przyczyny laryngologiczne bólów głowy ze szczególnym uwzględnieniem
populacji dziecięcej
Laryngological causes of headaches with special emphasis on the pediatric population
Sylwia Korska-Szczechowska, Ewa Pilarska
Klinika Neurologii Rozwojowej Katedry Neurologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego
STreSZCZeNie
Celem pracy było omówienie laryngologicznych przyczyn bólów głowy u dzieci. Ból głowy jest najczęstszą dolegliwością pacjen-tów w okresie rozwojowym. Najczęściej ból głowy ma charakter pierwotny, rzadziej obserwuje się go jako objaw wtórny. Ważne jest, aby rozpoznać objawy mogące wskazywać na poważne zaburzenia wewnątrzczaszkowe. Najczęściej rozpatrywaną przyczyną laryngologicznego bólu głowy jest zapalenie zatok przynosowych i związany z tą patologią, tak zwany zatokopo-chodny ból głowy. Często obraz choroby jest niejednoznaczny, ponieważ kryteria rozpoznania bólu głowy typu napięciowego są w wielu punktach zbieżne z cechami zatokopochodnego bólu głowy, również zbieżne częściowo z kryteriami rozpoznania migreny bez aury. Najbardziej charakterystyczną i budząca naj-mniej wątpliwości przyczyną wtórnych bólów głowy jest ostre zapalenie zatok przynosowych.
Słowa kluczowe: ból głowy, zapalenie zatok, zaburzenia z bólem głowy
aBSTraCT
The purpose of this review was to summariz the laryngological causes of children headaches. Headache is the most common somatic complaint in children and adolescents. The primary headache disorders account for the majority of headaches, while secondary headaches are much less common. It is very important to recognize signs and symptoms that may indicate serious intracranial disease. The most discussed cause of laryngological headache is sinusitis and, associated with this pathology, sinus headache. Misdiagnosis of migraine and ten-sion-type headache as sinus headache is caused by convergent diagnosis criteria. The most characteristic and least question-able cause of secondary headache is acute sinusitis.
Key words: headache, sinusitis, headache disorders,
wSTęp
Ból głowy jest częstą przyczyną konsultacji neurologicznych jak i laryngologicznych u dzieci i młodzieży. Do ukończenia 15. roku życia, 75% dzieci doświadcza co najmniej jednego incy-dentu bólu głowy, natomiast nawracający ból głowy występuje u 2,5% dzieci do 7. roku życia oraz u 15% dzieci do 15. roku życia [1]. Ustalenie przyczyny bólu głowy u dziecka, zwłasz-cza małego, jest dużym wyzwaniem wynikającym z trudności w wyrażaniu przez niego dolegliwości. Wtórne bóle głowy mogą być objawe poważnego schorzenia zagrażającego życiu i dlatego ważne jest różnicowanie ich z pierwotnymi bólami głowy [1–3].
Najczęściej rozpatrywaną przyczyną laryngologicznego bólu głowy jest zapalenie zatok przynosowych i związany z tą chorobą zatokopochodny ból głowy. Podejrzenie wystąpienia tego rodzaju bólu (potocznie określanego jako „zatokowy ból głowy”) jest częstą przyczyną konsultacji laryngologicznej. Sprawia on trud-ności diagnostyczne, bowiem kryteria rozpoznania bólu głowy typu napięciowego są w wielu punktach zbieżne z cechami zato-kopochodnego bólu głowy, również częściowo zbieżne z kryte-riami rozpoznania migreny bez aury [4].
Bóle głowy wtórne często charakteryzują się ostrym począt-kiem przede wszystki w infekcjach, ostrym zapaleniu zatok
przynosowych, ostrym zapaleniu ucha środkowego, powikłaniu zatokopochodnym oraz usznopochodnym. W przypadku nawra-cających, a przede wszystkim przewlekłych bólów głowy znacze-nia nabiera badanie neurologiczne [5].
KLaSyfiKaCja BóLów głowy
W 1988 roku opublikowano pierwszą edycję
Między-narodowej Klasyfikacji Bólów Głowy, będącą uznanym
standardem zawierającym kryteria diagnostyczne chorób
przebiegających z bólem głowy. Obecnie obowiązuje,
wydana w 2013 roku, trzecia już edycja klasyfikacji –
Mię-dzynarodowa Klasyfikacja Bólów Głowy
Wydanie 3-wersja
beta [2].
Klasyfikacja składa się z 3 części: bólów głowy samoistnych, bólów głowy objawowych oraz neuralgii czaszkowych i innych bólów twarzoczaszki.
W kręgu zainteresowań laryngologa leżą: bóle głowy wtórne, a wśród nich ból w urazach głowy i/lub szyi, ból głowy wystę-pujący w infekcjach, ból głowy związany z hipoksją i/lub hiper-kapnią, ból głowy związany z patologią czaszki, szyi, uszu,
nosa, zatok przynosowych i innych struktur twarzoczaszki i szyi, a akże neuralgie czaszkowe i inne bóle twarzoczaszki. Do wtór-nych bólów głowy najczęściej występujących u dzieci należy ból głowy lub twarzy spowodowany patologią czaszki, szyi, oczu, uszu, nosa, zatok, zębów, warg lub innych struktur twarzy lub szyi (kod 11).
Ból głowy spowodowany patologią uszu (11.4). Spowodo-wany jest zapaleniem, nowotworem lub innym zaburzeniem w obrębie jednego lub obu uszu, z obecnymi innymi objawami klinicznymi choroby ucha. Unerwienie ucha nakłada się czę-ściowo z drogami unerwienia głowy i szyi, co prowadzi do bólu głowy.
Ból głowy spowodowany patologią nosa i zatok przynoso-wych (kod 11.5). Termin „ból zatokowy” jest nieprawidłowy, ponieważ był używany zarówno przy samoistnych bólach głowy, jak i bólach przypuszczalnie spowodowanych przez patologię nosa i zatok przynosowych [6]. Ból głowy spowodowany zabu-rzeniami w obrębie nosa i/lub zatok przynosowych jest związany z innymi objawami klinicznymi charakterystycznymi dla cho-roby zatok.
Ból głowy spowodowany ostrym zapaleniem zatok przy-nosowych (kod 11.5.1). Migrena oraz ból głowy typu napięcio-wego mogą być rozpoznawane zamiast ostrego zapalenia zatok przynosowych. Spowodowane jest to podobną lokalizacją bólu oraz występowaniem autonomicznych objawów ze strony nosa w migrenie. Obecność lub brak ropnego wycieku z nosa i/lub inne objawy ostrego zapalenia zatok przynosowych pomagają w różnicowaniu zaburzeń. Ból migrenowy może być wyzwolony lub zaostrzony przez patologię nosa i zatok przynosowych. Ból w wyniku nieprawidłowości błony śluzowej nosa i powiązanych struktur jest opisywany jako czołowy lub twarzowy, ale może obejmować okolice ciemieniową, skroniową i potyliczną. Roz-poznanie objawów klinicznych ostrego zapalenia zatok przyno-sowych nie jest jednak wystarczające dla uznania przyczyny bólu głowy.
Ból głowy spowodowany przewlekłym lub nawracającym zapaleniem zatok przynosowych (kod 11.5.2). Kontrowersyjne pozostaje nadal, czy przewlekły stan zapalny zatok przynoso-wych może powodować ból głowy. Dzieci z przewlekłym zapa-leniem zatok przynosowych rzadko zgłaszają ból głowy, nawet przy obserwacji obecności ropnej wydzieliny w jamie nosa.
Ból głowy lub twarzy spowodowany zaburzeniami stawu skro-niowo-żuchwowego (kod 11.7). Charakteryzuje się bólem okolicy przedusznej, okolicy mięśni żwaczy i/lub okolicy skroniowej.
Ból głowy spowodowany zapaleniem więzadła rylcowo--gnykowego (kod 11.8). Zespół Eagle’a. Jednostronny ból głowy, z bólem szyi, gardła i/lub bólem twarzy powodowany przez zapalenie więzadła rylcowo-gnykowego. Skręty głową zwykle wyzwalają lub zaostrzają ból.
Ból głowy lub twarzy spowodowany przez inne zaburzenia czaszki, szyi, oczu, uszu, nosa, zatok, zębów, warg oraz innych struktur twarzy lub szyi (kod 11.9). Poza zmianami zapalnymi i urazami, bóle mogą być spowodowane przez nowotwory z zakresu powyższych narządów, głównie kości skroniowej i zatok przynosowych – masywu sitowego oraz podstawy czaszki.
omówieNie
Częstość występowania bólów głowy u dzieci ocenia się
na 3–8% w wieku przedszkolnym oraz 57–82% w wieku
8–15 lat. W innym opracowaniu bóle głowy w wieku
szkol-nym szacowane są na 10% [5]. W okresie dojrzewania bóle
głowy są częściej zgłaszane u chłopców, po tym okresie
ten-dencja się odwraca [2, 7].
Kluczowym zadaniem diagnostyki jest rozpoznanie, czy ból głowy jest bólem wtórnym oraz ustalenie jego przyczyny.
Więk-szość bólów głowy u dzieci ma charakter pierwotny (migrena, ból głowy typu napięciowego) [3, 4, 8–12].
Wtórne bóle głowy mogą występować w każdym wieku, mogą mieć różne przyczyny i różny obraz kliniczny. Diagno-styka bólów głowy powinna być bardzo wnikliwa i często pro-wadzona wielokierunkowo, gdyż u podłoża mogą leżeć poważne przyczyny. Wtórnym bólem głowy powodującym zagrożenie życia, jest ból głowy wynikający z rozprzestrzenienia się infekcji do ośrodkowego układu nerwowego, zwykle w postaci zapale-nia opon mózgowo-rdzeniowych [1]. Objawy niepokojące, tak zwane „czerwone flagi”, wyrażają się nagłością występowania, nawrotowością, kilkutygodniowym przebiegiem, stopniowym nasilaniem oraz potyliczną lokalizacją bólu. Równie alarmujące są objawy wzrostu ciśnienia środczaszkowego, ogólne osłabie-nie, zaburzenia widzenia, zaburzenia neurologiczne oraz napady padaczkowe, gdyż mogą być one objawem zaburzeń wewnątrz-czaszkowych. Bóle głowy u dzieci do 3. roku życia zawsze są niepokojącym objawem oraz przedmiotem pogłębionej diagno-styki [1].
Ból głowy spowodowany zapaleniem zatok przynosowych występuje rzadko, zarówno u dzieci, jak i u dorosłych i dotyczy głównie ostrego zapalenia zatok czołowych i klinowych. Może on promieniować do każdego regionu głowy. U dzieci zatoki przynosowe nie są w pełni rozwinięte. U dziecka 6-letniego zatoki sitowe są niemal całkowicie wykształcone, a dynamika wzrostu zatok szczękowych zwiększa się, rozwijają się też zatoki czołowe , które w tym wieku są jeszcze niewielkimi zachyłkami. Najpóźniej rozwijają się zatoki klinowe. Rozwój wszystkich zatok przynosowych kończy się około 20. roku życia [13]. Kry-teria rozpoznania bólu spowodowanego ostrym zapaleniem zatok przynosowych obejmują obecność objawów ostrego zapalenia błony śluzowej nosa i zatok. Ostre zapalenie zatok charakteryzuje się bolesnością uciskową w rzucie odpowiedniej zatoki, z bólem zgodnym ze stroną chorej zatoki w przypadku jednostronnego zapalenia. Stwierdzane są endoskopowe lub radiologiczne cechy ostrego zapalenia zatok przynosowych [6, 14, 15]. Najbardziej swoistym objawem jest ból zębów szczęki, tkliwość powłok twarzy w rzucie zatok i osłabienie węchu, a najbardziej czułym objawem u dzieci jest kaszel i kichanie [6, 16].
W wieku dziecięcym częste infekcje górnych dróg odde-chowych, przerost migdałka gardłowego i/lub podniebiennych, narażenie środowiskowe w żłobku i przedszkolu przy fizjologicz-nie fizjologicz-niedojrzałym układzie immunologicznym prowadzą często do przewlekłego zapalenia zatok przynosowych. Kryteria roz-poznania przewlekłego zapalenia zatok również są powiązane z klinicznymi i/lub radiologicznymi objawami trwającymi ponad 3 miesiące [2]. Do ustalenia rozpoznania wymagana jest obec-ność upośledzonej drożności nosa lub wydzieliny patologicz-nej w jamie nosowej oraz bólu (rozpierania) twarzoczaszki lub kaszlu u dzieci, endoskopowych objawów zapalenia błony śluzo-wej nosa i/lub ze zmianami radiologicznymi w badaniu tomogra-fii komputerowej (TK) zatok przynosowych [6, 14]. Ważne jest, iż wyłącznie ból twarzy lub uczucie rozpierania bez innych obja-wów ze strony nosa nie daje podstaw do rozpoznania zapalenia zatok [6, 18]. Jak wynika z piśmiennictwa przewlekle zabloko-wanie zatoki nie powoduje bólu i dobrym przykładem na to jest zespół niemej zatoki dotyczący zatoki szczękowej, przebiegający z przebudową ścian zatoki i zapadnięciem dolnej ściany oczodołu bez objawów bólowych [17, 19].
W badaniu porównującym objawy kliniczne ostrego lub przewlekłego zapalenia zatok z obrazem badania TK wykazano niewielką korelację pomiędzy lokalizacją bólu twarzy a obrazem w TK zajętej zatoki przynosowej [20]. U dzieci ta korelacja jest mniejsza niż u dorosłych [6, 21]. Wydaje się więc kontrowersyjne powiązanie przewlekłego zapalenia zatok z uporczywymi bólami głowy [2]. Jednakże izolowane zapalenie zatoki klinowej może
przebiegać bez objawów klinicznych zapalenia błony śluzowej nosa i może objawiać się wyłącznie bólem głowy oraz zacienie-niem zatoki klinowej w badaniu TK. W tych przypadkach rzadko może dochodzić do zaburzeń okoruchowych i upośledzenia widzenia [22].
Powikłania oczodołowe i wewnątrzczaszkowe zapalenia zatok przynosowych występują rzadko i zależnie od rozprzestrze-nienia zmian zapalnych powodują obrzęk powiek, przemieszcze-nie gałki ocznej, podwójne widzeprzemieszcze-nie, porażeprzemieszcze-nie ruchów gałki ocznej, zaburzenia widzenia, ostry jedno- lub obustronny ból okolicy czołowej zmiany ogniskowe w badaniu neurologicznym oraz cechy podrażnienia opon mózgowo-rdzeniowych. Wystą-pienie tych objawów wymaga diagnostyki neuroobrazowej [23]. Zapalenie zatok przynosowych często jest mylnie rozpoznawane u chorych z migreną oraz bólem głowy typu napięciowego. Więk-szość pacjentów prezentujących symetryczny ból głowy okolicy czołowej lub skroniowej, czasem z komponentą potyliczną, ma bóle głowy typu napięciowego. Jednostronne, epizodyczne bóle głowy są często pochodzenia naczyniowego. Ponad 90% pacjen-tów z bólem głowy zdiagnozowanym przez lekarza i siebie jako zatokopochodny spełnia kryteria diagnostyczne dla migreny według IHS , a 60% tych pacjentów przyjmuje antybiotyk [1, 24]. 76% pacjentów z migreną doświadczyło bólu w zakresie unerwienia drugiej gałęzi nerwu trójdzielnego (zarówno jedno jak i obustronnego), 62% doświadczyło bólu okolicy czołowej i szczękowej. Według piśmiennictwa najczęstszym objawem towarzyszącym migreny jest upośledzenie drożności nosa (56%) oraz wyciek z nosa u 25% chorych [25]. Stąd wynika stanowisko wyrażane w międzynarodowych opracowaniach, że większość bólów diagnozowanych jako zatokopochodne może być obec-nie zakwalifikowana jako migrena [17]. Powiązaobec-nie bólu głowy z chorobą zatok często jest trudne i w niektórych przypadkach może dochodzić do leczenia chirurgicznego zatok z powodu bólu głowy, zwłaszcza u osób dorosłych. Interesujące jest, iż pacjenci, którzy zostali omyłkowo zakwalifikowani do leczenia operacyjnego z powodu bólu głowy niezwiązanego z patologią zatok przynosowych, doświadczają czasowej poprawy, ból głowy nawraca jednak w okresie kilku tygodni, najpóźniej do 9 miesięcy po zabiegu [26]. Jedynie u 1 na 8 pacjentów z bólem głowy pier-wotnie zakwalifikowanym jako zatokopochodny jest on spowo-dowany zapaleniem zatok przynosowych [27]. Pozostali pacjenci mają rozpoznawaną migrenę, ból głowy typu napięciowego, ból środkowego segmentu twarzy, neuralgię nerwu trójdzielnego i inne patologie.
Bóle pochodzenia naczyniowego często powiązane są z objawami autonomicznymi z błony śluzowej nosa, takimi jak obrzęk i wyciek z jamy nosowej. Ponad 99% bólów głowy okre-ślanych przez pacjentów jako bóle zatokopochodne odpowiada kryteriom migren. 40% dzieci z migreną i 60% dzieci z bólem głowy typu napięciowego jest pierwotnie diagnozowanych jako zapalenie zatok przynosowych [28, 29]. Ponad 46% chorych z migreną w trakcie bólu głowy ma przynajmniej jeden objaw ze strony nosa występujący jednostronnie. Migrena może objawiać się również izolowanym bólem twarzy, ograniczonym do oczo-dołu i okolicy. Ból może również być zlokalizowany w obrębie policzka i nosa. Innym częstym rodzajem bólu jest klasterowy ból głowy, który jest zdefiniowany jako pierwotny, silny, jedno-stronny ból głowy, któremu mogą towarzyszyć objawy ze strony układu autonomicznego pod postacią łzawienia, wycieku z nosa, obrzęku powiek po stronie bólu . Takie objawy często trudno jest zróżnicować z objawami zapalenia zatok zwłaszcza u dzieci. Wynika to z lokalizacji bólu i objawów towarzyszących klastero-wym bólom głowy [28, 29, 52]. Bóle głowy typu napięciowego również mogą być mylnie rozpoznawane jako zapalenie zatok przynosowych ze względu na lokalizację w okolicy nasady nosa i czoła. Często występuje potyliczna komponenta i w tym
przy-padku mało charakterystyczne objawy często powodują mylne rozpoznanie zapalenia zatok [31].
W różnicowaniu musimy wziąć pod uwagę ból środkowego segmentu twarzy z uczuciem rozpierania i charakterystycznymi symetrycznymi objawami. Niektórzy pacjenci zgłaszają uczu-cie blokady nosa, nawet przy braku obiektywnej niedrożności nosa. Badanie endoskopowe nosa pozostaje prawidłowe, nie ma objawów zapalenia błony śluzowej nosa (obrzęk, wysięk) także obraz badania TK zatok jest prawidłowy [1, 32, 33]. Badanie obrazowe może być wykorzystane jednak u starszych dzieci, ponieważ zatoki rozwijają się przez pierwsze lata życia i wiel-kość zbliżona do wielkości u dorosłych jest osiągana około 12. roku życia. W różnicowaniu z bólami związanymi z patologią nosa i zatok przynosowych należy również wziąć pod uwagę bóle zębopochodne. Pacjenci z chorobami zębów mogą trafić do leka-rza z bólem twarzoczaszki z lub bez podwyższonej ciepłoty ciała i bólem zęba często określanym jako ból zatoki szczękowej. Brak innych objawów związanych z ostrym zapaleniem zatok zmniej-sza prawdopodobieństwo rozpoznania choroby zatok przynoso-wych. Ból głowy związany z chorobą ucha dotyczy zwykle jego ostrego zapalenia, a rozpoznanie jest potwierdzane badaniem otoskopowym. Zapaleniu ucha środkowego może towarzyszyć silny ból głowy z wymiotami i nudnościami oraz zaburzeniami widzenia, bez objawów neurologicznych [34].
Poranne bóle głowy u dzieci mogą być również objawem zespołu bezdechów podczas snu [35, 36, 37, 38]. Upośledzenie drożności górnych dróg oddechowych nasilające się przy zwiot-czeniu mięśni gardła podczas snu sprzyja obturacji górnych dróg oddechowych. Najczęstszą przyczyną tego stanu u dzieci jest przerost migdałka gardłowego i migdałków podniebiennych, nadwaga, rzadziej objawy przewlekłego zapalenia zatok przy-nosowych w postaci obrzęku błony śluzowej nosa i zalegającej w jamie nosowej wydzieliny śluzowej [37, 38, 39]. Znaczenie mają również anomalie budowy czaszki w postaci zaburzo-nego rozwoju środkowej części twarzoczaszki, wąskiej nosowej części gardła jak w zespole Pierre’a Robina, Aperta i Marfana. W zespole Downa dodatkowym czynnikiem sprzyjającym zapa-daniu się ścian górnych dróg oddechowych jest duży język i hipo-tonia mięśniowa [28, 35, 38].
podSumowaNie
Zapalenie zatok przynosowych wśród chorób
laryngolo-gicznych rozpatrywane jest najczęściej w różnicowaniu
pierwotnych i wtórnych bólów głowy. Najbardziej
charakte-rystyczną i budząca najmniej wątpliwości przyczyną
wtór-nych bólów głowy jest ostre, bakteryjne zapalenie zatok
przynosowych. Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych
u dzieci wyjątkowo rzadko jest przyczyną bólu głowy.
Bóle mogą pojawić się w okresie zaostrzenia zapalenia
z objawami ostrego zapalenia zatok. W wielu przypadkach
podejrzenia bólu głowy związanego z chorobą zatok
przy-nosowych po badaniu endoskopowym nosa i/lub po badaniu
TK zatok można wykluczyć jego zatokowe pochodzenie.
Zwiększenie natężenia bólu przy pochylaniu do przodu nie
jest specyficznym objawem, jak zwykło się uważać, może
on występować również w bólach spowodowanych innymi
przyczynami [40, 41].
U dzieci najczęstsze bóle głowy pierwotne to bóle głowy typu napięciowego oraz migrena. Bólom pochodzenia naczy-nioruchowego, zwłaszcza migrenie, również może towarzyszyć upośledzenie drożności nosa i wyciek z jamy nosowej, ale w tych przypadkach objawy rynologiczne są krótkotrwałe i nie trwają dłużej niż 48 godzin. Prawidłowy obraz endoskopowy jamy nosowej zmniejsza prawdopodobieństwo zatokopochodnego
bólu. W ocenie klinicznej zapalenia zatok badanie endoskopowe ma większe znaczenie niż badanie TK. Interpretując obraz TK zatok przynosowych należy wziąć pod uwagę, że 30% pacjentów, a u dzieci nawet do 50%, którzy nie mają objawów, manifestuje w TK zmiany o charakterze pogrubienia błony śluzowej w jednej lub więcej zatokach [14, 30, 42, 43]. Z drugiej strony prawidłowy
obraz TK zatok minimalizuje do zera pochodzenie zatokowe bólu głowy.
Można pokusić się o stwierdzenie, że zapalenie zatok bez objawów klinicznych i endoskopowych i/lub potwierdzonych badaniem TK najprawdopodobniej nie jest przyczyną bólu głowy [6].
piśmieNNiCTwo
[1] Sillanpa M., Abu-Arafeh I.: Epidemiology of recurrent headache in children. Childhood Headache, MacKeith Press, 2002, 19–34.
[2] The International Classification of Headache Disorders, 3rd edition (beta version) Cephalalgia 2013; 33: 629–808.
[3] Winner P., Lewis D. W., Rothner D.: Headache in children and adolescents. BC Decker Inc. 2005.
[4] Seshia S. S., Abu-Arafeh I., Hershey A. D.: Tension-type headache in children: the Cinderella of headache disorders. Can J Neurol Sci. 2009; 36: 687–695.
[5] Kavuk I., Yavuz A., Cetindere U., et al.: Epidemiology of chronic daily headache. Eur J Med Res. 2003; 8: 236–240.
[6] European Position Paper on Rhinosinusitis and Nasal Polyps 2012. Rhinology supplement 2012; 23: 1–298.
[7] Balottin U., Poli P. F., Termine C., et al.: Psychopathological symptoms in child and adolescent migraine and tension-type headache: A metaanalysis. Cephalalgia, 2012; 33: 112–122.
[8] Lewis D. W., Qureshi F.: Acute headache in children and adolescents presenting to the emergency department. Headache 2000; 40: 200–203. [9] Conicella E., Raucci U., Vanacore N., et al.: The child with headache in a
Pediatric Emergency Department. Headache 2008; 48: 1005–1011. [10] Scagni P., Pagliero R.: Headache in an Italian pediatric emergency
department. J Headache Pain 2008; 9: 83–87.
[11] Parisi P., Papetti L., Spalice A., et al.: Tension-type headache in paediatric age. Acta Paediatr. 2011; 100: 491–495.
[12] Wilne S., Koller K., Collier J., et al.: The diagnosis of brain tumours in children: a guideline to assist healthcare professionals in the assessment of children who may have a brain tumour. Arch Dis Child. 2010; 95: 534– 539.
[13] Gryczyńska D.: Otorynolaryngologia Dziecięca. Bielsko-Biała 2007. [14] Jones N. S.: CT of the paranasal sinuses: a review of the correlation with
clinical, surgical and histopathological findings. Clinical otolaryngology and allied sciences, 2002: 27, 11–17.
[15] Dilling-Ostrowska E. (red.): Zespoły bólowe w neurologii dziecięcej. Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2005.
[16] Williams J., Simel D., Roberts L., et al.: Clinical evaluation for sinusitis: making the diagnosis by history and physical examination. Ann Intern Med J 1992; 117: 705–710.
[17] Levine H. L., Setzen M., Cady R. K., et al.: An otolaryngology, neurology, allergy, and primary care consensus on diagnosis and treatment of sinus headache. Otolaryngology-head and neck surgery: official journal of American Academy of Otolaryngology-Head and Neck Surgery 2006; 134: 516–523.
[18] Benninger M. S. Adult chronic rhinosinusitis: Definitions, diagnosis, epidemiology, and pathophysiology. Otolaryngology-Head & Neck Surgery. [Review], 2003:129(3 SUPPL.), 1–32.
[19] Babar-Craig H., Kayhanian H., De Silva D. J., et al.: Spontaneous silent sinus syndrome (imploding antrum syndrome): case series of 16 patients. Rhinology 2011; 49: 315–317.
[20] Agius A. M.: Long-term follow-up of patients with facial pain in chronic rhinosinusitis--correlation with nasal endoscopy and CT. Rhinology 2010; 48: 65–70.
[21] Mudgil S. P., Wise S. W., Hopper K. D., et al.: Correlation between presumed sinusitis-induced pain and paranasal sinus computed tomographic findings. Annals of allergy, asthma & immunology: official publication of the American College of Allergy, Asthma, & Immunology 2002; 88: 223–226.
[22] Caimmi D., Caimmi S., Labò E., et al.: Acute isolated sphenoid sinusitis in children. Am J Rhinol Allergy 2011; 25: 200–202.
[23] Roser T., Bonfert M., Ebinger F., et al.: Primary versus secondary headache in children: a frequent diagnostic challenge in clinical routine. Neuropediatrics 2013; 44: 34–39.
[24] Dilling-Ostrowska E., Lemka M., Mańkowska B., et al.: Bóle głowy w populacji dzieci szkolnych w Gdańsku. Przegl Pediatr 1997; 27: 136. [25] Eross E., Dodick D., Eross M.: The Sinus, Allergy and Migraine Study
(SAMS). Headache 2007; 47: 213–224.
[26] Khan O. A., Majumdar S., Jones N. S.: Facial pain following sinonasal surgery or facial trauma. Clinical otolaryngology and allied sciences 2002; 27: 171–174.
[27] Acquadro M. A., Salman S. D., Joseph M. P.: Analysis of pain and endoscopic sinus surgery for sinusitis. The Annals of otology, rhinology, and laryngology 1997; 106: 305–309.
[28] Bacon W. H., Krieger J., Turlot J. C., et al.: Craniofacial characteristics in patients with obstructive sleep apneas syndrome. Cleft Palate Journal 1988; 25: 374–378.
[29] Senbil N., Gürer Y. K., Uner C., et al.: Sinusitis in children and adolescents with chronic or recurrent headache: a case-control study. The Journal of Headache and Pain 2008; 9: 33–36.
[30] Mehle M. E., Kremer P. S.: Sinus CT scan findings in “sinus headache” migraineurs. Headache 2008; 48: 67–71.
[31] Pilarska E., Olszewska A.: Temperament traits of children with episodic tension-type headaches. European Journal of Paediatric Neurology 2009; 13: 327–331.
[32] Saunte C., Russell D., Sjaastad O.: Chronic paroxysmal hemicrania. IX. On the mechanism of attack-related sweating. Cephalalgia, 1983; 3: 191–199.
[33] Prusiński A.: Bóle głowy. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999.
[34] Mierzwiński J., Fishman A. J.: Przewlekłe zapalenie ucha środkowego. [w:] Gryczyńska D. (red.): Otolaryngologia dziecięca. Alfa-Medica Press, Bielsko-Biała 2007, 95–133.
[35] International Classification of Sleep Disorders-ICSD. 2nd ed. Westchester, IL: American Academy of Sleep Medicine, 2005.
[36] Sun Jung Chang, Kyu Young Chae: Obstructive sleep apnea syndrome in children: Epidemiology, pathophysiology, diagnosis and sequelae. Korean J Pediatr 2010; 53: 863–871.
[37] Ji Ho Choi, Eun Joong Kim, June Choi, et al.: Obstructive Sleep Apnea Syndrome: A child is not just a small adult. Annals of Otology, Rhinology & Laryngology 2010; 119: 656–661.
[38] Arens R., Marcus C. L.: Pathophysiology of upper airway obstruction: a developmental perspective. Sleep, 2004; 27: 997–1019.
[39] Marcus C. L.: Sleep-disordered breathing in children. Am J Respir Crit Care Med 2001; 164: 16–30.
[40] Olesen J.: Clinical and pathophysiological observations in migraine and tension type headache explained by integration of vascular, supraspinal and myofascial inputs. Pain 1991; 46: 25–32.
[41] Mudgil S. P., Wise S. W., Hopper K. D., et al.: Correlation between presumed sinusitis-induced pain and paranasal sinus computed tomographic findings. Annals of allergy, asthma & immunology: official publication of the American College of Allergy, Asthma and Immunology 2002; 88:223–226.
[42] Jones N. S.: Midfacial segment pain: implications for rhinitis and sinusitis. Current allergy and asthma reports 2004; 4: 187–192. [43] Shields G., Seikaly H., LeBoeuf M., et al.: Correlation between facial pain
or headache and computed tomography in rhinosinusitis in Canadian and U.S. subjects. The Laryngoscope 2003; 113: 943–945.
Correspondence:
Sylwia Korska-Szczechowska, Klinika Neurologii Rozwojowej Katedry Neurologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, Ul. Dębinki 7, 80-952 Gdańsk, e-mail: skorska@mp.pl
