Mo¿liwoœci edukacji geologii na podstawie
wroc³awskiego kamienia architektonicznego
Pawe³ P. Zago¿d¿on
1, Katarzyna D. Zago¿d¿on
1 Bogactwo ska³wy-korzystanych w architek-turze Wroc³awia stwarza szerokie mo¿liwoœci w zakresie edukacji geolo-gii oraz zagadnieñ po-krewnych – zwi¹zanych z eksploatacj¹ i obrób-k¹ kamienia. Niestety w literaturze dotych-czasowe rozpoznanie tych „zasobów” jest skromne. Szcze-gó³owo zosta³y opracowane nieliczne obiekty (Michnie-wicz, 1996; Grodzicki i in., 2001, 2003; Kryza, 2009, 2011; Rembiœ & Smoleñska, 2009), opisy wykorzystanych w nich elementów kamiennych znajdujemy równie¿ w opracowa-niach popularnonaukowych (Korzeniowski, 2001; Kryza i in., 2006; Wysocki, 2009a, b). Przegl¹d wybranych obiek-tów wykonanych z wykorzystaniem kamienia dolnoœl¹s-kiego przedstawili Lorenc i Mazurek (2010). W ostatnich latach jest prowadzone systematyczne dokumentowanie i badanie kamienia w ró¿nego rodzaju budowlach (Prell & Zago¿d¿on, 2011; Prell i in., 2012; Pietrzykowska & Prell, 2013), wskazywane s¹ mo¿liwoœci wykorzystania tych in-formacji w zakresie geoturystyki miejskiej (Zago¿d¿on & Œpiewak, 2011; Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2012), przede wszystkim regularnie w postaci artyku³ów popularno-naukowych (m.in. Zago¿d¿on, 2008a–c; Zago¿d¿on & Za-go¿d¿on, 2009a, b, 2014a, b).
Ogólny zarys problematyki dotycz¹cej informacji dos-têpnych w kamieniu architektonicznym, mo¿liwych do wykorzystania w zakresie nauczania i popularyzacji geo-logii oraz zagadnieñ pokrewnych, autorzy przedstawili w swoim poprzednim opracowaniu (Zago¿d¿on & Zago¿-d¿on, 2015). Tu mo¿na stwierdziæ jedynie, ¿e dotychcza-sowe publikacje nie ilustruj¹ wystarczaj¹co dobrze bardzo szerokiego wachlarza problemów, jakie mog¹ byæ przed-stawiane na podstawie widocznych na ulicach Wroc³awia odmian kamienia. Temu celowi s³u¿y niniejszy tekst. Szereg zagadnieñ, ze wzglêdu na ograniczone rozmiary artyku³u, jedynie zasygnalizowano.
Problemy z zakresu petrografii i petrologii mo¿na pre-zentowaæ najszerzej na bazie bogatej gamy ska³ magmo-wych, a zw³aszcza powszechnie stosowanego granitu strze-gomskiego. Niejednokrotnie na przestrzeni kilku ulic mo¿na przedstawiæ np. ich zró¿nicowanie strukturalne (ryc. 1; Zago¿d¿on, 2008a), czy zagadnienie ewolucji magm, na podstawie p³yt wykonanych z gabr, diorytów, granodiorytów i granitów.
W wielu miejscach dostêpne s¹ piaskowce (g³ównie dolnoœl¹skie: boles³awieckie, radkowskie, szczelinieckie, szczytnieñskie i in., rzadziej – pochodz¹ce spoza tego obszaru) doskonale ilustruj¹ce zró¿nicowanie strukturalne (frakcjê szkieletu ziarnowego, jego wysortowanie), a tak¿e struktury sedymentacyjne i dziêki temu zagadnienia gene-zy tych ska³. Jako prgene-zyk³ady mo¿na podaæ rozleg³e powierz-chnie elewacji nowoczesnych budowli (Galeria Arkady – ¯erkowice, budowana biblioteka uniwersytecka – Brenna). Bardzo ciekawe z geologicznego punktu widzenia elemen-ty piaskowcowe znajdujemy równie¿ w mniejszych aran-¿acjach, jak np. wykonany z piaskowca radkowskiego por-tal dawnego g³ównego (Cesarskiego) wejœcia do Politech-niki Wroc³awskiej czy elewacja banku przy ul. KuŸniczej, z dobrze widocznymi strukturami sedymentacyjnymi w pias-kowcu noworudzkim (ryc. 2). Przynajmniej na wzmiankê zas³uguje równie¿ Most Zwierzyniecki, którego pylony wykonano z tego samego czerwonego kamienia (Zago¿-d¿on & Zago¿(Zago¿-d¿on, 2014a, b). W wielu miejscach obser-wowaæ mo¿emy struktury ska³ wêglanowych. Przyk³adów dostarczaj¹ tu ponownie budynki Politechniki Wroc³aw-skiej: g³ówny (A-1) ze zró¿nicowanymi kolorystycznie wapieniami chemogenicznymi na posadzkach parteru, bio-genicznym Jura Grau w holu budynku, a tak¿e kilkoma odmianami trawertynu (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2009a) oraz C-7, gdzie posadzka parteru jest w ca³oœci wykonana ze zlepieñca zygmuntowskiego. W szeregu obiektów za-bytkowych znajdujemy ró¿norodne wapienie importowane (Kryza i in., 2011).
Zainteresowanie mog¹ wzbudziæ rzadko spotykane, ma³o znane odmiany skalne lub kamieñ w zastosowaniach nietypowych, uwydatniaj¹cych cechy jego budowy wew-nêtrznej. Pierwszy z przypadków ilustruje tzw. „zielony marmur” (w rzeczywistoœci serpentynit), dominuj¹cy w wys-troju kaplicy b³ogos³awionego Czes³awa w koœciele œw. Wojciecha (ryc. 3 – patrz str. 315), albo ciekawie wygl¹-daj¹cy tektonit wykorzystany w aran¿acji wnêtrza budyn-ku Dyrekcji Kolei Pañstwowych (ul. Joannitów; ryc. 4 – patrz str. 315). Wiele zabytkowych detali rzeŸbiarskich wykonano z alabastru. Teksturê ska³y umiejêtnie uwypu-klono, wykorzystuj¹c du¿y blok marmuru Bia³a Marianna do wykonania symbolicznego nagrobka Edyty Stein w koœciele Micha³a Archanio³a (Zago¿d¿on & Œpiewak, 2011).
W wielu przypadkach, w bardzo ró¿nych elementach kamiennych, mo¿na obserwowaæ doskonale wykszta³cone ziarna mineralne, s¹ to zarówno minera³y ska³otwórcze, jak i wtórne. Dobrze rozpoznawalne s¹ ich niektóre cechy fizyczne, tj. pokrój, barwa, a nawet ³upliwoœæ
(odosobnio-GEOLOGIA W SZTUCE I ARCHITEKTURZE
P. Zago¿d¿on K.D. Zago¿d¿on
1
Instytut Górnictwa, Politechnika Wroc³awska, wybrze¿e Stanis³awa Wyspiañskiego 27, 50-370 Wroc³aw; pawel.zagozdzon@pwr.edu.pl, katarzyna.zagozdzon@pwr.edu.pl.
na kostka brukowa wykonana z megakryszta³u ortoklazu, ul. Szewska). Oceniaæ mo¿na ich w³asnopostaciowoœæ, w ró¿nych ska³ach magmowych widzimy skalenie o budowie zonalnej, z doskonale wykszta³conymi strefami wrostków biotytu (ryc. 5 – patrz str. 315), zrosty i zbliŸniacznia, œlady nadtapiania porfirokryszta³ów itd. (Zago¿d¿on, 2008b). Uwagê przyci¹gaj¹ strefy pegmatytowe czêsto wystêpuj¹ce w p³ytach granitu karkonoskiego (przejœcie podziemne na pl. Dominikañskim), w gnejsie Vanga (p³yty chodnikowe na pl. Grunwaldzkim) oraz w powszechnie spotykanym granicie strzegomskim. Zw³aszcza na p³ytach polerowa-nych doskonale s¹ widoczne kryszta³y kwarcu i skaleni, rzadziej biotytu i epidotu. Wyj¹tkowym wyst¹pieniem mi-neralnym tego rodzaju jest zespó³ pegmatytowych ¿y³ Ryc. 1. Zró¿nicowanie struktury granitów w p³ytach elewacyjnych
i chodnikowych – przyk³ady z centrum Wroc³awia (d³ugoœæ pól widzenia ok. 20 cm; por. Zago¿d¿on, 2008a)
Ryc. 2. Warstwowanie i struktury erozyjne w piaskowcu no -worudzkim (ul. KuŸnicza; d³ugoœæ pola widzenia ok. 70 cm). Ryc. 2, 8, 11–15 fot. P. Zago¿d¿on
Ryc. 8. „Tomografia” ¿y³y pegmatytowej w s¹siaduj¹cych
p³y-tach chodnikowych gnejsu Vanga (Rondo Reagana; d³ugoœæ p³yt ok. 1 m)
Ryc. 11. Transpozycja foliacji w gnejsie Kashmir Gold (róg ul.
Boles³awa Prusa i Genera³a Józefa Bema; d³ugoœæ pola widzenia ok. 60 cm)
Ryc. 12. Doskonale eksponowany amonit (œrednica ok. 25 cm)
w wapieniu facji ammonitico rosso (Dom Handlowy Fenix, Rynek)
Ryc. 7. Enklawy w p³ytach granitu strzegomskiego, enklawa jasna
(d³ugoœæ ok. 30 cm), enklawa maficzna ulegaj¹ca dyspersji – 12 cm oraz ksenolit hornfelsu – 12 cm (por. Zago¿d¿on, 2008c)
Ryc. 9. Budina¿, tektoniczna imbrykacja i sfa³dowana strefa budin
pegmatytu w marmurze s³awniowickim (koœció³ Bo¿ego Cia³a; d³ugoœæ pól widzenia ok. 50 cm). Fot. K. Zago¿d¿on
i gniazd, ze skupieniami automorficznych kryszta³ów kwar-cu i skalenia na tylnej stronie pomnika w Parku Stanis³awa To³py (Zago¿d¿on & Œpiewak, 2011). Niekiedy mo¿na natrafiæ na interesuj¹ce, choæ drobne okazy mineralne, np. 7-milimetrowej wielkoœci zonalny, b³êkitny kwarc w granicie typu Red Granite (róg ul. Kazimierza Wielkiego i Krupni-czej; ryc. 6 – patrz str. 315), czy jeszcze drobniejsze auto-morficzne kryszta³y hornblendy w granicie strzegomskim (budynek domu handlowego Fenix, Rynek; por. Zago¿d¿on, 2008b; Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2015). W atrakcyjnych, równie¿ ze wzglêdu na ciekawe struktury fluidalne i asymi-lowane ksenolity, p³ytach Porfiru (nazwa handlowa), na elewacjach Justin Center (pl. Dominikañski) wystêpuj¹ natomiast zespo³y gniazd karneolu (Prell & Zago¿d¿on, 2011). Odmiennym rodzajem zwracaj¹cych uwagê sku-pieñ mineralnych s¹ dendryty, ich du¿¹ ró¿norodnoœæ obserwuje siê na wapiennych poniemieckich posadzkach g³ównego gmachu Politechniki Wroc³awskiej (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2009b).
Przy omawianiu zagadnieñ geologicznych na podsta-wie materia³ów kamiennych zastosowanych w miastach, zadziwiaj¹co ma³o miejsca poœwiêca siê zjawiskom tekto-nicznym, mimo ¿e ich ró¿norodnoœæ i koncentracja bywa-j¹ wrêcz zdumiewabywa-j¹ce. Przede wszystkim trzeba tu wskazaæ ich ekspozycjê w rozmaitych wyrobach wykona-nych z granitu strzegomskiego. Obserwujemy wiêc szeroki wachlarz enklaw (ryc. 7; Zago¿d¿on, 2008c), niekiedy ich koncentracje wystêpuj¹ w jednym elemencie budowlanym b¹dŸ w zespole elementów pochodz¹cych z tego samego kamienio³omu albo bloku skalnego. Rozmiary niektórych enklaw siêgaj¹ jednego metra. Jednym z najlepiej dostêp-nych obiektów, w którym mo¿na obserwowaæ zespo³y szlir biotytowych jest fontanna na pl. Go³êbim (Rynek), struktury te s¹ wyj¹tkowo dobrze widoczne na mokrych powierzchniach ska³y. Czêsto spotykamy ró¿norodne utwory ¿y³owe ilustruj¹ce póŸn¹ ewolucjê masywu mag-mowego – pegmatytowe, aplitowe, lamprofirowe. Nie-jednokrotnie krzy¿uj¹ siê one na jednej p³ycie kamiennej, umo¿liwiaj¹c okreœlanie ich nastêpstwa czasowego (Zago¿d¿on, 2008c).
Podobne zjawiska wystêpuj¹ równie¿ w innych ska-³ach, niekiedy zespo³y p³yt ciêtych z jednego bloku u³o¿ono obok siebie, co pozwala na przestudiowanie zmiennoœci danej struktury w przestrzeni 3D, dziêki uzyskaniu efektu swoistej „tomografii” (ryc. 8).
W przypadku wielu budynków mamy do dyspozycji „ca³e œciany”, które ilustruj¹ skomplikowane zjawiska tek-toniczne masywów gnejsowych – ró¿ne stadia procesu migmatytyzacji, czy skutki œcinania w warunkach podat-nych. S¹ to fasady szeregu kamienic i innych budynków, ale najnowszy i najbardziej eksponowany przyk³ad sta-nowi tu apartamentowiec Sky Tower, którego elewacje wy-koñczono 1000 m2 chiñskiego gnejsu Pergola (Prell & Zago¿d¿on, 2011).
Bardzo ciekawe zjawiska tektoniczne wielokrotnie znaj-dujemy w obiektach mniej reprezentacyjnych, w miejscach gorzej eksponowanych lub zgo³a zaskakuj¹cych. P³yty po-sadzki koœcio³a Bo¿ego Cia³a staj¹ siê podrêcznikiem wy-j¹tkowo szczegó³owo ilustruj¹cym zjawiska budina¿u, tek-tonicznej imbrykacji i innych deformacji ¿y³ pegmatyto-wych w marmurze s³awniowickim (ryc. 9). W szeregu innych ska³ wêglanowych natrafiamy na liczne przejawy stylolityzacji. Niezwyk³ym stanowiskiem obserwacyjnym
jest baldachim ambony wroc³awskiej katedry. W wyraŸnie laminowanym marmurze, z którego jest wykonany, widzi-my szereg uskoków o ró¿nym biegu, w tym w szerszej stre-fie skruszenia ska³y z doskonale zachowan¹ brekcj¹ tek-toniczn¹, mo¿na okreœliæ pozorne amplitudy przemiesz-czeñ, a na podstawie podgiêæ przyuskokowych – wskazaæ zwrot kierunku ruchu poszczególnych skrzyde³ uskoków (ryc. 10 – patrz str. 315). W jednej z p³yt (granulit Kashmir Gold) postumentu nowoczesnej rzeŸby na rogu ulic Boles³awa Prusa i Genera³a Józefa Bema, dostrzegamy odosobnion¹ zdeformowan¹ do postaci zygzakowatych fa³dów za³omowych laminê biotytow¹, która ilustruje pro-ces transpozycji pierwotnego kierunku strukturalnego do penetratywnej foliacji metamorficznej (ryc. 11; Zago¿d¿on & Œpiewak, 2011). Inny przyk³ad znajdujemy w g³ównym kampusie Politechniki Wroc³awskiej przy ulicy Norwida. Ulokowano tu fascynuj¹c¹ dla geologa rzeŸbê austriackie-go artysty Maxa M. Seibalda pt. „1m3 Kunstladschaft”. W wykorzystanym bloku zieleñca zwracaj¹ uwagê zes-po³y fa³dowych i nieci¹g³ych deformacji foliacji ska³y (Zago¿-d¿on & Zago¿(Zago¿-d¿on, 2014b).
W elementach kamiennych natrafia siê na doskonale zachowane skamienia³oœci. S¹ to najczêœciej amonity i be-lemnity, a rzadziej g¹bki w wapieniach jurajskich typu Jura Grau oraz bulastych (facji ammonitico rosso). Najwiêkszy i doskonale widoczny amonit, choæ absolutnie nie zauwa-¿any przez setki osób odwiedzaj¹cych codziennie dom handlowy Fenix (Rynek), znajduje siê nad wejœciem do windy na parterze budynku (ryc. 12; Zago¿d¿on & Zago¿-d¿on, 2009a ). Jest to dobry przyk³ad powszechnoœci wys-têpowania ciekawych zjawisk geologicznych w miejskich materia³ach kamiennych, a jednoczeœnie braku wiedzy o nich. Wymieniæ mo¿na tak¿e wapieñ stromatoporoido-wy, z którego wykonano zdobion¹ umywalniê w budynku g³ównym Politechniki Wroc³awskiej, czy drobne, ale nie-zwykle kontrastowe skamienia³oœci œlimaków w czarnym wapieniu ambony koœcio³a garnizonowego p.w. œw. El¿bie-ty (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2009a, b). Z kolei pó³nocna elewacja budynku C-7 Politechniki Wroc³awskiej zosta³a ozdobiona p³ytami szarego organodetrytycznego wapienia, który ma czêsto charakter zlepu muszlowego ze szcz¹tka-mi ma³¿y. Wyj¹tkow¹ skaszcz¹tka-mienia³oœci¹ jest koœæ gruba krê-gowca w elewacji budynku na rogu ulic Kazimierza Wiel-kiego i Œwiêtego Miko³aja (ryc. 13).
Zarówno kamieñ w budowlach historycznych, jak i stosowany wspó³czeœnie czêsto umo¿liwia studiowanie procesów prowadz¹cych do jego rozpadu: wietrzenia i de-terioracji. Niektóre z tych zjawisk by³y omawiane przez Michniewicza (1996) oraz Lorenca (2009). Obserwowaæ mo¿na rezultaty wietrzenia mechanicznego i wzmocnienie jego efektów w kamieniu nara¿onym w okresie zimowym na kontakt ze œniegiem usuwanym sol¹. Niekiedy wraŸnie widoczny jest na powierzchni rozwój kolonii glonów i grzybów. Jako wyj¹tkowy i ekstremalny przyk³ad znisz-czenia kamienia wskazaæ mo¿na œlady ostrza³u artyleryj-skiego i z broni rêcznej, jakie pozosta³y po walkach to-czonych w 1945 r. o Festung Breslau (ryc. 14; Zago¿d¿on, 2012). Ponadto zauwa¿a siê inne zjawiska wspó³czeœnie powoduj¹ce zmiany pewnych cech kamienia, np. za¿ela-zienie rozwijaj¹ce siê na poziomie zwierciad³a wody sta-gnuj¹cej po intensywnych opadach, czy zielonkawe zabarwienie chodnikowych elementów kamiennych znaj-duj¹cych siê pod budynkami krytymi blach¹ miedzian¹.
Elementy kamienne w zastosowaniach architektonicz-nych mog¹ byæ – niejako automatycznie – wykorzystane do przybli¿enia szeregu zagadnieñ zwi¹zanych z prak-tyczn¹ i techniczn¹ stron¹ stosowania niektórych surow-ców skalnych. Mowa tu o kwestiach dotycz¹cych geologii z³ó¿ oraz techniki eksploatacji i obróbki kamienia.
Dowolna ulica pozwala na ukazanie problemu blocz-noœci ska³ i bêd¹cych jej konsekwencj¹ rozmiarów uzyski-wanych elementów budowlanych. Porównaæ mo¿na du¿e (15´ 17 cm) granitowe kostki brukowe nawierzchni jezdni oraz drobne (4´ 6 cm) bazaltowe i gabrowe kostki chodni-kowe. Jeszcze dobitniej o znaczeniu blocznoœci granitów œwiadcz¹ widoczne obok krawê¿niki czy p³yty chodniko-we. Na podstawie obserwacji w ró¿nych punktach miasta mo¿na dokonywaæ porównania maksymalnych rozmiarów p³yt uzyskiwanych z granitów i piaskowców oraz np. wa-pieni czy serpentynitów.
Zastosowane w niektórych obiektach bloki kamienne umo¿liwiaj¹ omówienie zagadnieñ ciosu spêkaniowego i blocznoœci. Dobrym przyk³adem s¹ niektóre przeprawy – jak powszechnie znane mosty Zwierzyniecki (bloki pias-kowca noworudzkiego) i Grunwaldzki (bloki granitu kar-konoskiego), ale te¿ tzw. ¯abia K³adka na Odrze Pó³nocnej. ¯elbetowe masy oporowe na przyczó³kach wzmocniono tu ciosami granitu strzegomskiego. To niepozorne stanowi-sko obserwacyjne pozwala dostrzec zarówno zespó³ zja-wisk tektonicznych, jak te¿ wspomniany cios, co wiêcej widzimy tu a¿ piêæ sposobów obróbki powierzchni ka-mienia: nacinan¹ i grotowan¹, nieregularnie ¿³obkowan¹, m³otkowan¹ i szlifowan¹. Dodatkowo s¹ zachowane œlady urabiania bloków w kamienio³omie – tzw. perforacji za pomoc¹ otworów wiertniczych, przy czym niektóre z nich s¹ zamaskowane zapraw¹ z dodatkiem niesortowanego kruszywa granitowego.
W innych miejscach obserwujemy np. niejednorodnoœæ surowca i jej wp³yw na w³aœciwoœci fizyczno-mechaniczne produktu. Mog¹ to byæ np. enklawy i ¿y³y aplitowe, ze wzglêdu na (odpowiednio) ni¿sz¹ i wy¿sz¹ zawartoœæ kwarcu ni¿ otaczaj¹ca ska³a tworz¹ce delikatne zag³êbienia i elewacje na u¿ytkowanych przez dziesiêciolecia p³ytach chodnikowych. Szereg poniemieckich elementów tego ro-dzaju uleg³o pêkniêciu wzd³u¿ granic litologicznych – zazwyczaj ¿y³ pegmatytowych. Ciekaw¹ pozosta³oœæ robót górniczych znajdujemy (choæ nie bez pewnego trudu) na elewacji zaplecza budynku A-1 Politechniki Wroc³awskiej, jest to zachowane na powierzchni kamiennego bloku dno otworu wykonanego za pomoc¹ koronki m³ota pneuma-tycznego (ryc. 15).
Fakturowanie powierzchni wyrobów jest zagadnie-niem doskonale ilustrowanym elementami kamiennego wystroju centrum Wroc³awia. Na Rynku i w jego niedale-kim otoczeniu s¹ widoczne np. powierzchnie ciosane, ciê-te, szlifowane, polerowane, p³omieniowane, m³otkowane, ¿³obkowane, a tak¿e elementy rzeŸbione czy p³askorzeŸbio-ne. Niestety wskazaæ mo¿na równie¿, przygnêbiaj¹ce wiêk-szoœæ geologów, przyk³ady malowania powierzchni wyro-bów kamiennych.
Przedstawione przyk³ady obrazuj¹ szeroki zakres za-gadnieñ geologicznych i pokrewnych, które mog¹ byæ przedstawiane na podstawie zjawisk i struktur, widocznych w elementach kamiennych dostêpnych na terenie du¿ego miasta. Jak sygnalizowano (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2015) informacje takie przekazywaæ mo¿na ró¿nym odbiorcom i na ró¿nym poziomie szczegó³owoœci. „Zasoby edukacyjne” mo¿na w ró¿ny sposób wartoœciowaæ i porz¹dkowaæ. Pod-stawowymi wyró¿nikami wydaj¹ siê byæ zakres tematyczny, po³o¿enie poszczególnych stanowisk obserwacyjnych oraz poziom zaawansowania odbiorcy w zakresie znajomoœci zagadnieñ geologicznych.
Ryc. 13. Koœæ gruba krêgowca w p³ycie elewacyjnej Dolomitu
(róg ul. Kazimierza Wielkiego i Œwiêtego Miko³aja; d³ugoœæ pola widzenia ok. 30 cm)
Ryc. 14. Pozosta³oœæ ostrza³u z broni rêcznej z okresu oblê¿enia
Festung Breslau, w centralnej czêœci ubytku widoczny œlad po pocisku (po³udniowa œciana Koœcio³a Uniwersyteckiego; d³ugoœæ pola widzenia ok. 35 cm)
Ryc. 15. Dno otworu wiertniczego zachowane na powierzchni
bloku piaskowca (zaplecze budynku A-1 Politechniki Wroc³aw-skiej; d³ugoœæ pola widzenia 15 cm)
Celowe jest te¿ przestrzenne usystematyzowanie istot-nych obiektów, co pozwoli na ukazanie szerokiego wachlarza problemów geologicznych na podstawie stanowisk obser-wacyjnych zlokalizowanych blisko siebie. Z kolei to samo zagadnienie – np. granit w centrum Wroc³awia – przedsta-wiaæ mo¿na odmiennie, rozk³adaj¹c nacisk i selekcjonuj¹c informacje pod k¹tem zainteresowañ, potrzeb i poziomu znajomoœci geologii u odbiorców. W zakresie podstawo-wym (uczniowie szkó³) uka¿emy najwa¿niejsze cechy i zastosowania tej ska³y, czy ró¿norodnoœæ granitów stano-wi¹cych krajow¹ bazê zasobow¹. Geoturystom zapropono-waæ mo¿na stanowiska rzadko spotykanych odmian granitów, czy wyj¹tkowe zjawiska w nich widoczne. Turyœci zwie-dzaj¹cy trasy o profilu historyczno-architektonicznym mog¹ byæ zainteresowani pog³êbion¹ wiedz¹ na temat elementów granitowych wykorzystanych w najstarszych budowlach miasta i stanem ich zachowania (por. Kryza, 2009). Z kolei uwagê osób przypadkowo zapoznaj¹cych siê z tymi szeroko rozumianymi zagadnieniami geologicz-nymi przyci¹gniemy, ukazuj¹c pewne ciekawostki, jak np. wspó³czesna galanteria architektoniczna, granitowe rze-Ÿby, czy ciekawe (w du¿ej mierze wspó³czesne) aran¿acje. W œrodowisku akademickim (w zale¿noœci od profilu stu-diów) mo¿na przedstawiaæ elementy podstawowego opisu ska³, zró¿- nicowanie strukturalne, teksturalne i mineralne, ewolucjê masywu granitoidowego, a tak¿e cechy technicz-ne, zmiennoœæ w³aœciwoœci fizyczno-mechanicznych, czy problemy zwi¹zane z obróbk¹ i aplikacj¹ elementów grani-towych w architekturze.
Doskona³a dostêpnoœæ poszczególnych obiektów, ³at-woœæ prowadzenia obserwacji, rozleg³e powierzchnie, na których stosowany jest kamieñ i rosn¹ca jego ró¿no-rodnoœæ, a przede wszystkim rozmaitoœæ zjawisk, które mo¿emy przedstawiaæ, to argumenty przemawiaj¹ce za wielokierunkowym wykorzystywaniem tych informacji geologicznych. Autorzy s¹ przekonani, ¿e misj¹ geologów powinno staæ siê aktywne przybli¿anie, popularyzowanie naszej ga³êzi wiedzy w oparciu o kamieñ wykorzystywany w architekturze miast.
Opracowanie wykonano w ramach zadania statutowego Poli-techniki Wroc³awskiej nr S 30141.
Autorzy sk³adaj¹ podziêkowania Recenzentowi za poœwiêco-ny czas oraz wszelkie uwagi merytoryczne i redakcyjne.
LITERATURA
GRODZICKI A., KRYZA G., KRYZA R. & WALENDOWSKI H. 2001 – Kamieñ w zespole architektonicznym Uniwersytetu Wroc³awskiego (300 lat wroc³awskiej Alma Mater) – cz. I. Kopaliny Pospolite, 7–8: 34.
GRODZICKI A., KRYZA G., KRYZA R. & WALENDOWSKI H. 2003 – „Petroarchitecture” – past and recent usage of building stone in the Univer-sity of Wroc³aw architectonic assemblage. P. Spec. PTMin, 22: 66–69. KORZENIOWSKI J.I. 2001 – Kamieñ w architekturze i rzeŸbie Wroc³awia. Œwiat Kamienia, 5 (12): 24–27.
KRYZA R. 2009 – Kamieñ w Katedrze Wroc³awskiej – jak to widzi petrograf. [W:] Lipiñska A (red.), Materia³ rzeŸby. Miêdzy technik¹ a semantyk¹. Material of Sculpture. Between Technique and Semantics.
Acta Universitatis Vratislaviensis No 3156, Historia Sztuki XXIX, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego: 73–91.
KRYZA R. 2011 – Kamieñ w architekturze i sztuce: od Asuanu do ¯agania. ¯elaŸniewicz A. i in. (red.), Mezozoik i kenozoik Dolnego Œl¹ska. WIND, Wroc³aw: 195–209.
KRYZA R., DRWIÊGA A., GRODZICKI A., AUGUST C., KRYZA G. & WALENDOWSKI H. 2006 – 1000 lat Wroc³awskiej Katedry: Kamieñ w zmieniaj¹cych siê stylach architektury, I–IV. Œwiat Kamie-nia, 2 (39), 4 (41), 5 (42), 6 (43).
KRYZA R., UHLIR Ch.F., KRYZA G., SRTIŠKIENE E. & HÖCK V. 2011 – Wapienie Salzburga – „królewskie marmury” w Polsce i na Litwie. Prz. Geol., 59 (2): 137–145.
LORENC M.W. 2009 – Deterioracja kamienia. Nowy Kamieniarz, 42 (6): 76–81.
LORENC M.W. & MAZUREK S. 2010 – Wybrane, nowe propozycje atrakcji geoturystycznych z Dolnego Œl¹ska. Geoturystyka, 3–4 (22–23): 3–18.
MICHNIEWICZ J. 1996 – Niszczenie górnokredowych piaskowców ciosowych w zabytkach Wroc³awia pod wp³ywem zanieczyszczeñ atmosferycznych. Prz. Geol., 44 (3): 271–274.
PIETRZYKOWSKA K. & PRELL M. 2013 – Most Pomorski we Wroc³awiu oraz stary kamienio³om w P³akowicach jako naturalne labo-ratorium do badañ lichenologiczno-litoligicznych. Przyroda Sudetów, 16: 75–82.
PRELL M., PIETRZYKOWSKA K. & KRYZA R. 2012 – Petrography, deterioration and lichenology of sandstones from the Pomorski bridge in Wroc³aw and old P³akowice quarry (a comparative study). Mineralo-gia – Spec. Pap., 39: 67–68.
PRELL M. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2011 – Kamieñ naturalny w wybra-nych obiektach komercyjwybra-nych Wroc³awia. Górn. i Geol. XVI. Pr. Nauk. Inst. Górn. PWroc. 133, Studia i Materia³y, 40: 109–121.
REMBIŒ M., SMOLEÑSKA A. 2009 – Kamieñ w Auli Leopoldyñskiej Collegium Maximum Uniwersytetu Wroc³awskiego. Kwart. AGH, 35 (2/1): 331–337.
WYSOCKI P. 2009 a – Czy stuletni budynek mo¿e nas jeszcze czegoœ nauczyæ? Œwiat Kamienia, 1 (56): 38–42.
WYSOCKI P. 2009 b – Opowieœæ o budynku o szlachetnym obliczu. Œwiat Kamienia, 3 (58): 84–88.
ZAGO¯D¯ON K.D. & ZAGO¯D¯ON P.P. 2014a – Odetchnij od han-dlowania. Spacer geoturystyczny po wroc³awskim osiedlu Plac Grun-waldzki. Nowy Kamieniarz, 40 (4): 68–74.
ZAGO¯D¯ON K.D. & ZAGO¯D¯ON P.P. 2014b – Geoturystyka we Wroc³awiu. Jest co ogl¹daæ! Pryzmat (czasopismo Politechniki Wroc³awskiej) http://www.pryzmat.pwr.edu.pl/wiadomosci/855. ZAGO¯D¯ON P.P. 2008 a – „Wroc³awskie” granity, czyli jak mo¿na siê uczyæ geologii na ulicach wielkiego miasta. Nowy Kamieniarz, 34 (5): 64–66.
ZAGO¯D¯ON P.P. 2008 b – „Wroc³awskie” granity cz. II. Kryszta³y, czyli kalejdoskop barw i form. Nowy Kamieniarz, 35 (6): 64–65. ZAGO¯D¯ON P.P. 2008 c – Krête œcie¿ki aktu stworzenia. „Wroc³awskie” granity czêœæ III. Nowy Kamieniarz, 36 (7): 76–78. ZAGO¯D¯ON P.P. 2012 – Blizny wojny w kamieniu ryte – œlady dzia³añ wojennych w wybranych obiektach kamiennych na terenie Wroc³awia. Pr. Nauk. Inst. Górn. Polit. Wr. 135, Studia i Materia³y 42: 147–162.
ZAGO¯D¯ON P.P. & ŒPIEWAK A. 2011 – Kamieñ w architekturze a geoturystyka miejska – przyk³ady z terenu Wroc³awia. Górn. i Geol. XVI. Pr. Nauk. Inst. Górn. PWroc. 133, Studia i Materia³y 40: 123–143.
ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2009a – Miêkkie, ale piêk-ne (wapienie „wroc³awskie”), Nowy Kamieniarz, 40 (4): 70–72. ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2009b – Ciê¿kie dziedzic-two – procesy kszta³tuj¹ce wapienie. „Wroc³awskie” wapienie cz. II, Nowy Kamieniarz, 41 (5): 60–62.
ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2012 – Zjawiska i struktury geologiczne w architekturze – krótki przewodnik geoturystyczny po Wroc³awiu. Abstrakty II Pols. Kongr. Geol. (poster) Warszawa, s. 95. ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2015 – Kamienne elementy architektury miejskiej jako geologiczne zaplecze edukacyjne – przyk-³ady wroc³awskie. Prz. Geol., 63 (3): 150–154
Praca wp³ynê³a do redakcji 18.08.2014 r. Akceptowano do druku 07.10.2014 r.
wroc³awskiego kamienia architektonicznego (patrz str. 284)
Rys. 3. Detal wystroju kaplicy b³ogos³awionego Czes³awa – „marmur zielony”, czyli serpentynit dolnoœl¹ski (szerokoœæ ele-mentu – ok. 40 cm). Fot. K. Zago¿d¿on
Rys. 4. Element wystroju budynku Zarz¹du Kolei (ul. Joannitów;
szerokoœæ filaru ok. 60 cm). Fot. K. Zago¿d¿on
Rys. 5. Budowa zonalna skaleni, A – w granicie karkonoskim (pl.
Dominikañski), B – w granicie typu rapakiwi Baltic Green (ul. Pi³sudskiego); d³ugoœæ pól widzenia ok. 8 cm. Fot. P. Zago¿d¿on
Rys. 6. Kwarc zonalny w granicie Red Granite (ul. Kazimierza
Wielkiego; d³ugoœæ pola widzenia ok. 8 cm). Fot. P. Zago¿d¿on
Rys. 10. Baldachim ambony katedry wroc³awskiej – zapis
zja-wisk tektoniki dysjunktywnej w laminowanym marmurze. Fot. P. Zago¿d¿on
