Natalia Żurek, Maciej Bilek
BEZPIECZEŃSTWO ZDROWOTNE ŻYWNOŚCI EKOLOGICZNEJ W ŚWIETLE BADAŃ I DZIAŁALNOŚCI KONTROLNEJ
Katedra Inżynierii Produkcji Rolno-Spożywczej Wydziału Biologiczno-Rolniczego Uniwersytetu Rzeszowskiego
Kierownik: prof. dr hab. inż. S. Sosnowski
Słowa kluczowe: rolnictwo ekologiczne, bezpieczeństwo zdrowotne konsumentów. Key words: organic farming, consumers health safety.
Pojęcie bezpieczeństwa żywności obejmuje szeroki zakres zagadnień, akcentowa-nych przede wszystkim na zapewnienie zdrowotności i wysokiej wartości odżyw-czej artykułów żywnościowych. Docelowo bezpieczeństwo żywności gwarantuje jej nieszkodliwość dla konsumenta, poprzez zapewnienie zgodności ze standardami rynkowymi i normami prawnymi. W dobie globalizacji rolnictwa, nastawionego na produkcję wielkotowarową, przy konieczności zapewnienia wysokich zysków i niskich strat, pełne wywiązywanie się producentów z postulatów bezpieczeństwa żywności może wzbudzać wiele wątpliwości (1, 2). Obecnie obserwuje się coraz częstsze przypadki nadużywania sztucznych nawozów i środków ochrony w upra-wach roślinnych, antybiotyków i hormonów w hodowlach zwierząt oraz wprowa-dzania syntetycznych dodatków do żywności w czasie produkcji. Postepowanie takie prowadzi do stopniowej degradacji ekologicznej na poziomie gatunkowym, genetycznym i krajobrazowym, skutkując coraz głośniejszymi przypadkami skaże-nia środowiska i żywności. Sprawia to, że aktualnie strategiczną potrzebą staje się zachowanie bezpieczeństwa zdrowotnego żywności, produkowanej w warunkach dbałości o różnorodność biologiczną. W związku z tym dużą uwagę przywiązuje się do żywności wyprodukowanej metodami ekologicznymi (3, 4). Pod tym poję-ciem, zgodnie z polskim ustawodawstwem, należy rozumieć schemat produkcyjny, w którym zastosowano naturalne metody obróbki żywności, w oparciu o zasadę zrównoważonego rozwoju. Produkcja ekologiczna łączy najkorzystniejsze dla śro-dowiska praktyki zarzadzania gospodarstwem, produkcją i dystrybucją żywności, z zachowaniem naturalnej różnorodności roślinnej i wysokich standardów do-brostanu zwierząt. Zapewnienie wysokiej jakości i bezpieczeństwa zdrowotnego żywności ekologicznej polega na stawianiu wysokich wymagań producentom oraz prowadzonej na wszystkich ogniwach łańcucha żywnościowego, sprawnej kontroli przez upoważnione jednostki certyfi kujące. Gwarancją, iż produkt spełnia określone wymogi, w tym m.in., że w 95% został wytworzony metodami ekologicznymi, jest grafi czny znak tzw. euroliścia. Realizowana koncepcja rolnictwa ekologicznego ma zagwarantować konsumentom wysoką jakość towarów, a co za tym idzie również ich biobezpieczeństwo (5, 6, 7).
W nawiązaniu do powyższych rozważań, celem niniejszej pracy jest dokonanie przeglądu struktury rolnictwa ekologicznego w Polsce oraz podsumowanie prac naukowych weryfi kujących jakość żywności pochodzącej z gospodarstw ekologicz-nych.
ASPEKT PRAWNY ŻYWNOŚCI EKOLOGICZNEJ
W Unii Europejskiej najważniejszym aktem prawnym regulującym sektor rol-nictwa ekologicznego i rynek artykułów ekologicznych jest Rozporządzenie Rady nr 834/2007 (tekst pierwotny) z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji eko-logicznej i znakowania produktów ekologicznych (Dz. Urz. L 189 z 20.07.2007 r., s.1). Przywołane rozporządzenie normuje każdy etap łańcucha technologicznego, począwszy od wstępnej produkcji ekologicznej, aż do przetwarzania właściwego, przechowywania, transportu i zaopatrzania ostatecznego konsumenta, w celu za-pewnienia uczciwej konkurencji oraz uzasadnionego zaufania w stosunku do arty-kułów oznaczonych jako ekologiczne (8). W 2008 roku wydano dwa rozporządzenia Komisji Europejskiej, ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania powyższego rozporządzenia. Było to: Rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008 (tekst pier-wotny) z dnia 5 września 2008 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli, a także Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1235/2008 (tekst pierwotny) z dnia 8 grudnia 2008 r. ustanawiające szczegółowe zasady wykonania rozporzą-dzenia Rady (WE) nr 834/2007 w odniesieniu do ustaleń dotyczących przywozu produktów ekologicznych z krajów trzecich (9, 10).
Poza prawodawstwem obowiązującym w Unii Europejskiej, rolnicy i przetwórcy muszą również spełniać wymagania zawarte w krajowym ustawodawstwie. Aktual-nie obowiązującym w Polsce aktem prawnym, jest Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. 2009 Nr 116 poz. 975). Dokument ten określa m.in. system kontroli i nadzoru w zakresie rolnictwa ekologicznego, do którego upoważniony jest minister właściwy do spraw rolnictwa, Inspekcja Jakości Handlo-wej Artykułów Rolno-Spożywczych oraz wybrane jednostki certyfi kujące, nadające certyfi katy zgodności. Wytyczne zawarte w przywołanej Ustawie uzupełniają akty wykonawcze wydane przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (5, 7, 11).
STRUKTURA ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO W POLSCE
Podstawowym źródłem informacji na temat przepisów prawnych, organizacji i wyników kontroli oraz danych statystycznych obrazujących stan rolnictwa eko-logicznego w Polsce są coroczne „Sprawozdania z realizacji zadań ustawowych”, przygotowane przez Inspekcję Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHARS) oraz „Raporty o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce” przedstawia-ne przez Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (GIJHARS). Opracowania zrealizowane na podstawie informacji przedstawionych przez jednostki certyfi kujące, dane EUROSTAT oraz własnych rewizji i opracowań
IJHARS, pozwalają oszacować stan bezpieczeństwa zdrowotnego w sektorze rol-nictwa ekologicznego (12, 13).
Dane statystyczne wskazują, że produkcja ekologiczna w Polsce dynamicznie wzrasta. Liczba producentów ekologicznych w latach 2004-2016 zwiększyła się ponad sześciokrotnie z 3 760 w roku 2004 do 23 375 producentów w 2016 roku, gdzie najliczniejszą grupę stanowili producenci rolni. W analizowanym okresie od-notowano także zwiększenie powierzchni użytków rolnych, na których prowadzono produkcję metodami ekologicznymi, z 76 252 ha do powierzchni 536 579,22 ha. W 2016 roku najwięcej producentów prowadziło działalność w województwach: warmińsko-mazurskim, podlaskim, zachodniopomorskim, zaś największą po-wierzchnię użytków rolnych stanowiły rośliny na paszę, łąki, pastwiska oraz zboża, stanowiące w analizowanym roku 76,7% ogółu ekologicznych użytków rolnych. Natomiast spośród zwierząt, metodami ekologicznymi hodowany najczęściej był drób (kury nieśne i brojlery), owce i bydło (12, 13, 14, 15, 16).
Funkcjonowanie gospodarstw ekologicznych, podmiotów zajmujących się pro-dukcją oraz dystrybucją żywności ekologicznej, jak i działalność jednostek cer-tyfi kujących, podlega stałej kontroli przez Główny Inspektorat JHARS. Przyjęty system ma za zadanie zagwarantować, że otrzymany przez konsumenta produkt ekologiczny, został pozyskany zgodnie z przepisami, dotyczącymi rolnictwa eko-logicznego. W 2016 roku w Polsce zarejestrowanych było 11 jednostek certyfi ku-jących, podlegających Głównemu Inspektoratowi JHARS. Na podstawie audytów, przeprowadzonych w roku 2016, nieprawidłowości stwierdzono w 3 jednostkach, zaś w roku 2017 nie odnotowano żadnych uchybień. Stwierdzone nieprawidłowo-ści dotyczyły w głównej mierze braku korekty pokontrolnych uwag, nadawania certyfi katów na produkty niespełniające wymagań, czy braku rzetelnej dokumen-tacji (5, 12, 13, 16).
W 2016 r. kontrolę przeprowadzono w 190 gospodarstwach ekologicznych, co stanowiło 0,85% wszystkich gospodarstw w Polsce. W porównaniu do roku 2015 liczba gospodarstw, objętych kontrolą sprawdzającą, wzrosła o 1,05%. Spośród 190 kontroli, 32 stanowiły kontrole wykonane przez jednostki certyfi kujące pod nad-zorem WIJHARS. Odnotowane podczas wizytacji nieprawidłowości stwierdzono zarówno na poziomie czynności prowadzonych przez jednostki certyfi kujące, jak i samej działalności producentów żywności ekologicznej. W przypadku jednostek certyfi kujących główne zastrzeżenia dotyczyły niewłaściwie wypełnionych proto-kołów z przeprowadzonej kontroli, w tym m.in. braku zapisu o występujących nie-prawidłowościach lub umieszczania informacji nieprawdziwych. Natomiast uwagi kierowane do producentów żywności odnosiły się w głównej mierze do braku po-wiadamiania jednostek certyfi kujących o zmianach w dokumentacji i działalności w gospodarstwie ekologicznym, niespełniania wymagań dotyczących prowadzenia upraw roślinnych i hodowli zwierząt, niewłaściwego przechowywania i oznako-wania żywności, a także braku rejestru czyszczenia, stosooznako-wania niedozwolonego materiału siewnego i nawozów (12, 13, 16).
W analizowanym roku przeprowadzono 50 kontroli w przetwórniach nych, u importerów i producentów wprowadzających do obrotu produkty ekologicz-ne. W porównaniu do roku ubiegłego liczba kontroli nie uległa zwiększeniu. Uwagi skierowano głównie w stronę nieprzestrzegania przez producentów żywności prawa,
dotyczącego rolnictwa ekologicznego. W pobranych przez WIJHARS próbkach nie odnotowano pozostałości niedozwolonych środków ochrony roślin (12, 13).
W ramach prowadzonych kontroli, weryfi kacji poddano również poprawność znakowania żywności ekologicznej. Kary pieniężne wymierzono w przypadku dwóch podmiotów ekologicznych (12, 13).
WIJHARS w 2016 roku przeprowadził również 803 kontrole graniczne w zakre-sie importu produktów ekologicznych z 36 państw trzecich. W porównaniu do roku ubiegłego liczba kontroli zwiększyła się o ponad 62%. Inspektorzy dopuszczając do obrotu żywność ekologiczną z krajów trzecich sprawdzali m.in. świadectwa kontroli i numer kodowy jednostki certyfi kującej. Łączna ilość importowanych z krajów trzecich produktów ekologicznych wyniosła ponad 14 253 ton, z czego największy odsetek stanowiły owoce mrożone (36,2%) oraz soki owocowe (21,9%). Zesta-wiając dane kontroli granicznych w ramach wprowadzenia do obrotu produktów ekologicznych z danymi z 2015 roku, można zauważyć, że liczba kontroli wzrosła o ponad 250%, zaś ilość produktów kontrolowanych o 350% (12, 13, 17).
BADANIA ŻYWNOŚCI EKOLOGICZNEJ
Bezpieczeństwo żywności ekologicznej jest najczęściej identyfi kowane z jej wy-soką jakością, rozpatrywaną głównie jako jakość zdrowotna. W związku z tym żyw-ność ekologiczna bardzo często ulega porównaniom do żywności ogólnodostępnej na rynku, otrzymanej metodami konwencjonalnymi.
Rezultaty dotychczas przeprowadzonych badań, weryfi kujące jakość zdrowot-ną produktów pochodzących z upraw ekologicznych, wskazują, że charakteryzują się one wysoką zawartością suchej masy, a co za tym idzie wyższą wartością od-żywczą wynikającą w głównej mierze z wyższej zawartości witamin i składników mineralnych w porównaniu do produktów uprawianych konwencjonalnie (18, 19, 20). Przedstawione wyniki wielu prac, w głównej mierze dotyczące oszacowania zawartości witaminy C w cebuli, papryce, jabłkach i truskawkach, potwierdzają wyższe średnio o około 50% stężenie tego związku w produktach ekologicznych. Wyższe stężenia kwasu askorbinowego o odpowiednio 19% i 14% w porównaniu z odpowiednikami konwencjonalnymi, stwierdzono również w korzeniach buraków ćwikłowych i marchwi (18, 19, 21, 22, 23, 24). Analogiczne wyniki, przemawiające na korzyść upraw ekologicznych, uzyskano w przypadku szacowania zawartości beta-karotenu w korzeniach marchwi, gdzie odnotowano o 12% większe ilości teg o związku w stosunku do surowców konwencjonalnych (22).
W produktach pochodzących z upraw ekologicznych stwierdzono także większą zawartość składników mineralnych, w tym m.in. żelaza, wapnia, magnezu i potasu, w truskawkach, komosie ryżowej, nasionach chia oraz w ziarnach amarantusa. Ich zawartość w porównaniu do produktów konwencjonalnych była wyższa odpowied-nio o około 10% (25).
Ekologiczne warunki uprawy roślin miały również duży wpływ na gromadze-nie się w produktach związków fenolowych. W cebuli uprawianej metodami eko-logicznymi odnotowano o 12% wyższą zawartość fl awonoidów, zaś w miodach o 20% wyższą (19, 26). Dane literaturowe podają także, że surowce pochodzące
z upraw ekologicznych odznaczają się wyższą zawartością antocyjanów. Przy-kładowo w cebuli uprawianej w systemie ekologicznym stwierdzono aż o 43% większą ilość tych związków w porównaniu do odpowiednika z systemu konwen-cjonalnego (19).
Zauważalna dla żywności ekologicznej jest także wyższa zawartość pozostałych składników pokarmowych. Dla cebuli, papryki i truskawek stwierdzono wyższą o około 6-47% zawartość cukrów ogółem. Niektóre badania wskazują również na wyższą zawartość białka w mleku i mięsie pochodzącym od zwierząt z hodowli ekologicznych (6, 27, 28).
Charakterystyczna dla żywności ekologicznej jest także znikoma zawartość, zna-cząco obniżających jakość prozdrowotną żywności, toksycznych zanieczyszczeń tj. azotanów i pestycydów. Ich obecność w żywności jest w głównej mierze wynikiem intensywnej i często nieracjonalnej regulacji wzrostu roślin, typowej dla upraw kon-wencjonalnych, gdzie też w zebranych ziemiopłodach stwierdza się większe ilości tych związków w porównaniu do surowców, pochodzących z upraw ekologicznych. Uznaje się, że dzięki prowadzeniu upraw metodami ekologicznymi można zimniej-szych ilość spożycia tych związków nawet o 50% (28, 29, 30).
Grupą związków, których ponadnormatywna obecność w żywności stwarza duże niebezpieczeństwo, są także metale ciężkie. W badaniach przeprowadzonych przez Staniek i Krejpcio poddano analizie 24 produkty żywnościowe, w których oceniono zawartość kadmu i ołowiu w odniesieniu do ich konwencjonalnych odpowiedników. Zawartość metali ciężkich nie przekraczała dopuszczalnych limitów, jednak ich stężenie było niezależne od metody produkcji. Zawartość kadmu w ekologicznych makaronach, marchwi, pomidorach, fasoli, jabłkach i migdałach była wyższa w po-równaniu do produktów tradycyjnych. Dużo niższe zawartości tego pierwiastka odnotowano natomiast w przypadku ziemniaków. Z kolei zawartość ołowiu w eko-logicznej fasoli, ziemniakach, suszonych morelach była niższa niż w analogicznych produktach z upraw ekologicznych (27).
PODSUMOWANIE
Zapewnienie bezpieczeństwa żywności jest wartością priorytetową, która powin-na być realizowapowin-na powin-na każdym etapie łańcucha technologicznego. W przypadku żywności ekologicznej, gwarancją wysokiej jakości jest znak „euroliścia”, nadawa-ny na podstawie ścisłych wymogów zawartych w przepisach Unijnadawa-nych – Rozpo-rządzenie Rady nr 834/2007 (tekst pierwotny) z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych oraz krajowych – Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym. Tak regulowane bezpieczeństwo żywności, postrzegane w aspektach jej wysokiej wartości odżyw-czej, sensorycznej oraz zdecydowanie niższego poziomu zanieczyszczeń, przema-wia szczególnie na korzyść żywności pochodzącej z gospodarstw ekologicznych. Potwierdzeniem tego są rezultaty dotychczas przeprowadzonych badań, weryfi -kujących jakość zdrowotną produktów ekologicznych i wskazujących na wyższą zawartość witamin, składników mineralnych, białka, antocyjanów, fl awonoidów oraz niższe stężenia związków szkodliwych, w tym m.in. pestycydów i azotanów,
w porównaniu do produktów uprawianych konwencjonalnie. Przedstawione cechy, wyróżniające żywność ekologiczną, są istotnym argumentem przemawiającym za wyborem tych produktów.
N. Ż u r e k, M. B i l e k
HEALTH SAFETY OF ORGANIC FOOD IN THE LIGHT OF RESEARCH RESULTS AND OFFICIAL CONTROLS
PIŚMIENNICTWO
1. Kowalczyk S. (red.): Bezpieczeństwo żywności w erze globalizacji. Wydawnictwo SGH, 2009, Warszawa. – 2. Kowalczyk S. (red.): Bezpieczeństwo i jakość żywności. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2016, Warszawa. – 3. Żelazik M.: Dlaczego rolnictwo ekologiczne? Rocznik Świętokrzyski. Se. B. – Nauki Przyr., 2009; 30: 155-166. – 4. Piotrowska A.: Wybrane aspekty zachowań konsumentów na rynku żywności ekologicznej. Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, 2011; 16(6): 393-396. – 5. Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym. Dz.U. 2009 Nr 116 poz. 975. – 6. Staniak S.: Charakterystyka żywności produkowanej w warunkach rolnictwa ekologicznego. Polish Journal of Agronomy, 2014; 19: 25-35. – 7. Łukasiński W.: Zarządzanie jakością produktu ekolo-gicznego. Żywn. Nauk. Technol. Ja., 2008; 1(56): 146-153. – 8. Rozporządzenie Rady nr 834/2007 (tekst pierwotny) z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów eko-logicznych. Dz. Urz. L 189 z 20.07.2007 r., s.1. – 9. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008 (tekst pierwotny) z dnia 5 września 2008 r. ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli. – 10. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1235/2008 (tekst pierwotny) z dnia 8 grudnia 2008 r. ustanawiające szczegółowe zasady wykonania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w odniesieniu do ustaleń dotyczących przywozu produktów ekologicznych z krajów trzecich.
11. Szymańska K.: Żywność ekologiczna – wybrane regulacje prawne. Postępy Techniki Przetwórstwa Spożywczego, 2012; 2: 123-126. – 12. Zdrojewska I. (red.): Sprawozdanie roczne 2016. Agencja Reklamo-wo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, 2017, Warszawa. – 13. Zdrojewska I. (red.): Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2015–2016. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, 2017, Warszawa. – 14. Jończyk K.: Rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce. Zeszyty Naukowe WSEI, 2014; 8(1): 129-140. – 15. Szarek S., Nowogródzka T.: Regionalne zróżnicowanie rolnictwa ekologicznego w Polsce. J. Agribus. Rural Dev, 2015; 1(35): 125-135. – 16. Ostasiewicz A.: Rolnictwo ekologiczne w Polsce w latach 2015–2016. Wiedza i Jakość, 2017: 3(48): 17-19. – 17. Salach K.: Rolnictwo ekologiczne w Polsce w 2016 r. Wiedza i Jakość, 2017: 2(47): 5-6. – 18. Kazimierczak R., Hallmann E., Trescinska V., Rembiałkowksa E.: Ocena wartości odżywczej dwóch odmian buraków ćwikłowych (beta vulgaris) z uprawy ekologicznej i konwencjonalnej. Journal of Research and Applications in Agricultural Engi-neering, 2011; 56(3): 206-210. – 19. Hallmann E., Rembiałkowska E.: Zawartość wybranych składników odżywczych w czerwonych odmianach cebuli z uprawy ekologicznej i konwencjonalnej. Żywn. Nauk. Technol. Ja., 2007; 2(51): 105-111. – 20. Szołtysek K., Dziuba Sz.: Właściwości funkcjonalne żywności ekologicznej. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 2006; 51(2): 186-188.
21. Wojdyło A., Oszmiański J., Bielecki P.: Zawartość wybranych wyróżników chemicznych w owocach trzech odmian jabłoni z uprawy ekologicznej i konwencjonalnej. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 2010; 55(4): 173-177. – 22. Sikora M., Hallmann E., Rembiałkowska E.: Zawartość związków bioaktywnych w marchwi z uprawy ekologicznej i konwencjonalnej w kontekście profi laktyki zdrowotnej. Roczn. PZH, 2009; 60(3): 217-220. – 23. Rembiałkowska E., Hallmann E.: Zmiany zawartości związków bioaktywnych w owocach papryki marynowanej z uprawy ekologicznej i konwencjonalnej. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 2008; 53(4): 51-57. – 24. Rochalska M., Orzeszko-Rywka A., Czapla K.: Zawartość substancji odżywczych w truskawkach w zależności od systemu uprawy. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering,
2011; 56(4): 84-86. – 25. Kopciał E., Marzec Z., Szalast-Pietrzak A., Nowak J.: Ocena zawartości makroelementów w wybranych produktach żywności typu bio w odniesieniu do analogicznych pro-duktów spożywczych żywności ‘konwencjonalnej’. Probl. Hig. Epidemiol., 2017; 98(4): 325-329. – 26. Świetlikowska K., Hallmann E., Długołęcka K., Rembiałkowska E.: Ocena wartości odżywczej i sen-sorycznej wybranych miodów pochodzących z produkcji ekologicznej i konwencjonalnej. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 2011; 56(4): 161-164. – 27. Staniek H., Krejpcio Z.: Ocena zawartości Cd i Pb w wybranych produktach ekologicznych i konwencjonalnych. Probl. Hig. Epidemiol., 2013; 94(4): 857-861. – 28. Grela E., Kowalczuk E.: Zawartość składników odżywczych i profi l kwasów tłuszczowych mięsa i wybranych wędlin z ekologicznej produkcji świń. Żywn. Nauk. Technol. Ja., 2009; 4(65): 34-40. – 29. Gadomska J., Sadowski T., Buczkowska M.: Ekologiczna żywność jako czynnik sprzyjający zdrowiu. Probl. Hig. Epidemiol., 2014; 95(3): 556-560. – 30. Kazimierczak R., Rembiałkowska E.: Żywność ekologiczna – postęp w żywieniu. Postępy Techniki Przetwórstwa Spożywczego, 2007; 1: 70-73.
