Paweł Jędrzejko
Noty o książkach
ER(R)GO. Teoria–Literatura–Kultura nr 1 (12), 177-180
2006
Noty o książkach
C U L T U R E /
METAQULTUR.E
я
f - ' r M i i f .'I J ПГГ| iT.-l
Francis Mulhern, Culture/Metaculture. London and
New York: Routledge, Taylor and Francis Group, 2000 (198 stron). Publikacja anglojęzyczna, w miękkiej oprawie.
i.hr h - W C R I T I C A L I D I O M
P re z e n to w a n e w n in ie js z y m n u m e rz e Er(r)go
k s ią ż k i s t a n o w i ą k o le jn e p o z y c je s e r ii The New
Critical Idiom, r e d a g o w a n e j p r z e z J o h n a D r a k a - k i s a . C h o ć j e j z a ł o ż e n i a o m a w i a ł e m j u ż n a ł a m a c h n a s z e g o c z a s o p is m a , w a r to j e d n a k p r z y p o m n ie ć , ż e s e ria , n a k t ó r ą s k ła d a s ię j u ż p o n a d d w a d z ie ś c ia o p r a c o w a ń , s ta n o w ić m a s w o is ty w ie lo to m o w y „ sło w n ik e n c y k lo p e d y c z n y ” n a j w a ż n i e j s z y c h p o j ę ć f u n k c j o n u j ą c y c h w e w s p ó ł c z e s n y m li te r a t u r o z n a w s t w i e , a le t a k ż e i s z e rz e j - w p r z e s tr z e n i w s p ó łc z e s n y c h s tu d ió w k u ltu r o w y c h . K a ż d a z k s ią ż e k p e łn i f u n k c ję w y c z e r p u ją c e g o „ p r z e w o d n ik a ” w y ja ś n ia ją c e g o c z y te ln ik o w i z a s a d y u ż y w a n ia ( o r a z m o ż liw e k o n s e k w e n c je n a d u ż y ć ) te rm in u , k tó r e m u j e s t p o ś w ię c o n a , e w o lu c ję p o ję c ia j a k i e z a n im s ię k r y je o ra z j e g o m e to d o lo g ic z n e k o n te k s ty . T a k p o w s ta ją c y s e n s k a ż d e g o k o n c e p tu ilu s tr o w a n y j e s t c z y te ln y m i p r z y k ła d a m i j e g o r ó ż n o r a k ic h z a s to s o w a ń i fu n k c ji.
A u to r a m i p u b l ik o w a n y c h w s e r ii The New Critical Idiom p o z y c ji s ą w io d ą c y
te o r e ty c y lite r a tu r y i k u ltu ry , k tó rz y , tw o r z ą c o p r a c o w a n ia o c h a r a k te r z e g łó w n ie d y d a k ty c z n y m i p o m o c n ic z y m , w p r o w a d z a ją o m a w ia n e p r o b le m y w s a m o c e n tr u m b u rz liw e j d e b a ty : d e b a ty p o ś w ię c o n e j s ta tu s o w i m e to d o lo g ii i d y s k u r s y w n y m u w a r u n k o w a n i o m n a u k o w y c h t w i e r d z e ń . N i e i n a c z e j j e s t r ó w n i e ż w p r z y p a d k u n ie z w y k le in te r e s u ją c e j p o z y c ji a u to r s tw a F r a n c is a M u lh e r n a Cultu re/Metaculture. P o d z i e l o n a n a t r z y c z ę ś c i k s i ą ż k a o m a w ia ty tu ło w e z ja w is k o w k a te g o r ia c h k r y ty k i k u l t u r y ( „ K u ltu r k r itik ” ), s tu d ió w k u ltu r o w a y c h ( „ C u ltu r e S tu d ie s ” ) i r e la c ji z a c h o d z ą c y c h m ię d z y m e ta k u ltu r ą a s p o łe c z e ń s tw e m („ M e ta c u l- tu r e a n d s o c ie ty ” ). A u t o r p o d n o s i w p r o p o n o w a n y m c z y te ln ik o w i w y w o d z ie k w e s tie r o li k u ltu r y j a k o „ a n tid o tu m w o b e c m a s o w e g o m o d e r n iz m u ” ( k t ó r ą to p r o b l e m a ty k ę o m a w ia w o d n ie s ie n iu d o d z ie ł t a k ic h tw ó r c ó w i m y ś lic ie li, j a k T h o m a s M a n n , J u l i e n B e n d a , J o s e O r t e g a y G a s s e t , K a r l M a n n h e i m c z y F .R . L e a v is ) , p r z e m ia n y p o g lą d ó w n a t e m a t k u ltu r y (w ś w ie tle p r a c Z y g m u n ta F r e u d a , V irg in ii W o o lf, G e o r g e ’a O r w e l l ’a, T .S . E lio ta i R ic h a r d a H o g g a r ta ) , o ra z r o z w o ju p o w o je n n y c h te o r ii „ k u ltu r y p o p u la r n e j” i n a r o d z in y s tu d ió w k u ltu r o w y c h
(Culture Studies), a w k o ń c u ta k ż e p r o b le m a ty k ę m e ta k u ltu r y , c z y li s p o s o b u sa - m o o k r e ś la n ia s ię k u ltu r y i r e to r y k i, j a k ą k u ltu r a w o b e c s a m e j s ie b ie w y k s z ta łc a .
M u lh e rn , o fe ru ją c c z y te ln ik o w i b ły s k o tliw y , z n a k o m ic ie u d o k u m e n to w a n y i w o ln y o d p r e te n s jo n a ln e g o ż a r g o n u w y w ó d , p r z y k u w a u w a g ę i f a s c y n u je n ie ty lk o j a k o ś c i ą in te le k tu a ln e j p r o p o z y c ji, a le ta k ż e s p o s o b e m łą c z e n ia p r o b le m a ty k i p o lity c z n e j i s p o łe c z n e j w u ję c iu h is to r y c z n y m z e w o lu c ją te o r e ty c z n e j, s a m o ś w ia d o m e j s f e r y k u ltu ry .
Culture/Metaculture, j a k k a ż d a z k s ią ż e k te j „ d y d a k ty c z n e j” w z a ło ż e n ia c h s e r ii s ta n o w i p e ł n o p r a w n ą p u b lik a c ję a k a d e m ic k ą , w n o s z ą c ą w y m ie r n y w k ła d w ro z w ó j j ę z y k a , j a k i m p o s łu g u je s ię d z iś lite r a tu r o z n a w s tw o i s tu d ia k u ltu r o w e . W s p ó łw y z n a c z a ją c k ie ru n k i p r z e m ia n te g o ję z y k a , o m a w ia n a p o z y c ja s ta n o w i is to t n y e le m e n t p ro c e s u , w w y n ik u k tó r e g o d z isie j s z a h u m a n is ty k a z m ie n ia sw ó j k s z ta łt. Z p e ł n ą o d p o w ie d z ia ln o ś c ią m o ż n a p o le c ić j ą w s z y s tk im h u m a n is to m - i n a le ż y ż y w ić n a d z ie ję , ż e b y ć m o ż e k ie d y ś u k a ż e s ię p o p o ls k u , w y p e łn ia ją c w te n s p o s ó b
Joe Moran, Interdisciplinarity. London and New York: Routledge, Taylor and Francis Group, 2006 (207 stron). Publikacja anglojęzyczna, w mięk kiej oprawie.
Trudno dziś byłoby wyobrazić sobie studia literaturoznawcze jako metodologiczny czy tema tyczny monolit. Nawet najbardziej pobieżny prze gląd tytułów ukazujących się na rynku wydaw niczym prac naukowych, dysertacji doktorskich i habilitacyjnych, a nawet prac magisterskich wykaże, iż na instrumentarium badawcze współ czesnego naukowca-humanisty składa się doro bek wielu dziedzin, jeszcze niedawno postrzega nych jako „osobne” czy „niezależne”. Wydaje się też zrozumiałe, że cechująca dzisiejszą humani stykę interdyscyplinarność może wywoływać dwojakiego typu reakcje. Z jednej strony - interdyscyplinarność w obiegowym znaczeniu stanowi synonim świeżości i intelektualnej „elastyczności”, z drugiej zaś rodzi pytania o kompetencje współ czesnego badacza, któiy - budując naukowy wywód w oparciu o dyskursy różnych (nawet pokrewnych) dyscyplin - rzadko bywa ekspertem w każdej z nich. Takie przeświadczenie zapewne podzieliłby Joe Moran, który we wstępie do swej książki tak definiuje jej cclc:
Niniejsza książka jest o tym w jaki sposób organizujemy wiedzę względem dys cyplin i w jaki sposób ją reorganizujemy w ramach nowych konfiguracji i związ ków, czy też ujmując rzecz inaczej powołując do istnienia różne formy 'in terdyscyplinarności’ wtedy, kiedy dawne formuły myślenia zaczyna porastać pleśń, kiedy tracą na znaczeniu, usztywniają się. lub wykluczają inne. Ostatnimi laty interdyscyplinarność stała się słowem-jinglem w przestrzeni wielu dziedzin akademickich, lecz rzadko kiedy poddaje się to zjawisko bardziej wnikliwym badaniom. Trafne w tym kontekście wydaje się stwierdzenie Allana Liu, który pisze, iż studia interdyscyplinarne „sąnajbardziej zaniedbanym z punktu widze nia krytycznej refleksji konceptem krytycznym, pedagogicznym i instytucjonal nym współczesnej akademii”.
Opracowanie, jakie oferuje Moran stanowi poważny krok w kierunku uzdro wienia takiej sytuacji. Autor proponuje klarowną i zdyscyplinowaną prezentację zjawisk warunkujących wielodyscyplinamość, jej pojmowanie i zastosowania, prze prowadzając w ten sposób czytelnika z przestrzeni pojęć obiegowych w obszar profesjonalnej, krytycznej refleksji nad problematyką, od której zależy dziś kształt i stan humanistyki sensu largo. Moran rozpoczyna swój wywód od rysu historycz nego, poświęconego narodzinom osobnych dyscyplin akademickich w świetle ewo lucji filozoficznych poglądów na temat wiedzy i edukacji oraz rozwoju stanowisk krytycznych wobec ograniczeń, jakie z takiego podziału przestrzeni intelektualnej
J j i f M E W C R I T I C A L I D I O M
wynikały. Na jego tle ukazuje następnie współczesne próby definiowania pojęcia interdyscyplinarności, przywołując przede wszystkim wypowiedzi Geoffreya Ben- ningtona, Roberty Frank, Rolanda Barthesa i Julie Thompson Klein. Zestawienie perspektywy diachronicznej z synchronicznym przeglądem najistotniejszych sta nowisk względem obiektu proponowanego w książce namysłu stanowi fundament dalszego wywodu, na który składa się pięć kolejnych rozdziałów: „Interdyscypli narna anglistyka” („Interdisciplinary English”), „Z literatury w kulturę” („Litera ture into culture”), „Teoria a dyscypliny” („Theory and the disciplines”), „Teksty w historii” („Texts in history”) oraz „Nauka, przestrzeń i natura” („Science, space and nature”).
Poruszana w kolejnych rozdziałach problematyka obejmuje między innymi narodziny, ewolucję i zmierzch studiów anglistycznych jako osobnej dyscypliny, relacje między literaturoznawstwem a studiami kulturowymi, socjologią, kulturą ży cia codziennego, w arto ściam i kultu ro w y m i, zw iązkam i pionow ym i w społeczeństwie i aksjologią. Moran poświęca także wiele miejsca rozważaniom nad losami i uwikłaniami teorii pisząc o relacji jaka zachodzi między językoznaw stwem a literaturoznawstwem, o konsekwencjach dokonywanych, lub też dokonu jących się, dekonstrukcji filozofii, o psychoanalizie w kontekście języka i kultury,
a także o feminizmie i jego stosunku do ciała, o queerowaniu dyscyplin i o teorii jako metadyscyplinie. Analizuje dalej związki jakie łączą literaturę i historię, dys
kurs marksistowski i kulturę, a także wiedzę i władzę, czy kulturę i naukę - oraz wiele innych, istotnych dla rozwoju współczesnego myślenia metodologicznego, relacji. Książkę zamyka rozdział zbierający wnioski z analiz wzbogacony dosyć obszerną bibliografią dopełnioną wygodnym, ułatwiającym poruszanie się po tek ście indeksem.
Jeżeli za wyznacznik wartości przyjąć metodologiczne nowatorstwo, należało by uznać, że omawiana pozycj a raczej nie zaskakuje czytelnika sposobem postrze gania obiektu własnego namysłu. Szczęśliwie jednak, kolejne elementy przestawia nej tu serii nie taki cel sobie stawiają: podstawowa wartość pracy Morana wydaje się polegać na tym, iż łącząc w jednym miejscu stanowiska różnych badaczy, któ rych wypowiedzi dodatkowo cementuje zdyscyplinowany autorski komentarz, ofe ruje rzetelną analizę interdyscyplinarności jako zjawiska z jednej strony uwikłane go w odziedziczone dyskursy, z drugiej zaś warunkującego ich współczesny kształt; zjawiska, które w dobie „denaturalizacji wiedzy” stanowi o możliwości (i koniecz ności) budowania świadomości wszelakiego rodzaju ograniczeń, jakie monolitycz- ność dyscyplin wyrosłych na tradycyjnych podziałach nierzadko narzuca badaczo
