych (Jurkiewiczowa i in., 1973; ryc. 5; Makowska & Skompski, 1997) oraz nowa interpretacja wieku osadów
516
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 6, 2004
Pilica Mogielnica Potworów M³odynie Grotki Radzanów Po dg ó rze Wyœmierzyce Bia³obrzegi Nowe Miasto B1 0 2 4 6 8 10km
Ryc. 1. Lokalizacja profilu geologicznego Podgórze B1 Fig. 1. Location of the geological profile Podgórze B1 *Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4,
interglacjalnych zbadanych palinologicznie (Mamakowa, 1996) w otw. wiert. B1, pozwalaj¹ zaliczyæ te osady do inter-glacja³u ferdynandowskiego (Janczyk-Kopikowa, 1975, 1991; Lindner, 1992; Lindner i in., 1995).
Pe³niejsz¹ charakterystykê ekologiczn¹ tych osadów uzy-skano dziêki szcz¹tkom faunistycznym znalezionym w osa-dach odwierconych w otworze B1 (ryc. 1). S¹ to fragmenty muszli œlimaków, liczne szcz¹tki ryb (zêby, ³uski, krêgi, oœci) i dobrze zachowane skorupki ma³¿oraczków (tab. 1).
Do wa¿niejszych gatunków, które pozwalaj¹ odtworzyæ œrodowisko, w jakim powstawa³y osady interglacjalne z
Pod-górza B1 nale¿¹ ma³¿oraczki: Candona levanderi Hirschmann,
C. neglecta Sars, Ilyocypris gibba Ramdohr, Cytherissa bogat-schovi (Livental), Scottia browniana (Jones), S. tumida (Jones)
znalezione w profilu otworu wiertniczego Podgórze B1 na g³êb. 42,9–43,4 m (ryc. 1). Ma³¿oraczki te zasiedlaj¹ wody stoj¹ce, a rozprzestrzenienie geograficzne w Europie np. gatunku Scottia browniana, ograniczone od pó³nocy równole-¿nikiem 54o
szerokoœci geograficznej, wskazuje na klimat umiarkowany (Kempf, 1971; Skompski, 1991).
Z analizy palinologicznej wynika, ¿e by³a to zimna faza interglacja³u ferdynandowskiego (Mamakowa, 1996). Tak¹ Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 6, 2004
517 0,0 m O M G F N Cr 0,0 m 0,0 m 15,0 4,8 5,0 20,0 29,0 35,0 37,5 44,1 47,5 54,5 69,7 73,4 85,0 91,1 96,0 106,0 6,5 15,8 16,8 26,3 29,3 31,9 40,0 45,2 48,8 68,4 88,0 98,3 102,4 105,5 108,7 111,3 17,0 35,0 37,0 42,0 75,0 80,0 87,0 92,0 94,5 106,4 109,4 Pg gliny zwa³owe tills piaski i ¿wiry
sands and gravels
piaski sands mu³ki silts i³y clays gytie gyttjas gliny zwietrzelinowe residual clays rumosz debris i³y i czerty
clays and cherts
piaski z wêglem brunatnym
sands with brown coal
margle marls szcz¹tki flory palynological finds szcz¹tki fauny fossill fauna Podlesie 162,0 m n.p.m. Podgórze 179,0 m n.p.m. B1 Podgórze 179,0 m n.p.m.
Ryc. 2. Sytuacja geologiczna osadów interglacja³u ferdynandowskiego z Podgórza (otwór B1); O —zlodowacenie odry, M — inter-glacja³ mazowiecki, G — zlodowacenie wilgi, F — interinter-glacja³ ferdynandowski, N — zlodowacenie nidy, Pg — osady preglacjalne, Cr — osady kredy
Fig. 2. Geological situation of the Ferdynandów interglacial sediments in Podgórze B1 borehole; O — Odranian Glaciation, M — Mazovian Interglacial, G — Wilga Glaciation, F — Ferdynandów Interglacial, N — Nida Glaciation, Pg — Preglacial sediments, Cr — Cretaceous sediments
interpretacjê sugeruje tak¿e obecnoœæ ma³¿oraczka Candona
neglecta, uwa¿anego za formê zimnych wód (Diebel, 1961),
jak równie¿ ma³¿oraczka Candona levanderi, zasiedlaj¹cego g³êbsze, a wiêc ch³odniejsze strefy jezior.
Zbli¿on¹, choæ nieco ogólniejsz¹ informacjê dotycz¹c¹ œrodowiska, w jakim rozwija³y siê ma³¿oraczki, mo¿na uzyskaæ z obecnoœci szcz¹tków ryb. Liczne szcz¹tki ryb: ukleja (Alburnus alburnus), p³oæ (Rutilus rutilus), leszcz
(Abramis brama), szczupak (Esox lucius), znalezione w 10
próbkach (tab. 1), pozwalaj¹ wnioskowaæ, ¿e ich œrodowi-skiem by³y wody stoj¹ce b¹dŸ wolnop³yn¹ce tworz¹ce zbiorniki istniej¹ce przez d³u¿szy okres, o czym œwiadczy kilkumetrowa mi¹¿szoœæ osadów (z g³êb. 40,8–45,1 m).
Szcz¹tki ryb by³y znajdowane w osadach czwartorzêdo-wych Polski od dawna, ale najpe³niejsze opracowanie doty-czy interglacja³u mazowieckiego z Barkowic Mokrych (Paw³owska, 1963), gdzie zachowa³y siê nie tylko fragmen-ty szkieletu lub ³usek, ale nawet ca³e szkielefragmen-ty. Gatunki te nie mog¹ jednak s³u¿yæ do okreœlenia wieku osadów, poniewa¿ by³y znajdowane w osadach od dolnego czwartorzêdu, a trwaj¹ w podobnym œrodowisku do dziœ (Gaudant, 1979).
Szcz¹tki œlimaków zosta³y znalezione na Podgórzu tyl-ko w dwóch próbkach: z g³êb. 41,2 m i 43,4 m, jatyl-ko poje-dyncze wieczka muszli gatunku Bithynia tentaculata (L.). Nisk¹ frekwencjê tego gatunku mo¿na wyjaœniæ w ró¿ny sposób. Œlimak ten przebywa najchêtniej na g³êb. 0,7–1,8 m (Piechocki, 1979) oraz jest zjadany przez ryby, miêdzy innymi przez stwierdzone tu p³ocie.
Jak wynika z przytoczonych tu szcz¹tków fauny (nawet nielicznych), maj¹ one wyraŸny wp³yw na okreœlenie œrodo-wiska (a wiêc genezy) i wieku badanych osadów czwarto-rzêdowych. Z tych wzglêdów badania faunistyczne osadów czwartorzêdowych powinny byæ czêœciej wykorzystywane przy opracowaniach geologicznych, na co pozwala przydat-na do tego celu nowsza literatura (Rhhle, 1989).
Literatura
CIUK E. & RÜHLE E. 1952 — Dwa przekroje geologiczne przez dolinê Pilicy pod Bia³obrzegami. Biul. Inst. Geol., 68: 199–274. DIEBEL K. 1961 — Ostracoden des Paludinenbank-Interglazials von Syrniki am Wieprz (Polen). Geologie, 10, Heft 4/5: 533–545. GAUDANT J. 1979 — L’ichthyofaune tiglienne de Tegelen (Pays-Bas): signification paleóecologique et paleoclimatique. Scripta Geol., 50: 1–16. JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1975 — Flora interglacja³u mazowieckie-go w Ferdynandowie. Biul. Inst. Geol., 35: 71–79.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1991 — The Ferdynandów Interglacial in Poland. Kwart. Geol., 35: 71–79.
JURKIEWICZOWA I., MAMAKOWA K. & RÜHLE E. 1973 — Utwory œrodkowego plejstocenu na po³udnie od Wyœmierzyc (obok Nowego Miasta nad Pilic¹). Folia Quater., 43: 1–26.
KEMPF E. K. 1971 —_kologie, Taxonomie und Verbreitung der nichtmarinen Ostrakoden-Gattung Scottia im Quart@r von Europa. Eiszeitalter u. Gegenwart, 22: 43–63.
LINDNER L. 1992 — Stratygrafia (klimatostratygrafia) czwartorzêdu. [W:] Czwartorzêd. Osady, metody badañ, stratygrafia, L. Lindner (red.). Wyd. PAE S.A.: 441–633.
LINDNER L., DZIER¯EK J., LAMPARSKI Z., MARKS L. & NITYCHORUK J. 1995 — Zarys stratygrafii czwartorzêdu Polski; g³ówne poziomy osadów glacjalnych i interglacjalnych oraz ich rozprzestrzenienie. Prz. Geol., 43: 586–591.
MAKOWSKA A. & SKOMPSKI S. 1997 — Szczegó³owa mapa geolo-giczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Bia³obrzegi (670). Pañstw. Inst. Geol. MAMAKOWA K. 1996 — Nowe dane z profilu Podgórze, ark. Bia³obrzegi 1 : 50 000 (profil B1). Pañstw. Inst. Geol.
PAW£OWSKA K. 1963 — Ichtiofauna ³upków interglacjalnych (Masovien I) z Barkowic Mokrych ko³o Sulejowa. Acta Palaeont. Pol., 8: 475–494.
PIECHOCKI A. 1979 — Miêczaki (Mollusca), Œlimaki (Gastropoda). Fauna s³odkowodna Polski, z. 7. PWN.
RÜHLE W. & RÜHLE E. (ed.) 1989 — Atlas skamienia³oœci przewod-nich i charakterystycznych. Budowa geologiczna Polski, t. III, czêœæ 3b, Kenozoik, czwartorzêd. Inst. Geol.
SKOMPSKI S. 1991 — Fauna czwartorzêdowa Polski. Bezkrêgowce. Wyd. UW.
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 6, 2004
518 G³êb. Depth [m] Ma³¿oraczki Ostracods Ryby Fish Miêczaki Molluscs Chrz¹szcze Beetles 39,8 pokrywa beetle-cover
40,8 zêby (teeth), ³uska (scale)
41,0 z¹b (tooth), ³uska (scale),
krêgi (vertebrae)
pokrywy beetle-cover
41,2 zêby (teeth), oœæ (fish-bone) œlimak snail
wieczko (operculum) 41,4 Ilyocypris bradyi
43,0 Candona neglecta, Candona weltneri, Candoniella subellipsoida, Cytherissa bogatschovi?, Ilyocypris bradyi, Ilyocypris gibba, Limnocythere sp., Limnocythere usenensis, Scottia browniana, Scottia tumida
43,4 Candona sp., Candona levanderi, Candoniella sp., Cytherissa lacustris, sp., Ilyocypris sp.
oœci (fish-bones), krêgi (vertebrae)
Bithynia tentaculata wieczko (operculum) Bithynia leachi? 43,8 Candona sp., Candoniella sp., Ilyocypris sp. ³uski (scales)
44,3 zêby (teeth), kostki (bones)
44,5 zêby (teeth), krêgi (vertebrae)
44,7 Essox — zêby (teeth), Rutilus
— zêby (teeth), fragmenty kostne (bone fragments)
44,9 Rutilus — zêby (teeth),
Abramis — zêby (teeth), krêgi i in. fragmenty (vertebrae and bone fragments)
45,1 Alburnus — zêby (teeth)
Rutilus — zêby (teeth), ³uski (scales)
Tab. 1. Spis szcz¹tków fauny z otworu wiertniczego Podgórze B1 Table 1. Fossil fauna finds in borehole Podgórze B1
