Widok Jak się parać lingwistyką? Formalna analiza podejść wieloaspektowych

1

Jak si para

lingwistyk



?

Formalna analiza podej



wieloaspektowych

Włodzimierz Lapis

Institute of Linguistics, Adam Mickiewicz University

ul. Midzychodzka 5, 60-371 Pozna, POLAND

lapisw@amu.edu.pl

Abstract

The paper proposes a formal classification of approaches to linguistic research. According to the presented calculation, one can engage in linguistic studies in forty-five ways, categorized into main

approaches. The place and influence of pragmatics on this classification still seems relatively hazy.

1. Wprowadzenie

„Bada jzyk” znaczy „prowadzi działania zmierzajce do opisania jego mechanizmu”, na który

to składaj si:

a) reguły okrelajce funkcjonowanie jzyka (ujcie synchroniczne),

b) prawa determinujce jego rozwój (ujcie diachroniczne).

Poniewa s to ujcia niezale ne – tytułowe pytanie bdziemy rozpatrywa oddzielnie w ka dym z

nich. Kierowa je przy tym bdziemy:

a) zarówno w odniesieniu do całego jzyka celem dokonania jego ogólnej formalnej analizy,

b)

jak równie w odniesieniu do poszczególnych wypowiedzi (słownych czy pisemnych)

celem dokonania szczegółowej ich analizy formalnej.

2. Omówienie ujcia synchronicznego

Prowadzi rozwa ania (opis i badania) w ujciu synchronicznym oznacza czyni to w zakresie

ograniczonym czasem (np. do teraniejszoci) i przestrzeni (a wic w odniesieniu do danego

jzyka). W ujciu tym funkcjonuj trzy obszary obiektów jzykowych, wyznaczone przez uzus,

norm i system danego jzyka. Przyjmujemy przy tym, e:

1. Przez system jzykowy rozumiemy ogół elementów jzykowych i wzorów konstrukcyjnych

(reguł) ich łczenia.

2. Przez uzus (inaczej: zwyczaj jzykowy) rozumiemy te rodki jzykowe, które s u ywane,

a ich zakres wyznaczy mo na w oparciu o tzw. poczucie jzykowe (intuicyjn wiadomo jzykow).

3. Z kolei norma to skodyfikowany (na potrzeby jzyka literackiego) uzus. W jej skład

wchodz nie tylko rodki jzykowe u ywane, ale i zaaprobowane przez u ytkownika

danego jzyka na danym etapie jego rozwoju.

Inve st iga tione s L ingui st ic ae , vol . I X , P oz na , A pr il 2003

Investigationes Linguisticae, Vol. IX

2

Na podstawie powy szych definicji wnioskujemy, e midzy tymi obszarami zachodz takie

zale noci, jak to zaznaczono na rys. 1. W oparciu o ich wzajemne uło enie wyodrbniamy pi

klas jzykowych (A, B, C, D i E), obejmujcych w sumie cały obszar rozwa anego jzyka.

system A – klasa elementów systemu potencjalnego

uzus B – klasa elementów uzualno-systemowych

norma C – klasa elementów uzualno-normatywno-systemowych

D – klasa elementów uzualno-normatywnych

klasy A B C D E E – klasa elementów (czysto) uzualnych

obszar jzyka

Rys. 1 Obraz jzyka

Rysunek ten - jako ogólny - przedstawia pełny obraz jzyka. Mo na by go jednak odnosi

niezale nie do fonetyki, semantyki i syntaktyki danego jzyka, otrzymujc tym samym (niezale ny

w stosunku do zaprezentowanego podziału na klasy A, B, C, D i E) jego podział odpowiednio na

fonetyczny obraz jzyka (ozn.: Jfo), semantyczny obraz jzyka (ozn.: Jse) i syntaktyczny obraz jzyka

(ozn.: Jsy). Oczywicie, tym samym ka da z klas A–E wystpowałaby w 3 wariantach w zale noci

od tego, w którym z tych obrazów jest rozwa ana. Do ich oznaczania wykorzystujemy indeksy

dolne identyczne z powy szymi, piszc je przy odpowiedniej klasie. Tak np. Bsy oznacza klas

elementów uzualno-systemowych syntaktycznego obrazu jzyka.

Obraz jzyka zaprezentowany na rys. 1 mo na analizowa równie od innej strony. Przyjrzyjmy

si wystpujcemu w nim pojciu „norma”. Tradycyjnie rozumiemy j jako „wskazówk

właciwego działania lub sdzenia”. W filozofii zwykło si odró nia normy moralne, estetyczne

i logiczne. Odpowiednie wyznaczone przez nie dyscypliny (jak wic wida nie bez przyczyny

noszce nazw normatywnych) to: etyka, estetyka i logika. Std te obraz jzyka mo na rozwa a

równie w niezale nym od wy ej zaprezentowanego aspekcie etycznym (jego nastpstw, intencji),

estetycznym (pikna budowy i „przyjemnego odbioru”) oraz logicznym (poprawna budowa).

Oczywicie, ka dy z tych aspektów mo na rozpatrywa w odniesieniu do całego obrazu jzyka

(otrzymujc tym samym obrazy oznaczane odpowiednio symbolami J

et

, Jes i Jlo). W sumie daje to nam 9 klas – podej do badanego jzyka:

et fo J , Jesfo, lo fo J , et sy J , Jsyes, lo sy J , et se

J

,

J

sees, lo se

J

(np.

J

et_fo oznacza fonetyczny obraz jzyka rozwa any w aspekcie etycznym).

Ka da z tych 9 klas ma 5 klas wewntrznych (A, B, C, D i E). Tak np.

et fo

J

składa si z et fo

A

, et fo

B

,

C

et_fo,

D

et_fo i

E

et_fo (gdzie np.

B

et_fo oznacza klas elementów uzualno-systemowych

fonetycznego obrazu jzyka rozwa anego w aspekcie etycznym).

Prowadzi badania w jzykoznawstwie synchronicznym mo na wic całociowo lub zaw ajc

je do punktu, wektora, czy te płaszczyzny 3-wymiarowej kostki

) , , ( ) , , ( ) , , , , (

A

B

C

D

E

et_foes_sylo_se (jest to tzw. kostka synchroniczna), przy czym mo na łcznie rozpatrywa te kilka punktów, wektorów,

czy te płaszczyzn. Tak np. grupujc odpowiednio klasy A-E, otrzymujemy:

) , , ( ) , , ( )

(

A

÷

C

et_foes_sylo_se – opis ustalonego systemu,

) , , ( ) , , ( )

(

B

÷

E

et_foes_sylo_se – opis ustalonego uzusu,

) , , ( ) , , ( )

Włodzimierz Lapis: How to Employ Oneself in Linguistics? A Formal Analysis of Multiaspectual…

3

3. Omówienie uj cia diachronicznego

Prowadzi badania w ujciu diachronicznym – to prowadzi badania w zakresie opisanym

w ostatnim akapicie, jednak dodatkowo w odniesieniu czasowym i/lub przestrzennym. Do trzech wyszczególnionych ju wymiarów dochodz wic nam jeszcze dwa, sporód których co najmniej

jeden musi by u yty. Wtedy zachowujc wszystkie wybrane parametry z trzech wymiarów kostki

synchronicznej – przebiegamy o czasu i/lub przestrzeni i patrzymy, jak zmieniaj si wtedy

wartoci ustalonych parametrów.

4. Charakterystyka dziedzin szczegółowych

Mo e si wydawa, e etyka nie ma nic wspólnego z jzykiem. Otó normy etyczne naruszy

mo na myl, mow, uczynkiem, czy te zaniedbaniem. Usuwajc na bok kwesti „czy człowiek

myli za pomoc jzyka” pozostaje nam, e dokona tego mo na okrelonym aktem mowy, czy te

jego brakiem (nie wykonaniem go, podczas gdy powinnimy to zrobi). Jeli ju go wykonamy, to

niewłaciwy przekaz pod wzgldem etycznym bdzie miał miejsce wtedy, gdy poprzez

odpowiedni manipulacj fonetyk, semantyk czy syntaktyk (w wyniku u ycia formy

nieadekwatnej lub wieloznacznej) spowodujemy niewłaciwy odbiór przekazu, który – w takim

przypadku jako spowodowany wiadomie – jest etycznie niewłaciwy. Jest kłamstwem i mo e

nie z tego wzgldu dalsze nastpstwa natury etycznej.

Przypatrzmy si z kolei zwizkowi estetyki z jzykiem. Normy estetyczne w jzyku naruszy

mo na zarówno w pimie, jak i w mowie. Bdzie miało to miejsce wtedy, gdy w zakresie fonetyki,

semantyki czy syntaktyki naruszy si reguły pikna (konstrukcji, tonu, intonacji, zapisu, rytmu,

rymu i in.).

Najbardziej znaczcy wydaje si by jednak zwizek logiki z jzykiem. W zakresie semantyki

– mamy bowiem rozwa anie poprawnoci logicznej zda i całych wypowiedzi (w tym cała teoria

gramatyk generatywno-transformacyjnych); w zakresie semiotyki – zagadnienie poprawnoci

u ycia poszczególnych słów (chocia by ze wzgldu na ich wieloznaczno znaczeniow), badanie

struktury argumentacji; w zakresie fonetyki np. badanie wpływu sposobu akcentowania na znaczenie wypowiedzi. W nastpstwie faktu, e główny prd bada poszedł włanie tym torem,

wy ej opisane zagadnienia (zwizku lingwistyki z etyk i estetyk) s w znacznej mierze

zaniedbane w badaniach naukowych.

Na uwag zasługuje tu jeszcze zagadnienie miejsca pragmatyki w lingwistyce. Jak sdz, mo na

by j okreli jako nauk o pewnym ukierunkowaniu wy ej wymienionych dziewiciu podej

do jzyka. Oczywicie, ukierunkowanie to musi by nastawione na osignicie okrelonego celu.

Z tego powodu mo e powodowa nie spełnianie pewnych norm (np. etycznych, estetycznych), jeli

tylko w okrelonej grupie odbiorców działanie takie byłoby efektywne. Po prostu pragmatyzm

kłóciłby si tu z poprawnoci normatywn, a działanie pragmatyczne odbywałoby si na zasadzie