R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T om X X V III, zeszył 4 — 1980 TOM A SZ M IK O C K I P Ł Y T K A Z H U F IN G E N Z P R Z E D S T A W IE N IE M M A T K I B O S K IE J PR Z Y C Z Y N EK D O BAD A Ń W C ZE SN O C H R Z E ŚC IJA Ń SK IC H Z A PO ŻY C ZE Ń IK O N O G R A FIC Z N Y C H
W Badisches L andesm useum w K arlsru h e zn ajd u ją się dwie okrągłe płytki sreb rn e z p rzed staw ien iam i k o n n e g o ry cerza i tro n u ją c e j M a tk i B oskiej z D zieciątkiem . P o ch o d zą o ne z w y k o p alisk archeo lo g iczn y ch w H iifm gen w p o łu d n io w o -zach o d n ic h N iem czech; zo stały znalezio n e w g ro b ie w o jo w n ik a alam ańskiego w 1966 r. U w aża się je za w yrób lo n g o b a rd z k i1. G ró b je st d ato w an y m etodą dendrochronologiczną n a 616 r .2 Płytki doczekały się k ilku publikacji. P odstaw ow a je st publikacja w ykopalisk w H üfingen p ió ra G . F in g erlin a3. P o n a d to płytki zostały opracow ane lub w ym ienione w w ykazie n ab y tk ó w M uzeum w K arlsruhe4, w katalo g u zaw ierającym w ybór najw ażniejszych dzieł tego m uzeum 5 i w katalogu wystawy Die Alamannen in Südw estdeutschland 6.
Płytka w ykonana je st z blachy srebrnej o grubości 1 m m 7, p o siad a średnicę 110 mm. Z ostała w ykonana techniką sztancow ania za p o m o cą pozytyw ow ej form y, a następnie miejscami d o p raco w an a przez trybow anie. P ły tk a była p rzym ocow ana od tyłu do blaszki żelaznej o tej samej co o n a średnicy za p o m o cą brązow ej obejm y. W świetle stan u zachow ania zab y tk u niejasny w ydaje się sposób przym ocow ania czy zawieszenia płytki i jej funkcja. G . Fingerlin wiąże funkcję o b u płytek z w ypo sażeniem uprzęży końskiej. M iały, w edług niego, zn ajdow ać się o b o k siebie, tw orząc napierśnik8. Przypisyw anie je d n a k płytek posiadaczom chrześcijańskim raczej możliwość tę wyklucza. P łytki m ogły być elem entam i u b ioru. N iejasna spraw a ich zawieszenia lub zam ocow ania nie w yklucza m ożliw ości używ ania ich
1 Badisches Landesmuseum Karlsruhe. Erwerbungsbericht 11 s. 194-196, ryc. 14, 15; G. F in g e r lin . Die alamannische Reitergrab aus Hüfingen. W: Festschrift fü r Joachim Werner 1974 s. 591-628.
3 Die Alamannen in Südwestdeutschland. Ausstellung im Gartensaal des Karlsruher Schlosses vom 17 April bis 17 Juni 1973; E. P e tr a s c h . Badisches Landesmuseum Karlsruhe. K arlsruhe 1976 s. 34. Erwerbungsbericht (jw. s. 194) podaje datę 606 r. Same płytki wytworzono wcześniej, zapewne ok. r. 600.
3 Jw.
4 Erwerbungsbericht, jw.
5 E. P e tr a s c h . Bildkatalog Badisches Landesmuseum Karlsruhe. K arlsruhe 1976. 6 Por. przyp. 2.
7 Opis oparto n a pracy Fingerlina (jw. s. 603 n.). 8 Tamże s. 612.
6 T O M A S Z M 1K O CK I
ja k o fibul lu b enkolpionów . O zdoby analogicznego kształtu (choć o innej dekoracji) wchodziły w skład typow ego stro ju alam ańskiego. T a k np. w Bülach odnaleziono g ró b kobiety z o k o ło 650 r., w k tó ry m znajdow ały się dwie okrągłe płytki o wiel kości zbliżonej d o obiektów z H üfingen. R ek o n stru k cja u b io ru kobiety umiejscowią je d n ą z nich w okolicy szyi — n o szo n ą ja k o m edalion uw iązany z dw óch stro n za o tw orki w blaszce. D ru g a p łytka zaw ieszona była n a pionow ej szarfie przym ocow a nej do p a sk a 9. A nalogiczne um ocow anie płytek z H üfingen wydaje się p raw d o p o dobne.
P ły tk a z w izerunkiem M atk i Boskiej p o siad a dekorację w m edalionie centralnym o toczonym dość szerokim , gładkim brzegiem . W brzegu w ykonano cztery pary otw o rk ó w rozm ieszczonych sym etrycznie n a kształt krzyża, zgodnie z osią obrazu. Przedstaw ienie figuralne otoczone je st trzem a pasam i ornam entów . W kolejności od zew nątrz są to: k rąg złożony z kulistych, w ypukłych guzów; pas płaskich i niskich, dość głęboko wklęsłych ark ad ek ; sznur perełkow ania. Sym etryczną i hieratyczną kom pozycję figuralną stanow i siedząca n a tro n ie M a tk a B oska z D zieciątkiem na k o lanach. M a tk a B oska w nim bie głowę m a p rzykrytą welonem, u b ra n a jest w d łu g ą tunikę. P odtrzym uje D zieciątko w okolicy bioder. W idoczne spod tuniki bose [?] stopy M arii, dość szeroko rozstaw ione, spoczyw ają n a p o d n ó żk u — poduszce [?]. D zieciątko siedzi frontalnie. U b ran e je st praw d o p o d o b n ie w tunikę i pallium . Praw ą ręką zgiętą w łokciu i podniesioną d o piersi praw d o p o d o b n ie błogosławi; w lewej o nieokreślonym położeniu trzym a jak iś przedm iot, może ew angeliarz w form ie k o d ek su w kaboszonow ej opraw ie. M a k ró tk ą fryzurę; sym etryczne loki nad czołem o ra z w yraźnie w yodrębniony nim b. T ro n , n a k tó ry m siedzą, m a charakterystyczne op arcie rozszerzające się n a kształt liry o zakończeniach zakręconych do góry i o p arc ia n a ręce. Scenę z o b u stro n flan k u ją dw a m otyw y, w których Fingerlin rozp o zn aje cyprysy10.
P łytka z H üfingen, pow stała przed 616 r., prezentuje sam odzielny w izerunek M a tk i Boskiej z D zieciątkiem . Pierwsze przedstaw ienia M arii w sztukach plasty cznych pojaw iły się znacznie wcześniej. D la nich w ażną datę przełom ow ą stanow i ro k 431 — S o b ó r w Efezie11. W początkow ym okresie w izerunki M arii pojaw iają się ty lk o w przedstaw ieniach tem atów zw iązanych z m łodym C hry stu sem 12. P rzedsta w ienia M a tk i Boskiej z D zieciątkiem n a k o lan ach zasadniczy swój u k ład zap o życzyły od analogicznych przedstaw ień p o g ań sk ich 13. W e wczesnym okresie wystę 9 R. C h r i s t le i n . Die Alamannen. Archäologie eines lebendigen Volkes. S tuttgart 1978 s. 81 ryc. 55, 56.
10 Jw. s. 618.
11 Por. G . A. W e lle n . Theotokos. Eine ikonographische Abhandlung über das Gottesmullerbild in frühchristlicher Zeit. Utrecht-A ntw erpen 1961 passim.
12 Tam że s. 11 n.
13 Prawie w każdym kręgu kultury antycznej występują przedstawienia m atki, czasem bogini z dzieckiem (G . A. S n ijd e r . De fo rm a M atris cum Infante sedentis apud antiquos 1920 n.v.) — w Egipcie Izydy z H orusem , w Grecji Eos z M emnonem, Magna M ater w Galii i N adrenii (E. N e u m a n n . The Great Mather. New Y ork 1955; por. też I. H. F o r s y th . The Throne o f Wisdom. Wood
PŁ Y T K A Z H Ü F1N G E N Z P R Z E D S T A W IE N IE M M A T K I BO SK IEJ 7
pują głównie w trzech te m a ta c h 14: przepow iednia A b ra h a m a 15, Boże N a ro d z in y 16 i hołd M agów 1 . Przedstaw ienie z H iifingen nie je st w yjątkiem w okresie, w k tó ry m pow stało. W izerunki sam odzielne, choć rzadkie, pojaw iają się ju ż wcześniej. N a j wcześniejszym, sam odzielnym przedstaw ieniem M a tk i Boskiej z D zieciątkiem było nie zachow ane w yobrażenie w apsydzie kościoła w C a p u a Vetere, d ato w an e n a ro k około 43018. Najbliższym chronologicznie i terytorialnie przedstaw ieniu z H iifingen je st relief z M atk ą B oską n a pokryw ie srebrnego relikw iarza z G ra d o , pochodzącego z północnej Italii19. M an d o rla otaczająca tro n u jącą M arię z D zieciątkiem n a mozaice w kościele w L ythrankom i n a Cyprze nadaje i tem u przedstaw ieniu sam o dzielny ch a ra k te r20. P odobnym przedstaw ieniem jest relief steli z H ard j w A rm enii z VII w.21
Znacznie szerszy krąg analogii odnajdujem y w śród rozbudow anych p rzed sta wień późnoantycznych i w czesnośredniowiecznych. W nich M a tk a B oska z D zie ciątkiem tronuje najczęściej w Otoczeniu świętych, aniołów lub też w scenie h o łdu M agów. W śród obiektów zaw ierających analogiczne przedstaw ienia m ożem y wy odrębnić sześć najbliższych pod względem techniki i ikonografii, dato w an y ch podobnie ja k płytka z Hiifingen. Najwcześniejszym przykładem jest d ato w an y n a IV lub V wiek relikw iarz ze sceną hołdu M agów 22 z kościoła San N a z a ro w M ediolanie. N astępny chronologicznie to w ym ieniony wyżej relikw iarz z G rad o . N a koniec VI
Sculptures o f the Madonna in Romanesque France. Princeton 1972 s. 29) oraz m atki z dzieckiem na rzymskich stelach nagrobnych z Akwilei, Sofii, Rzymu i in. (por. A. G r a b a r . Le premier art chrétien 200-395). Paris 1966 s. 211; te n ż e . Christian Iconography. A Study o f ils Origins. Princeton 1968 ryc. 92, 93).
14 W e lle n , jw. s. 11 n.
15 W tym typie pojawia się najstarsze wyobrażenie Marii z Dzieciątkiem, datowane na r. ok. 200, w ka takumbach Pryscylli; temat ten rozpowszechnia się w malarstwie katakumbowym. Por. W ellen , jw. s. 15 n. 16 Tem at bardzo popularny w rzeźbie sarkofagow ej, por. np. sarkofag Adelfii. F i l i p p u s OFM Conv. Maria e la Chiesa nelle artifîguralivi siciliane, W: Maria et Ecclesia. A cta Congressus Mario- logico-Mariani in civitatc Lourdes anno 1958 celebrati. T. 15. Rom a 1960 s, 38 ryc. 1, datow anie: 340-350.
17 Temat najczęstszy. Por. G. V ezin . L ’Adoration et le cycle de Mages dans l ’art chrétien primitif. Elude des influences orientales et grecques sur l ’art chrétien. Paris 1950.
18 Ch. Ih m . Die Programme der christlichen Apsismalerei vom vierten Jahrhundert bis zum M itte des achte Jahrhunderts. W iesbaden 1960 s. 177 n. ryc. 10. (Forschungen zur Kunstgeschichte und christlichen Archäeologie. T. 4); M. V lo b e rg . Les types iconographiques de la M ère de Dieu dans l'art byzantin. W: Maria. Études sur la Sainte Vierge sous la dir. de H. du Manoir. T. 2. Paris 1952 s. 410. |
14 N. H. A r n a s o n . F.arly Christian Silver o f Northern Italy and Gaul. „The A rt Bulletin” 20:1938 s. 212 n.; H. B u s c h h a u s e n . Die spätrömischen Metallscrinia und frühchristlichen Reliquiare. T. 1. Katalog. Wien 1971 s. 246: B18/19 ryc. 56.
20 A. G r a b a r . The Virgin in a Mandorla o f Light. W: L ate Classical and Mediaeval Studies in Honor o f A. M. FriendJr. Princeton 1955 s. 305-311, ryc. 4, datow anie: VI lub VII w.; Ih m , jw. s. 188 ryc. 12. Por. Także M. S a c o p u lo ; La Thèolokos à la mandorle de Lythrankomi. Paris 1975 (n.v.).
21 L 'A rt Arménien par Sirarpi der Nersessian. Paris 1977 ryc. 43.
22 W ellen , jw. s. 58; T. D o b r z e n ie c k i. Romański posążek Marii z Dzieciątkiem w Muzeum Narodowym w Warszawie. „Rocznik Muzeum N arodow ego w W arszawie” R. 10:1966 s. 138, datow anie na V w.; B u s c h h a u s e n , jw. s. 223, B 11 ryc. 39.
8
T O M A S Z M IK O C K lwieku są datow ane: zloty en kolpion z C y p ru 23, n a k tórym tronującej p o n ad scenami n arodzin i h o łdu M agów M arii tow arzyszą dwaj aniołow ie, o raz ołow iany m edalion z Syrii24 o podobnej dekoracji. O statn ie zabytki to dwie am pułki z Ziemi Świętej znajdujące się w M onzy (nr 1 i 3)25, k tó re zdobione są reliefowymi scenami H ołdu M agów i pasterzy, otaczającym i tro n u ją c ą M atk ę B oską z D zieciątkiem na ko lanach. A nalogiczne przedstaw ienia tronującej M atk i Boskiej w okresie od V d o V II w ieku odnajdujem y n a licznych zaby tk ach rzeźby, m ozaikach i m alow idłach. Są to: am b o n a z T essalonik26, pyksida w K unsthistorisches M uzeum w W iedniu27, m o zaika w kościele San A pollinare N u o v o w R aw ennie28, m ozaika w Parenzo (Poreć)29, reliefy w kości słoniowej w Berlinie30, L ondynie3', M anchesterze32, ik o n a z klasztoru n a górze Synaj33, reliefy z Syrii34, m in iatu ra z Ew angeliarza z E czm iadzyna35, m alow idła w K a tak u m b ach K om odilli36 i w kościele S an ta M aria A ntiqua w Rzym ie37, relief z m uzeum w K airze38, i m ozaika z kościoła św D em etriusza w Tes- salo n ik ach 39. W iem y też o istnieniu podobnych, nie zachow anych przedstaw ień: m ozaiki w Betlejem 40, w kościele S an ta M a ria M aggiore w Rzym ie41, w kościele
23 M. C. R o ss . A Byzantine Gold Medallion at Dumbarlon Oaks. „D um barton O aks Papers” 9:1957 s. 247, ryc. 1-4 (dalej cyt. DO P); W. F. V o lb a c h , J. L a f o n ta in e - D o s o g n e . Bizanz und der christliche Osten. Berlin 1968 ryc. 73 a. (Propyläen Kunstgeschichte Bd.3).
24 R. L a n g e . Das Marienbild der Frühen Jahrhunderte. Recklinghausen 1969 s. 30 i ryc. na s. 34. 25 A. G r a b a r . Les ampoules de Terre Sainte. Paris 1958 passim, ryc. 1, 4, 8; L. V ita l. II lesoro del duomo di Monza. M ilano 1966 C 4 ryc. 36, C 1 ryc. 30.
26 N. K o n d a k o w . Ikonograßja Bogomatieri. T. 1. St. Petersburg 1914 s. 47 n. ryc. 29, 31; A. G r a b a r . Sculptures byzantines de Constantinople. Paris 1963 ryc. XXXIV (n.v.).
27 W e lle n , jw. ryc. 13b.
28 O. C. N o r d s tr o m . Ravennastudien. Ideengeschichtliche undikonographische Untersuchungen über die Mosaiken von Ravenna Stockholm 1953 s. 79 ryc. 24.
29 L. B r e h ie r . L ’art chrétien. Son développement iconographique des origines ju sq u ’à nos jours. Ed. 2. Paris 1928 s. 43 n.; Ih m , jw. s. 167 n.
30 W. F. V o lb a c h . Elfenbeinarveiten der Spälantike und des frühen Mittekalters. 3. Aufl. Mainz 1976 n r 137 (K ataloge V orund Frühgeschichtlicher A ltertüm er Bd. 7).
31 Tam że n r 131. 32 Tam że nr 127.
33 K. W e itz m a n i in. Icônes. Sinai-Grece-Bulgarei-Yougoslavei. Belgrad 1966 ryc. 1.
34 J. L a s s u s . Sanctuaires chrétiens de Syrie. Essai sur la genèse, la form e et l'usage liturgique des édifices du culte chrétien en Syrie du IIIe siècle à la conquête musulmane. Paris 1947 s. 294.
35 L. A. D o u r n o w o . Miniatures arméniennes. Erevan 1969 s. 31 nn. ryc. 1.
36 D o b r z e n i e c k i , jw. s. 123; A. G r a b a r . Die Kunst im Zeitalter Justinians. Vom Tod Theodosius I bis zum Vordringen des Islam. M ünchen 1967 ryc. 176,
37 M. L a w re n c e . Maria Regina. „The A rt Bulletin” 7:1925 s. 152; H. F illitz . Das Mittelalter. Bd. 1. Berlin 1969 ryc. 1 (Propyläen Kunstgeschichte Bd. 5).
38 K. W es sel. L'art copte. L'art antique de la Basse-époque en Egypte. Resklinghausen 1963 s. 36 ryc. 34. 39 A. G r a b a r . Martyrium. Recherches sur le culte des reliques et l ’art chrétien antique. T. 2. Londres 1972 s. 97 ryc. 146. tabl. XLV111 2.
40 W e lle n , jw. s. 59; L a n g e , jw. s. 16.
41 B re h ie r, jw. s. 85 n.; C. C e c c h e li. I mosaici delta basilica di Santa Maria Maggiore. Torino 1956 s. 197 n.
1. Srebrna płytka z Hüfingen z przedstaw ieniem Theo tokos. Wg E. P e t r a s c h . B ildkatalog badisch es Landesm useum K arlsruhe. Karlsruhe 1976 ryc. 120
2. Medalion z przedstawieniem M aximy Fausty. Wg H. S c h l u n k . K u n st der S pätantike im M ittelm eer raum. S pätantike und byzantinische K lein ku n st aus B erliner Besitz. B er lin. Kaiser-F riedrich-M useum , 22 August bis 30 S eptem ber 1939. Berlin
3. Fragment rye. 1 4. Moneta Justyna i Justyniana I. Wg T. G i e r a s i m o w . A nticzni i sriedn iow iekow n i Tnoniety w B u lg ciT id . Sofia 1975 ryc. 82
PŁY TK A Z H Ü F IN G E N Z PR Z E D S T A W IE N IE M M A TK I BO SKIEJ 9
Santa M aria M aggiore w R aw ennie42, w kościele św. Sergiusza w G azie43 i m a lowidła w M ekce44.
Pow staje zatem pytanie, czy ten now y, ta k rozpow szechniony, typ przedstaw ie nia M atki Boskiej w ynika z kontynuacji starych typów i czy jego fo rm a jest tylko konsekw encją ich rozw oju? P orów nując przedstaw ienia z III i IV w ieku z za prezentow anym i wyżej, dość łatw o m ożna dojść do w niosku, że ta k nie jest. N ow e przedstaw ienia tylko w bardzo malej części czerpią ze starych wzorów . M usiało być więc jakieś inne źródło zapożyczeń. Tym źródłem m ogła być tylko ik o n o g rafia świecka. P odobnie ja k w okresie w czesnochrześcijańskim sięgnięto d o starych pogańskich form dla w yrażenia now ych treści, tak i teraz zw rócono się d o now ego, innego źródła, ja k im była ik o n o g rafia świecka; a w niej now ym zad an io m o d p o w iadała oczywiście najlepiej ikonografia cesarska. E w identnym m otyw em zapoży czeń z niej są nim by. N im b d o ikonografii chrześcijańskiej przeszedł ze sztuki hellenistyczno-rzym skiej45. A tam był zapożyczeniem ze sztu k i sta ro ż y tn e g o W schodu46. Sztuka pog ań sk a stosow ała go p o czątkow o w przedstaw ieniach bóstw solarnych. W Rzymie stosow ano go w przedstaw ieniach bóstw , personfikacji, w ład ców. W ystępuje na przykład w przedstaw ieniu D iany z E ndym ionem w m alow idle z H erkulanum 47. Pojaw ia się w okół głów ko b iet n a m alow anym stro p ie pałacu C rispusa w Trew irze48 i n a licznych m edalionach i m o n etach z w yobrażeniam i cesarzy49. O d IV w. nim b jest stosow any w sztuce chrześcijańskiej50, po czątk o w o w przedstaw ieniach C h ry stu sa51, a następnie świętych. N im b otaczający głowy M atk i Boskiej i D zieciątka n a naszym przedstaw ieniu je st sym bolem świętości postaci.
Z przedstaw ień świeckich zapożyczono także hieratyczność i sym etrię — ta k charakterystyczne dla przedstaw ień cesarzy bizantyńskich. E lem enty strojów M arii i
42 G. B o v in i. M osaiciparietali scomparsi degli antichi edifici sacri di Ravenna. Ravenna 1955 s. 5-6- Felix Ravenna 69 (cyt. za: W e lle n , jw. s. 150).
43 Ih m , jw. s. 193. 44 V lo b e rg , jw. s. 410.
45 W. W eid le. Nimbus. W: Lexicon der christlichen Ikonographie. T. 3. Rom 1971 s. 323. 46 M. C o l li n e t- G u e r i n . Nimbo. W: EAA. T. 5. R om a 1963 s. 493 n.; por. także ta ż . Histoire du nimbe des origines aux temps modernes. Paris 1961; H. L e c le r q . Nimbe. W: Dictionnaire d'archéologie chrétienne et de liturgie. T. 12. Paris 1934 k. 1272-1312; W. B r a u n f e ls . Nimbus und Goldgrund. Bd. 3. M ünster 1950 s. 321-334.
47 O. E lia. Pitture murali e mosaici nel Museo Nazionale di Napoli. N apoli 1932 n r 124. 48 B. A n d r a e . L ’art de l ’ancienne Rome. Paris 1973 s. 332 ryc. 156; por. też I. L a v in . The Ceiling Frescoes in Trier and Illusionism in Constantinian Painting. D O P 21:1967 s. 99-113.
47 Np. zloty medalion W alentyniana I i Walensa. Por. H. S c h lu n k . Kunst der Spätantike im Mittelmeerraum. Spätantike und byzantynische Kleinkunst aus Berliner Besitz. Berlin 1939 tabl. 4, 17; inne przykłady por. np. G r a b a r . Le premier, ryc. 14, 208, 213, 224. Por. także A. A lf ö ld i. Insignen und Tracht der römischen Keiser. RM L 1935 s. 1 oraz przyp. 63.
5U Już na lata 270-275 datow ana jest m ozaika, odnaleziona pod ołtarzem Bazyliki św. Piotra na W atykanie, przedstawiająca osobę w nimbie: Sol Salutis lub Chrystusa-Heliosa. Por. W e id le , jw.
51 Np. na mozaice w kościele Santa Constanza w Rzymie z pol. IV w. Por. G r a b a r . Le premier ryc. 207.
10 T O M A S Z M 1KO CKI
D zieciątka są elem entam i strojów świeckich, w pewnych w ypadkach cesarskich; czasem przejm ow ano także ich k o lo r5". B izantyńska ikonografia świecka operow ała tak że przedstaw ieniam i, których w izerunek z H iifingen w ydaje się być wyraźnym odbiciem . T akim obiektem jest n a przykład przedstaw ienie M axim y Fausty, drugiej żony cesarza K o n sta n ty n a (307-326 r.), znane ze złotego m edalionu (ryc. 2)53. C esarzow a siedzi tu taj n a tronie, głowę m a otoczoną nim bem , a n a kolanach trzym a now o n aro d zo n eg o syna. Siedzącą otaczają postacie: Felicitas i Venus G enetrix, któ ry ch fo rm a i um iejscowienie kojarzy'się z figuram i aniołów tow arzyszących tak często przedstaw ieniom M atk i Boskiej. Czyż przykład ten nie jest dow odem na to, iż właśnie w ikonografii cesarskiej należy szukać archetypu przedstaw ienia, którego p ły tk a z H üfingen je st naśladow nictw em ?
T akim sam ym zapożyczeniem jest now a fo rm a tro n u o szczególnym kształcie oparcia. Przybiera o n o kształt kojarzący się z lirą (ryc. 1,3). R ozszerzone nieco pół koliście u nasady, zwęża się łagodnie, by u góry przejść w pionow y odcinek zak o ń czony p ro sto poziom ą poprzeczką. G ó rn e zakończenia wywijają się n a zewnątrz, tw orząc niewielkie kola. Brzegi oparcia, ozdobione ornam entem , perełkowym w ydają się być celow ym odtw orzeniem określonej dekoracji. W śród chrześcijańskich przedstaw ień późnego a n ty k u i wczesnego średniow iecza m ożna w yodrębnić grupę dzieł, w których w ystępują analogiczne form y tro n u . W iększość z nich to wizerunki M atk i Boskiej, część to przedstaw ienia tronującego C hrystusa. Najwcześniejszym przedstaw ieniem je st m o zaika z tronującym C hrystusem z San A połlinare N uovo w R aw ennie w latach 520-52654. M a tk a B oska w apsydzie bazyliki w Poree (540 r.) siedzi na tronie pozbaw ionym w rzeczywistości o p arcia55, ale skrzydła stojących po bokach tro n u aniołów tw o rzą zarys kształtu przypom inającego lirę. W Rawennie istniało jeszcze je d n o przedstaw ienie p o dobnego tro n u . N a zniszczonej mozaice w apsydzie kościoła S an ta A g ata M aggiore (538-545) przedstaw iony był Chrystus, siedzący na tronie w yposażonym w oparcie o kształcie liry56. Podobnie wygięte oparcie tro n u w ystępuje w m ozaice apsydialnej kościoła w L yth ran k o m i na C yprze57. N ajw spanialej ozdobiony lyro-kształtny tro n przedstaw iono w m alowidle w kościele S an ta M aria A n tiq u a w Rzym ie w k ońcu VI w.58 W śród VI-wiecznych przedstaw ień p o d o b n e ukształtow anie tro n u występuje jeszcze w jednej z k ońco wych m in iatu r Ewangeliarza z Eczm iadzyna59, n a steli z C handissi z przedstaw ie niem C h ry stu sa znajdującej się w m uzeum w Tbilisi60 i n a pokryw ie relikw iarza z
52 Por. np. m ozaika z Ravenny, por. przyp. 28.
53 L a w re n c e , jw. s. 152; S c h lu n k . Kunst s. 7-8 tabl. 1, 3.
54 G. S c h ille r . Ikonographie der christlichen Kunst. T. 3. G ütersloh 1971 ryc. 629. 55 Por. przyp. 29. 56 Ih m , jw. tabl. VII, 2. 57 Por. przyp. 20. 58 Por. przyp. 37. 54 Por. przyp. 35. t0 V o lb a c h , L a f o n t a i n e - D o s o g n e , jw. ryc. 354 a.
PŁ Y TK A Z H Ü F1N G E N Z PR Z E D S T A W IE N IE M M A TK I BO SK IEJ
11
G ra d o 61. W VI lub na początku V II wieku p o d o b n y tro n w kom pozycji apsydialnej pojaw ia się jeszcze w kościele św. D em etriusza w T essalo n ik ach 62. P o d o b n e przedstawienie tro n u staje się częstsze w sztuce późniejszej. N agle pojaw ienie się na przedstaw ieniach z VI w ieku podobnej form y tro n u , a także rów noczesne w ystę pow anie tronów o innych form ach nie w ydaje się przypadkow e. P od o b n y elem ent występuje bardzo często we w schodniej ikonografii im perialnej. N a licznych m one tach z okresu p anow ania Justyna, Ju sty n ian a I, T yberiusza II oraz innych63 pojaw iają się szerokie trony z oparciem wygiętym n a kształt liry. W przedstaw ie niach tych na tronie siedzą zawsze dwie osoby, zwykle w yróżnione nim bem w okół głowy. Bardzo dobrym przykładem w yraźnie zaznaczonego o p arcia tro n u jest m oneta Justyna i Justyniana I z 527 r. (ryc. 4)64. A ntyczne i późnoantyczne przedstaw ienia tronów bardzo rzad k o w ykazują form ę o p arcia choćby zbliżoną do liry65. Przedstaw ienia M atki Boskiej przejęły więc tę form ę niew ątpliw ie z ik o n o grafii świeckiej, bizantyńskiej. Sądzę, że n a d aw ała o n a w izerunkom c h arak ter trium falny66.Płytka z Hiifingen m a form ę okrągłej, w ypukłej blaszki. C entralny m otyw w yodrębniono jeszcze ciągłymi pasam i o rnam entów , tw orząc m edalion — clipeus. Form a płytki i ornam ent nasuwają oczywistą analogię z imagines clipeatae, które były rozpow szechnione w antycznej sztuce pogańskiej. D la przy k ład u m ożna przy toczyć: reliefowe wyobrażenie z okresu T ra ja n a w m uzeum w O stii, z podobnym , ja k n a blaszce z H iifingen kręgiem w ypukłych gruzów 67, i grobow y p o rtre t z Palm yry68. Podobną form ę stosuje rzeźba sark o fag o w a69. N ajczęstsze było tam wprawdzie przedstaw ianie głowy, biustu lub pólfigury™, je d n a k odległość czasow a dzieląca nasze przedstaw ienie od analogicznych pogańskich m ogła przyczynić się do pewnych zm ian formy. Treść zapew ne p ozostała ta sam a: imago clipeata z H iifingen wyraża apoteozę M atki Boskiej71.
61 Por. przyp. 19.
62 Por. przyp. 39; M. A v e ry . The Alexandrian Style at Santa Maria Antiqua in Rom. „The A rt Bulletin" 7:1925 s. 133: dat. na VI w.; K o n d a k o w , jw. s. 362 labl. VII: dat. na VII w.
63 Por. W. H a h n . Moneta Imperii Byzantini. Rekonstruktion des Prögeraufoaues a u f synoptisch-ta bellarischer Grundlage. Bd. 2'.Von Justinus II bis Phocas (565-610) einschliesslich der Prägungen der Heraklius-Revolte und mit Nachträgen zum 1. Band. Wien 1975 tabl. VI — m onety Justinusa II z K onstantynopola ryc. 43 d, e; 44 C: tabl. V — monety z Nikomedii ryc. 46 a 2: tabl. XV — m onety Ty beriusza II ryc. 65/1, 2.
M T. G ie r a s im o w . Anticzni i sriednowiekowni moniety w Bułgaria. Sofia 1975 ryc. 82. 65 Lawrence (jw.) i Avcry (jw.) twierdzi), iż podobna forma pojawia się dopiero w VI w. Zbliżone, wcześniejsze formy antyczne zbiera i omawia E. W e ig a n d . Zum Denkmälerkreis des Christogramnimbus. „Byzantynische Zeitschrift” Bd. 32:1932 s. 65-69.
66 Zagadnieniu tronu z oparciem w kształcie liry poświęcona będzie osobna rozprawka. 67 EAA. T. 2 ryc. 953.
M G r a b a r . Le premier ryc. 48, datow any 160 r.
M Np. sarkofag Baebii Hertofilii w Rzymie z 2 pol. III w. Tamże ryc. 123. 711 Por. G. B e c c a ti. Imagini clipeate. W: EAA. T. !• s. 720 n.
ń Por. A. G r a b a r . L'imago clipeata chrétienne. W': L ’art de la fin de l'antiquité et du M oyen Âge. Vol. 1. Paris 1968 s. 608-613.
12 T O M A S Z MIK.OCK1
N a brzegach głównej sceny n a płytce z H iifingen (ryc. 3) przedstaw iono dw a cyprysy. D rzew a uginają się do w ew nątrz, zwężają się ku górze. Ich wierzchołki n ik n ą za głow ą M arii. Cyprysy m ają w yodrębniony, zgeom etryzow any pień. G ałęzie d rz e w o p a d a ją ku dołow i. W przedstaw ieniach M arii niejednokrotnie w ystępują w yobrażenia drzew 72. Cyprysy są jed n a k pew ną rzadkością ikonograficzną73. W iko nografii chrześcijańskiej cyprysy pojaw iają się w przedstaw ieniach raju, np. w m alow idle w Coem eterium M a iu s 4. M oże więc całość przedstaw ienia z Hiifingen należałoby rozum ieć ja k o scenę tro n o w an ia M atk i Boskiej z Dzieciątkiem w raj skim ogrodzie, sk o ro „kai kyparissoi to ia u tai en to paradeiso tu th eu ” (Ezechiel 31,8)75.
M ało znane w literaturze przedstaw ienie z H iifingen wydaje się być świetnym przykładem w ielow ątkow ości zapożyczeń ikonograficznych. T a kró ciu tk a rozpraw ka nie m iała n a celu ich o p racow ania. P rzypom ina jedynie znane z innych p rzy k ład ó w zapożyczenia p rzed staw ien ia m atk i z dzieckiem , w yobrażenia w
clipeusie i dw óch elem entów ikonograficznych: charakterystycznego tro n u i nim bu.
D aw ne m otyw y ikonograficzne przyczyniły się tu taj do stw orzenia nowej oryginal nej całości o głębokiej wymowie symbolicznej.
72 Np. na krzyżu biskupa Agnellusa z Ravenny. Por. K o n d a k o w , jw. s. 97 ryc. 74; na reliefie z Kartaginy. Por. J. K o llw itz . Die oströmische Plastik der Theodosianischen Zeit. Berlin 1941 ryc. 53. (Studien zur spätantiken Kunstgeschichte 12); n a mozaice w Lythrankom i, por. przyp. 20.
73 Por. J. F le m m in g . Zypresse. W: Lexicón der christlichen Ikonographie. T. 4. Rom 1972 k. 591- -594. Flemming poświęciła przedstawieniom cyprysów także nie znaną mi pracę: Die Zypressen in der rumänischen und byzantinische Kunst. 1971. („Stüdia Byzantina” 2).
74 J. W ilp e r t. Die Malereien der Katakomben Roms. Freiburg 1903 tabl. 166/2 cyt. wedlug F le m m in g , jw. Drzewa te występują także na mozaice absydy kościoła San Apollinare in Classe w Rawennie (G. B o v in i, L. von M a tt. Ravenna. Paris 1971 ryc. 201), na mozaice z Butrino i sarkofagu Exuperantiusa w Rawennie. Por. F in g e r lin , jw. przyp. 83.
73 Vetus Testamentum Graece secundum Septuaginta interpretes cura et studio L. van Ess. Lipsiae 1855. D ostępne mi wydanie W ulgaty i nowożytne tłumaczenia podają „cedry” zam iast „cyprysy” .
