Edukacja kreatywna w szkole

Jan Łysek

Edukacja kreatywna w szkole

Nauczyciel i Szkoła 1-2 (30-31), 58-70

Jan Łysek

Edukacja kreatywna w szkole

N asza rzeczyw istość zm ienia się niezw ykle dynam icznie, co m ożna zauw a­ żyć zw łaszcza w ostatnich latach. Człow iek m a pew ien w pływ na tę rzeczyw i­ stość, ale rów nież poszukuje w niej sw ojego m iejsca, aby sprostać w ym aganiom i przetrw ać. Istotnym w arunkiem przetrw ania je st kreatywność, która um ożliw ia realną ocenę szans, zaplanow anie i realizację odpow iednich strategii działania1. Szczególnego znaczenia nabiera zatem edukacja kreatywna, dzięki której m ożli­ w e je st rozw ijanie elastyczności, um iejętności uczenia się oraz skuteczne zarzą­ dzanie w iedzą, określonym i zdolnościam i i kom petencjam i. W szystko to w ym aga od pedagogów rzetelnych poszukiw ań badaw czych w celu skonstruow ania no- w a-torskich rozw iązań, aby edukację adaptacyjno-przedm iotow ą konsekw entnie zastąpić edukacją kreatyw ną, która rozw ija podm iotow ość człow ieka, spraw nie funkcjonującego w społeczeństw ie inform acyjnym 2. Aby tak było, człow iek ten musi być twórczy, otw arty na wszystko, co nowe, potrafiący i chcący się uczyć. W kontekście doktryny edukacji krytyczno-kreatyw nej określa się naw et pożą­ dane cechy w zorca osobow ego takiego człow ieka, który w założeniu pow inien być:

„aktyw ny i przedsiębiorczy,

zdolny sprostać w ym aganiom konkurencyjnej gry sił ekonom icznych w gospodarce rynkow ej,

mieć w rażliw ość humanisty,

prezentow ać szacunek dla w artości wyższych i m otyw acje do bezintere­ sow nych działań społecznych,

cechow ać się kulturą m oralną i kulturą uczuć, pozytyw nie m otyw ow any do działań i decyzji, zdolny do zachow ań em patycznych (...),

uspołeczniony, um iejętnie budujący więzi m iędzyludzkie (...), odrzucać m odel życia zdom inow any przez mieć,

1 E. A. Z w o liń sk a (red .): E du k acja k rea ty w n a . B y d g o sz c z 2005.

2 J.M o rb itzcr:P cd ag o gicznckonsckw cncjcbudow aniaspołcczcństw ainforrnacyjncgo.W :£r/w ta/cyc/M ,'r//i7//7fl 20 0 0 , n r 3.

3 A. M ilczan o w sk a: K reaty w n o ść j a k o w arto ść i cci e d u k acji. W : E d u k acja k reaty w n a. R ed. E. A. Z w o liń sk a. B y d g o sz c z 2 0 0 5, s. 23 - 24.

posiadać poczucie godności, sam odzielności m yślenia i kreatyw ność1. Pojęcie kreatywność odnoszono przez wieki przede w szystkim do filozofów, malarzy, rzeźbiarzy i muzyków. Dzisiaj pojęcie to znajduje się niem al w e w szyst­ kich ofertach pracy dla kadry kierow niczej, je st obow iązkow e w dobrze brzm ią­ cym profesjonalnym C.V. oraz je st obecne w salach szkoleniow ych, różnego rodzaju gabinetach a naw et pubach. Pracodaw ca żąda od pracow nika aby był on dobrze wykształcony, m łody ale z dośw iadczeniem , posiadający um iejętności interpersonalne, mobilny, dyspozycyjny i kreatywny. O czekuje zatem innow a­ cyjności, operatyw ności wiedzy, konkretnych sukcesów rynkow ych, tw órczego podejścia i m yślenia w każdej sytuacji4.

W spółcześnie kreatywność definiow ana je st jak o „tw órcza postaw a, dzięki której każdy może łatwiej rozw iązyw ać sw oje problemy. Jest to naturalna ce­ cha, dzięki której każdy m oże łatwiej rozw iązać naw et najtrudniejsze proble­ my. K reatyw ność przejaw ia się w gotow ości do tw orzenia now ych pom ysłów i w ynajdow aniu oryginalnych rozw iązań”5.

U m ysł człow ieka szybko zapam iętuje schem at każdego działania i w sytuacji, którąrozpoznajako podobną, od razu stosuje znany wzorzec. To bardzo się przydaje w wielu życiow ych sytuacjach, ale może stanowić przeszkodę w tw órczym m yśle­ niu. Kreatyw ność polega bow iem naum iejętności w ychodzenia poza utarte wzorce. A zatem należy nauczyć się sposobów patrzenia na problem y i zadania z różnych stron oraz akceptacji każdego punktu w idzenia jak o jednego z m ożliw ych, umieć uw alniać się od starego schem atu i tw orzyć w iele now ych alternatyw nych opcji, po to, aby dokonyw ać w yboru pom iędzy różnym i, z pozoru tak sam o atrakcyj­ nymi, rozw iązaniam i. I tego m ożna się nauczyć, np. poprzez trening, który w konsekw encji prow adzi do6:

zniesienia barier blokujących kreatyw ność i tw órcze m yślenie,

sprawnego posługiw ania się m yśleniem lateralnym w edług zasad Edw arda de Bono7,

dostrzegania w problem ach szans i m ożliw ości zam iast strat i kłopotów, sprawnego posługiw ania się metodam i heurystycznym i,

posługiw ania się m etodam i synektycznym i w celu zidentyfikow ania prob­ lemu oraz znalezienia w ielu nie schem atycznych pom ysłów rozw iązania, podejm ow ania decyzji w sytuacjach trudnego i niejednoznacznego wyboru.

■' Λ. C u d o w sk a: T w ó rczo ść w ed u k a cji -ck o filo z o fie z n c in sp irac je i p e d a g o g ic z n e k o n se k w e n c je . W : N ow e k o n lek sly (dla) ed u k acji a ltern aty w n ej X X I w iek u . Red. B. Ś liw crski. K ra k ó w 2001.

5 h ttp ://w w w .w sip n c t.p l/o sw ia ta/o s_ slo w n ik .p h p ? lite rk a= K & h aslo = 8 0 , stan na 2 0 lu teg o 2006. fi h ttp ://w w w. h o m o c r e a t o r c .p l/ in d c x .p h p /c o n tc n t /v i c w / K r c a ty w n o s c _ i _ p o d c jm o w a n ic _ d c c y z ji , 5 7 / K rc a ly w n o s c J _ p o d e jm o w a n ic _ d c c y z ji,9 7 /, stan na 2 0 lu teg o 2006.

60 Nauczyciel i Szkoła 1-2 2006

Podczas treningów realizow ane są następujące zagadnienia8:

rozw ijanie kreatyw ności i sięganie do w ew nętrznych zasobów ( w ykorzy­ stanie tw órczego m yślenia w zarządzaniu, cechy osoby twórczej - ja k się rozw ijać w tym kierunku, m etody rozbijania schem atów m yślow ych, bariery blokujące kreatyw ność indyw idualną i organizacyjną - ja k je om ijać, mózg jak o narzędzie przetw arzania inform acji, pułapy i pułapki inteligencji, m eto­ dy stw arzania w arunków do tw órczego m yślenia oraz techniki odkryw ania istoty problem u i redefinicji problem u),

skuteczne strategie dochodzenia do rozwiązania problem u - metody heury­ styczne (zasady posługiw ania się myśleniem strategicznym, w zm acniają­ cym, kreatywnym i analitycznym , istota myślenia lateralnego w kontekście m yślenia w ertykalnego, ćw iczenia z techniki prowadzenia „burzy mózgów ” , posługiw anie się metodami prowokującymi w myśleniu, metody synektyczne w tw órczym myśleniu oraz sposoby m yślenia w sytuacji konfliktu interesów), podejm ow anie decyzji (pułapki w procesie podejm ow ania decyzji, psycho­ logiczne aspekty złudzeń w procesach oceny i podejm ow ania decyzji oraz użyteczne m etody stosow ane w procesie decyzyjnym .

Przejście od społeczeństw a industrialnego do społeczeństw a inform acyjnego, a w konsekw encji do społeczeństw a wiedzy, w arunkuje potrzebę tw órczości i kreatywności rów nież we w spółczesnej edukacji. K reatyw ność pow inna być w ięc rów nież w szkole i mieć charakter św iadom ej, celowej i zorganizowanej

edukacji kreatywnej, odw ołującej się, w ram ach doktryny krytyczno-kreatyw nej,

do w spółczesnych założeń aksjologicznych9. K reatyw ność jak o w artość uniw er­ salna, poprzez edukację kreatywną, pow inna prow adzić do autokreacji, czyli procesu stw arzania sam ego siebie, procesu realizacji tkw iących w nas m ożliw o­ ści oraz procesów realizacji określonej idei sam ego siebie10.

U czeń pow inien zatem mieć m ożliw ości do podejm ow ania decyzji, sam odziel­ nie myśleć, św iadom ie wartościow ać, postępow ać odpow iedzialnie oraz otw ar­ cie w yrażać w łasne myśli i uczucia11. Aby tak było, niezbędne je st rozbudza­ nie u uczniów potrzeby poznaw czej i motywacji im m anentnej12. N ależy zatem w ykorzystać fakt, że naturalną potrzebą uczniów je st aktyw ność tw órcza, która charakteryzuje się ekspresyjnością13. Szkoła pow inna w ięc stworzyć w arunki do

* h U p ://\vw w .hornocrcatorc.pl, stan na 21 lu tego 2006.

9 T, L ew o w icki: P rzem ian y ośw iaty. W arszaw a 1997.

1,1 J. t y s e k : K o m p e te n c je a u to k rc a cy jn c n au czycieli w zre fo rm o w an e j s z k o le p o d staw o w ej. W: S zkoła p o lsk a u prog u n ad c h o d zą c e g o w iek u . R ed. P. K ow olik. K rak ó w 1999, s. 2 19 - 228.

11 K. D enek: O n o w y k sz ta łt e d u k acji. Toruń 1998, s. 90 - 91.

12 A. G ałd o w a (red.): W ybrane z a g ad n ie n ia z p sy ch o lo g ii o so b o w o ści. K rak ó w 1995, s. 83 - 90. 13 W. P u ślcck i: W sp ie ran ie e le m e n ta rn y ch zd o ln o ści tw ó rcz y c h uczniów . K ra k ó w 1999.

nieskrępow anych poszukiwań, zadbać o w szechstronny rozwój uczniów oraz przygotow ać ich do sam odzielnego uczenia się przez całe życie14.

K reatyw ność m ożna rozw ijać, ale, niestety, m ożna j ą rów nież stłum ić i w yeli- -m inować. Oto kilka bardzo praw dopodobnych sposobów 15:

Jak przestać być kreatyw nym ? bądź bezlitośnie praktyczny, bądź logiczny,

przestrzegaj zasad, bądź poważny, nie bądź ciekawy,

unikaj dw uznaczności i dochodź do sedna spraw y tak szybko, ja k to m ożliw e,

w ierz, że błędy są złe i b ędą ukarane, w ierz, że nie jesteś kreatywny,

w ierz, że istnieje tylko jed n a w łaściw a odpow iedź i ty j ą znasz. Jak być kreatyw nym ?

nie przejm uj się czy to je s t praktyczne (przynajm niej teraz),

logiki nie m ożna udow odnić logicznie, więc nie m oże być bardzo użyteczna bez w zględu na to, ja k na nią patrzysz,

- jak ie zasady m am przestrzegać?, baw się,

bądź ciekawy,

baw się dw uznacznością,

błędy są przydatne, gdyż są inform acją zw rotną, w ierz, że jesteś kreatywny,

- je st bardzo w iele w łaściw ych odpowiedzi.

N iezbędnym w arunkiem skutecznej edukacji kreatywnej uczniów w szkole jest to, aby nauczycicl-w ychow aw ca był rów nież tw órczy i kreatywny, gdyż, tak na­ praw dę, je st on kreatorem rzeczyw istości edukacyjnej. Pow staje zatem pytanie: czy w spółczesny nauczyciel może nic być twórczy, a tym sam ym kreatywny? O dpow iedź je st jednoznaczna: pow inien być tw órczy i kreatywny. Czy jednak praktyka w tym zakresie je s t aplikacją teorii? Niestety, nie zaw sze tak jest, głów ­ nie dlatego, że:

„teoria na usługach pracy pedagogicznej nie jest zbiorem twierdzeń w ytyczających czynności praktyczne (...),

и F. B crcźn ick i: S zk o ła w loku przem ian ed u k a cy jn y c h . W: T cn d cn cjc w d y d a k ty c e w sp ó łc ze sn e j. R ed. K. D enek, !\ B crcźn ick i. Toruń 1998, s. 47.

1S h ttp ://w w w .m c lam o rfo z a .p l/o c o n n o r/k rc a ty w n o sc.h lm , n o p o d sta w ie : h ttp ://w w w .n lp u .c o m , stan na 21 lu teg o 2006.

62 Nauczyciel i Szkoła 1 -2 2006

działanie nauczyciela nie je s t nigdy do końca określone; tak napraw dę jeg o plan konkretyzuje się w toku trw ania czynności pedagogicznych. W zw iązku z tym nie ma takiej wiedzy, której aplikacja stw arzałaby podstaw ę rozw iązyw ania zdarzających się sytuacji pedagogicznych. Jeśli tak, to nauczyciel za każdym razem musi definiow ać sytuację i na tej pod­ stawie w ytw arzać potrzebne mu zasady i norm y działania” .16

N ależy zatem pam iętać, że:

„uczenie bycia tw órczym dokonuje się przez uczestniczenie w tw órczym działaniu, a sam a znajom ość zasad tw órczego działania nie w ystarcza (■··),

nauczyciel w sw ym działaniu pragnie być pew ny (...), gdyż niepew ność otacza nauczyciela zew sząd, stąd dążenie do jej redukcji, do w niesienia jasności (...),

przeszkodą w tw órczym działaniu nauczyciela je st łatw ość ferow ania sądów (...) ostatecznych (...),

twórczej form ie działania nauczyciela przeszkadza dziw ienie się, że dziecko czegoś nie rozum ie (...),

w pływ na sposób działania nauczyciela m a zasób uprzedniej wiedzy, zgro­ madzonej przez osobiste dośw iadczanie różnych zdarzeń edukacyjnych O··),

w tw órczym działaniu nauczyciela niezw ykle życiodajna edukacyjnie okazuje się potrzeba rehabilitacji uczniow skiego błędu, a w pew nym sen­ sie także błędu nauczycielskiego. Błądzenie je st przynależne działalności kreacyjnej, przynależne odkryw aniu prawdy. Życie ludzi dorosłych jest oczyw iście sprzężone z praw dą, ze słusznością, ale i z błędem , z bez­ radnością i niepew nością. Jest to dla nas, dorosłych, sytuacja norm alna. Tym czasem jak o nauczyciele chcielibyśm y, by egzystencja szkolna dziecka sprzęgania się tylko z praw dą, by w ykluczony był z niej błąd. Z drugiej strony, my, jak o dorośli, wiemy, że w szędzie tam, gdzie poczuciu niepew ności, lęku, zatroskania ustępuje pew ność, kończy się tw órczość, a naw et jakiekolw iek sensow ne m yślenie, nie m ów iąc ju ż o mądrości, która tak napraw dę czyni nauczyciela” 17.

Pow yższa refleksja pedeutologiczna w yraźnie w skazuje na nieprzydatność tra­ dycyjnej epistem ologii praktyki i w arunkuje konieczność odw ołania się do zało­ żeń koncepcji refleksyjnej pra ktyki D onalda Schöna18, a tym sam ym opow iada się za refleksyjnym nauczycielem .

16 H. K w iatk o w sk a: C zy n a u c zy c ie l m o że nic by ć tw ó rczy ? ,£ d u k a c ja i D ia lo g ” 1997, n r I (84). 17 Ibidem

W teorii rozw oju zaw odow ego w yróżnia się dw a m odele profesjonalisty, biorąc pod uw agę jeg o cechy zaw odow e: m odel kom petencyjny i m odel refleksyjny19.

W modelu kompetencyjnym zakłada się, że kwalifikacje zaw odowe polegają głównie na umiejętności sprawnego powielania nabytych i sprawdzonych wzorców postępowania. Przygotowanie zaw odowe nauczyciela polega tutaj na wyposażeniu go przede w szystkim w w iedzę praktyczną oraz określone sprawności. Zakłada się zatem statyczność, która, tak naprawdę, stwarza niew ielkie możliwości rozwoju zawodowego.

W modelu refleksyjnym przyjm uje się założenie, że kw alifikacje zaw odow e polegają przede w szystkim na um iejętności poszukiw ania now ych rozw iązań w oparciu o analizę w łasnych dośw iadczeń nabytych w trakcie w ykonyw ania zawodu. Przygotow anie zaw odow e nauczyciela polega w ięc na w yposażeniu go w narzędzia i kryteria niezbędne do analizy w łasnych dośw iadczeń oraz narzędzia do poszu- -kiwań, planow ania i realizacji działań praktycznych. N iezbędna je st rów nież w iedza teoretyczna, która um ożliw ia porządkow anie i uogólnianie form ułow a­ nych wniosków. Zaw ód traktuje się tutaj jak o dziedzinę poszukiw ań i doskonale­ nia. Zakłada się zatem dynam iczność, która stw arza znaczne m ożliw ości rozw oju i um ożliw ia konsekw entne budow anie w łasnego w arsztatu zaw odow ego20.

Refleksyjny nauczyciel je st więc „zaprzeczeniem rutyny, w zorców i schem a­

tów. Jest to ktoś, kto działa w przekonaniu, że to, co robi ma sens i służy dobru- ”21 dziecka, ucznia lub studenta. Refleksja ponadto stwarza m ożliw ości dialogu i um ożliw ia w zajem ne w spieranie się22.

Refleksyjny nauczyciel, realizując cele edukacji kreatywnej w szkole, pow i­ nien stawiać sobie i uczniom zadania rozw ijające kreatyw ność. Przykłady zadań m ożna znaleźć w cytowanej literaturze. D ostępne są one rów nież na stronach internetowych, np.:

zestaw zadań rozw ijających kreatyw ność zaproponow any na otw artym fo­ rum dyskusyjnym psychologów 23 (w raz z popraw nym i odpow iedziam i2·1), zadania rozw ijające kreatyw ność proponow ane przez portal ABC kursy. pl25 (w raz z przykładam i ćw iczeń w ram ach laboratorium kreatyw ności26), zadania rozw ijające kreatyw ność dla dzieci 4-8-letnich w ram ach bajki pt. „Piękna i B estia”, w ydanej przez „A idem M edia”27,

14 S. Pacck: S a m o d o sk o n a le n ie p ed a g o g ic z n e p rzy sz ły ch n au c zy c ie li. W arszaw a 1988, s. 78. 2(1 B. Jo y ce, E. C a lh o u n , D . H o p k in s: P rzy k ład y m odeli u c z en ia się i n a u czan ia. W arszaw a 1999, s. 53. 21 D. S ip iń sk a: R eflek sy jn y n au c zy c ie l. „E d u k a c ja i D i a l y g ” 1996, n r 1 (74).

22 M . L cd ziń sk a: D ia lo g w n a u c za n iu a p e rsp e k ty w y ro zw o ju . K ra k ó w 2000. W: h ttp ://w w w .w sp .k rak o w . p l/k o n sp c k t/k o n sp e k t3 /lc d z in sk a .h tm l, stan na 2 2 lu tego 2 0 0 6 .

21 h U p ://p sp h o m c .d h tm l.p l/lc sl_ k rca ty w n o sc .h tm l, stan na 22 lu teg o 2006.

24 h ltp ://p sp h o m c .d h lm l.p l/tc st_ k rc a ty w n o sc.h lm l?s= d o b rc o d p o w ic d zi, stan na 22 lu teg o 2006. 25 h ttp ://w w w .ab c k u rsy .p l/? p id = 2 4 , sta n n a 22 lu tego 2006.

2h h ttp ://w w w .ab c k u rsy .p l/m a te ria ly /k rc a ty w n o sc /c zc sc l.p d f, stan n a 2 2 lu teg o 2006.

64 Nauczyciel i Szkoła 1 -2 2006

zadania rozw ijające kreatyw ność w ram ach program u eduRO M pt. „C zy­ tam i piszę” , w pisanego na listę środków dydaktycznych zalecanych przez M ENiS pod num erem 1680/200428,

zadania rozw ijające kreatyw ność w ram ach Pakietu Edukacyjnego „K rólik B ystrzak w szkole” , przeznaczonego dla uczniów klas początkow ych29, zadania rozw ijające kreatyw ność w ram ach serii „Szkoła w yobraźni”30, zestaw zajęć rozw ijających kreatyw ność w ram ach O rigam i3', itp.

N ależy jed n ak pam iętać, że edukację kreatywną w szkole m usim y postrzegać w kontekście rozw oju innych um iejętności osobistych, do których, oprócz kre­ atyw ności, zalicza się: asertyw ność, em patię, inteligencję em ocjonalną, pre- -zentację i autoprezentację, ekspresję, zarządzanie stresem (radzenie sobie ze stresem ), efektyw ne w ykorzystanie czasu, kom unikację interpersonalną oraz ne­ gocjacje32 33 34.

Asertyw ność to „bezpośrednie w yrażanie emocji i postaw w granicach nie na­

ruszających praw i psychicznego terytorium innych osób oraz w łasnych, bez za­ chow ań agresyw nych, a także obrona w łasnych praw w sytuacjach społecznych. Jest to um iejętność nabyta”35.

A sertyw ność to rów nież „um iejętność w yrażania opinii, krytyki, potrzeb, ży­ czeń, poczucia winy, um iejętność odm aw iania w sposób nie uległy i nie ranią­ cy innych, um iejętność przyjm ow ania krytyki, ocen i pochw ał, autentyczność elastyczność zachow ania, św iadom ość siebie (wad, zalet, opinii), w rażliw ość na innych ludzi, stanowczość.

O soba asertyw na m a jasn o określony cel i potrafi kontrolow ać w łasne em o­ cje, nie poddaje się zbyt łatw o m anipulacjom i naciskom em ocjonalnym innych osób.

A sertyw ność nie oznacza ignorow ania emocji i dążeń innych ludzi, lecz raczej zdolność do realizacji założonych celów m im o negatyw nych nacisków otoczenia, racjonalną dbałość o w łasne interesy z uw zględnieniem interesów innych (...).

D iagnozy zachow ań nie asertyw nych dokonuje się na podstaw ie zablokow anych w autoprezentacji sfer kom unikacji - blokady m ów ienia nie, w yrażania i przyjm

o-M h ttp ://w w w 2 .y d p .c o m .p l/y d p /m u ltim c d ia /l 0 9 1 ,C z y ta m -i-p isz c .h tm l, stan n a 22 lu te g o 2006.

29 h ttp ://w w w .g ra m .p l/sk lc p _ k a rta .asp ? p = 3 0 7 , stan na 2 2 lu tego 2006.

30 h u p ://w w w .lid c ria .p l/sk lc p /sz u k a j_ sc r? tc k st= S z o % B 3 a % 2 0 w y o b ra% B C n i& id = l2 7 sT n a 0 rd K Jg , stan na 22 lu teg o 2006.

31 h ttp ://w w w .k sic g a m ia .b y to m .p l/k sia z k a _ o rig a m i_ -_ z a b a w k i_ z _ p a p ic ru _ J 4 3 7 5 6 .h tm l? P H P S L S S !D = c 2 с3 9 7 са5 а8 Г ссІ5 8 9 а7 /9 9 4 6 4 Г 6 8 П 2 , stan na 22 lu teg o 2006.

32 J.A . H eaton: P o d staw y u m iejętn o ści tera p e u ty c z n y c h . G d a ń sk 2003.

33 M . M a rszal-W iśn icw sk a, T. K lon o w icz, M . F a jk o w sk a -S ta n ik : P sy c h o lo g ia ró żn ic in d y w id u aln y ch . W y b ran e zag ad n ie n ia . G d a ń sk 2003.

u J.A . K ottler: O p ó r w p sy c h o te rap ii. Jak p rac o w a ć z tru d n y m k lie n tem ? G d a ń sk 2003.

-w ania opinii i krytyki, kontaktu z autorytetem i tłum em (trem a), radzenia sobie z poczuciem w iny”36.

E m patia to „um iejętność w czuw ania się w czyjeś em ocje (...). O soba posia­

dająca tę um iejętność potrafi na podstaw ie obserwacji zachow ania, m im iki tw a­ rzy, ruchów ciała i sposobu m ów ienia odgadnąć stan em ocjonalny obserw ow anej osoby”37. Empatia, obok asertyw ności je st je d n ą z dwóch podstaw ow ych umic- -jętności w chodzących w skład inteligencji emocjonalnej.

Inteligencja em ocjonalna „to zdolność rozpoznaw ania uczuć w łasnych i uczuć

innych osób, zdolności m otyw ow ania się i kierow ania em ocjam i, zarów no w ła­ snym i, ja k i osób znaczących”38. Jest to zdolność rozpoznaw ania przez nas na­ szych w łasnych uczuć i uczuć innych, zdolności m otyw ow ania się i kierow ania em ocjam i zarów no naszym i w łasnym i, ja k i osób, z którym i łącz ą nas jakieś w ięzi.39.

Inteligencja em ocjonalna je st odm ienna od inteligencji poznaw czej, czyli umiejętności intelektualnych, które m ierzone są ilorazem inteligencji i zarazem stanowi jej uzupełnienie. Inteligencję em ocjonalną tw orzą określone kom peten­ cje em ocjonalne i społeczne:

„sam ośw iadom ość - wiedza o swoich stanach w ew nętrznych, preferenc­ jach, m ożliw ościach i ocenach intuicyjnych, czyli św iadom ość em oc­ jonalna, popraw na sam oocena, w iara w siebie, tj. silne poczucie własnej

wartości i św iadom ość sw oich m ożliw ości i umiejętności,

sam oregulacja - panow anie nad swoim i stanam i w ew nętrznym i, impulsami i m ożliw ościam i czyli sam okontrola, utrzym yw anie norm uczciw ości i praw ości, sum ienność, elastyczność w dostosow yw aniu się do zmian, innow acyjność,

m otyw acja - skłonności em ocjonalne, które prow adzą do nowych celów lub ułatw iają ich osiągnięcie, czyli dążenie do osiągnięć, zaangażow anie, inicjatyw a, optymizm ,

em patia (...),

um iejętności społeczne - um iejętność w zbudzania u innych pożądanych reakcji, czyli w pływ anie na innych, porozum ienie, łagodzenie konfliktów, przew odzenie, tw orzenie w ięzi, w spółpraca i w spółdziałanie, um iejętności zespołow e”40.

Prezentacje „m o g ąm ieć charakter przedstaw ienia teatralnego, w ieczoru poezji,

panelu dyskusyjnego lub sesji w łasnych dokonań (badaw czych, reporterskich

■’* Ibidem

37 h ltp ://p l.w ik ip cd ia .o rg /w ik i/n m p a lia , stan n a 12 m arca 2006.

łs h ttp ://p l.w ik ip c d ia .o rg /w ik i/ln tclig cn c ja _ cm o c jo n a ln a , sta n na 12 m arca 2006. -w Por. D. G o lcm an : In te lig e n c ja e m o cjo n aln a. P o znań 1999.

66 Nauczyciel i Szkoła 1-2 2006

itp.)”41. Ich w idow iskow ość, zw iązek z realnym życiem oraz zaangażow anie uczniów przyczyniają się w istotny sposób do w zrostu m otyw acji i zaintereso­ wań uczeniem się.

Autoprezentacje to sposoby "w ja k i każdy człow iek poprzez sw oje w ypow ie­

dzi, zachow ania i sygnały niew erbalne kom unikuje na zew nątrz kim jest, albo za kogo chciałby być uw ażany"42.

Ekspresja to „uzew nętrznienie, siła w yrazu”43. Szczególnie w ażna je st ekspre­ sja aktyw ności p sych iczn ej, która m oże obejm ować:

„ekspresję ruchow o-m im iczną - najbardziej podstaw ow ą i m im ow olną form ę w yrazu, przejaw ianą za pom ocą mim iki, pantom im iki, pozycji ciała, spontaniczności ruchów oraz, na w yższym poziom ie, tańca (...),

ekspresję słow no-w erbalną - m odulacja głosu, w yrażająca nastrój w ypow ­ iadanej treści - płacz, śm iech, krzyk,

ekspresję m uzyczną - w yrażaną w im prow izow anej grze oraz ekspresję m uzyczno-słow ną - spontaniczne nucenie im prow izow anej m elodii, ekspresję plastyczną - zau w ażaln ąju ż u niem owląt,

ekspresję przez zabaw ę - zaw ierającą elem enty w ym ienionych w yżej, pozbaw ioną reguł, spontaniczną, tw órczą”44.

Zarządzanie stresem to inaczej radzenie sobie ze stresem , czyli „poznaw cze

i behaw ioralne wysiłki skierow ane na opanow anie, zredukow anie lub tolerow a­ nie zew nętrznych lub w ewnętrznych żądań”45. Przy czym stres to” dynam iczna relacja adaptacyjna pom iędzy m ożliw ościam i jednostki a w ym ogam i sytuacji (stresorem ), charakteryzująca się brakiem rów now agi”46. Z arządzanie stresem um ożliw ia zatem podejm ow anie zachow ań zaradczych, których głów nym celem jest próba przyw rócenia równowagi.

E fektyw ne wykorzystanie czasu zostało zaakceptow ane w aktualnym podejściu

do system u zasad dydaktycznych, gdzie jed n a z nich to zasada efektyw ności bądź

wydajności p ra cy dydaktycznej, czyli zw iązku m iędzy celam i a w ynikam i kształ­ cenia47. N iezbędnym w arunkiem je st tutaj dobrze zorganizow ana praca nauczy­

ciela i ucznia, czyli dobrze zaplanow any czas pracy48.

41 B.D. G o ięb niak : E g z a m in y i o c e n ia n ie szk o lne. W: P ed ag o g ik a. P o d rę cz n ik ak ad em ick i. Tom 2. Red.:

Z. K w ieciń sk i, 13. Śliw crsk i. W arszaw a 2 0 0 4 , s. 238.

42 h itp ://p l.w ik ip c d ia .o rg /w ik i/A u to p rc z c n ta c ja , stan na 12 m arca 2006.

4Î h llp ://p l.w ik ip cd ia .o rg /w ik i/E k sp rc sja , stan na 12 m arca 2006.

44 Ibidem

45 h ttp ://p l.w ik ip c d ia .o rg /w ik i/S trc s, stan na 12 m arca 2006. 46 Ibidem

47 Por. W. O koń: W p ro w a d z en ie d o d y d ak ty k i ogó ln ej. W arszaw a 1998.

K om unikacja interpersonalna to „przekaz pewnej informacji (kom unikatu)

i zdolność do odbioru i rozum ienia tego przekazu”49. U m ożliw ia ona p o ro ­

zum iew anie się m iędzy ludźm i, gdy będą spełnione następujące w arunki:

„inform acja zostanie przekazana w języku zrozum iałym dla obu kom uni­ kujących się stron,

zaistnieje skuteczny nośnik tej informacji,

przekaz pozostanie czysty od zniekształceń przez czynniki zew nętrzne (tzw. szum ),

przekaz spotka się z odbiorem ,

inform acja w założeniu będzie przeznaczona dla danego odbiorcy”50.

Negocjacje to „w zajem na gra, w czasie której każda strona szuka maksym ali­

zacji własnego zysku. Istnieją negocjacje jaw ne i ukryte. Jawne to dochodzenie do wspólnie uzgodnionego stanowiska na drodze w zajem nych ustępstw; ukryte to właściwie konflikt”51. W szkole wyodrębnia się następujące techniki negocja­ cji: w ytrwałe wywieranie nacisku, porównywanie, uzasadnianie, pow oływ anie się na poprzednie ustalenia, groźby, obietnice, wybuch gniewu lub oburzenia, powo- -ływanie się na tradycję lub w yższą władzę, przyjmowanie ekstremalnej pozycji, proponowanie wyboru, gra na zwłokę, mobilizowanie wsparcia po drugiej stronie, obrażanie i poniżanie partnera, pochlebstwo, rozśm ieszanie i pom aganie52.

M ając na uw adze pow yższe założenia i stw ierdzenia należy podkreślić, że praca dydaktyczno-w ychow aw cza w e w spółczesnej szkole je st procesem bardzo złożonym i niełatw ym , gdyż w ym agaznajom ości zjaw isk pedagogicznych, wiedzy i um iejętności z zakresu różnych dyscyplin oraz pew nych predyspozycji osobow ościow ych. Przedstaw iony tekst należy traktow ać w tym kontekście jako refleksyjną próbę nakreślenia pew nych zjaw isk, które m ają istotny w pływ „na kształtow anie się m odelu i funkcj i w spółczesnego nauczycielajako kreatora pewnej przestrzeni edukacyjnej”53. G dy nauczyciel będzie kreatywny, edukacja kreatyw na w szkole stanie się faktem , a uczniow ie staną się kreatywni i tym sam ym sprosta­ j ą w ym aganiom w spółczesnego świata.

44 h ttp ://p ra c c .sc iag a .p l/1 4 6 5 3 .h tm l, stan na 12 m arc a 2006.

50 h ttp ://p l.w ik ip c d ia .o rg /\v ik i/K o m u n ik a c ja _ in tc rp c rso n a ln a, stan na 14 m arc a 2006.

51 A, Ja n o w sk i: N e g o c jac je . W: S ztuk a N au czan ia. C zy n n o ści n au czy ciela. P o d ręczn ik ak a d em ick i. Red. K. K ru szew sk i. W arszaw a 2 0 0 5 , s. 4 4 4 - 445.

s2 Ibidem , s. 445 - 4 4 6 .

53 M . Z a lcw sk a-B u ja k : P rz em ian y w p o lskiej ed uk acji - k reaty w n o ść n a u czy ciela. W: E d u k a c ja k reaty w na. Red. E.A . Z w o liń sk a. B y d g o sz c z 2 0 0 5 , s. 71.

68

Bibliografia

Ayres L., Paris S.: Staw anie się refleksyjnym uczniem i nauczycielem . W arszaw a 1997.

Bereźnicki F.: Szkoła w toku przem ian edukacyjnych. W: Tendencje w dydaktyce w spółczesnej. Red. K. Denek, F. Bereźnicki. Toruń 1998.

C udow ska A.: Tw órczość w edukacji - ekofilozoficzne inspiracje i pedagogiczne konsekw encje. W: N ow e konteksty (dla) edukacji alternatyw nej X X I w ieku. Red. B. Śliw erski. K raków 2001.

D e Bono E.: Jak stosow ać m yślenie lateralne (The Use O f Lateran Thinking). W arszawa 1999.

D enek K.: O now y kształt edukacji. Toruń 1998.

G ałdow a A. (red.): W ybrane zagadnienia z psychologii osobow ości. K raków 1995.

G olem an D.: Inteligencja em ocjonalna. Poznań 1999.

G ołębniak B. D.: E gzam iny i ocenianie szkolne. W: Pedagogika. Podręcznik aka­ dem icki. Tom 2. Red.: Z. K w ieciński, B. Śliwerski. W arszawa 2004. Heaton J. A.: Podstaw y um iejętności terapeutycznych. G dańsk 2003.

Janow ski A.: N egocjacje. W: Sztuka N auczania. Czynności nauczyciela. Pod­ ręcznik akadem icki. Red. K. Kruszew ski. W arszaw a 2005.

Joycc B., Calhoun E., H opkins D.: Przykłady m odeli uczenia się i nauczania. W arszawa 1999.

K ottier J. A.: Opór w psychoterapii. Jak pracow ać z trudnym klientem ? G dańsk 2003.

K w iatkow ska H. : Czy nauczyciel może nieb y ć tw órczy? „E dukacja i D ialog” 1997, nr 1 (84).

Lam czyk U.: Co to jest inteligencja em ocjonalna? W: „E dukacja i D ialog” 2001, nr 5.

Lewow icki T.: Przem iany oświaty. W arszawa 1997.

Lysek J.: K om petencje autokrcacyjne nauczycieli w zreform ow anej szkole podstaw ow ej. W: Szkoła polska u progu nadchodzącego w ieku. Red. P. K o­ wolik. K raków 1999.

M arszal-W iśniew ska M ., K lonow iczT., Fajkow ska-Stanik M. : Psychologia różnic indyw idualnych. W ybrane zagadnienia. G dańsk 2003.

M ilczanow ska A.: K reatyw ność jak o w artość i cel edukacji. W: Edukacja kre- atyw na.Red. E. A. Zw olińska. B ydgoszcz 2005.

M orbitzer J.: Pedagogiczne konsekw encje budow ania społeczeństw a inform acy­ jnego. W: ,JEdukacja M edialna" 2000, nr 3.

Pacek S.: Sam odoskonalenie pedagogiczne przyszłych nauczycieli. W arszawa 1988.

Puślecki W.: W spieranie elem entarnych zdolności tw órczych uczniów. K raków 1999.

Sipińska D.: Refleksyjny nauczyciel. „Edukacja i D ialog” 1996, nr 1 (74). Z alew ska-B ujak M.: Przem iany w polskiej edukacji - kreatyw ność nauczyciela.

W: Edukacja kreatyw na. Red. E. A. Zwolińska. B ydgoszcz 2005 Zw olińska E. A. (red.): Edukacja kreatywna. Bydgoszcz 2005.

Netografia

http://pl.w ikipedia.org/w iki/A sertyw no% C 5% 9B % C 4% 87, stan na 22 lutego 2006.

hU p://pl.w ikipedia.org/w iki/A utoprezentacja, stan na 12 m arca 2006. http://pl.w ikipedia.org/w iki/Ekspresja, stan na 12 m arca 2006. http://pl.w ikipedia.org/w iki/Em patia, stan na 12 m arca 2006.

http://pl.w ikipcdia.org/w iki/Intcligencja_cm ocjonalna, stan na 12 m arca 2006. http://pl.w ikipedia.org/w iki/K om unikacja_interpersonalna, stan na 14 m arca

2006.

http://pl.w ikipedia.org/w iki/Stres, stan na 12 m arca 2006. http://prace.sciaga.pl/14653.htm l, stan na 12 m arca 2006.

http://psphom c.dhtm l.pl/test_krcatyw nosc.htm l, stan na 22 lutego 2006. http://psphom e.dhtm l.pl/tcst_krcatyw nosc.htm l?s=dobrcodpow iedzi, stan na 22

lutego 2006.

http://w ww .abckursy.pl/?pid=24, stan na 22 lutego 2006.

http://w w w .abckursy.pl/rnaterialy/kreatyw nosc/czescl.pdf, stan na 22 lutego 2006.

http://w w w .aidem m edia.pl/pieknaibestia.php, stan na 22 lutego 2006.

http://w w w .ceo.org.pl/dokum ent.php?dzial=1924& id=31809, stan na 12 m arca 2006.

http://w w w .gram .pl/sklep_karta.asp?p=307, stan na 22 lutego 2006. http://w w w .hom ocreatore.pl, stan na 21 lutego 2006.

http://w w w .hom ocreatore.pl/indcx.php/content/vicw /K rcatyw nosc_i_podejm o- w anic_dccyzji,57/K reatyw nosc_i_podejm ow anie_dccyzji,97/, stan na 20 lutego 2006.

http://w w w .ksiegarnia.bytom .pl/ksiazka_origam i zabaw ki_z_papicru_l 43756. htm l?P H P S E S S ID = c2c397ca5a8fecl589a7f99464f68fl2, stan na 22 lutego 2006.

70 Nauczyciel i Szkoła 1-2 2006

http://w w w .lideria.pl/sklep/szukaj_ser?tckst=Szko% B 3a% 20w yobra% B C ni& i- d=127sna0rdK Jg, stan na 22 lutego 2006.

http://w w w .m etam orfoza.pl/oconnor/kreatyw nosc.htrn, na podstaw ie:http:// W W W .nlpu.com , stan na 21 lutego 2006.

http://w w w .w sipnet.pl/osw iata/os_slow nik.php?literka=K & haslo=80, stan na 20 lutego 2006.

http://w w w 2.ydp.com .p1/ydp/m ultim edia/l091,C zytam -i-pisze.htm l, stan na 22 lutego 2006.

Ledzińska M.: D ialog w nauczaniu a perspektyw y rozw oju. K raków 2000. W: http://w w w .w sp.krakow .pl/konspekt/konspekt3/ledzinska.htm l, stan na 22 lutego 2006.

S u m m ary

R eality h a s b e e n c h a n g in g d y n am ically . P e o p le hav e in flu en ce o n th at rea lity an d th ey lo o k for th eir p lace in it. T h e e ssen tial c o n ditio n o f s u rv iv al is creativ ity w h ich en ab les the actual e s tim a tio n o f ch a n ce s, p lan ­ n in g and realizatio n o f a p p ro p riate strateg ics. C re a tiv e é d u c atio n th u s is b e c o m in g m o re a n d m o re im portant. It co n trib u te s to the d e v e lo p m e n t o f flexibility, learn in g ab ilities an d also to the ciTcctivc m an a g e m en t o f k n o w ­ led g e, p a rticu la r sk ills a n d co m p e te n ce s. E du cation ists h a v e to do rese a rch in o rd er to create no v el so lu tio n s b y m ea n s o f w h ich a d a p tiv e - o b jec tiv e e d u catio n m ig h t b e rep la c ed b y c re a tiv e é d u c atio n w h ic h d e v e lo p s the s u b je c tiv ity o f p e o p le w h o fu n ctio n c ffc c tiv c ly in the w o rld o f in form ation . In o rd e r to ac h ic v c that p eo p le m ust b e cre a tiv e , w illin g to learn an d o pen to e v e ry th in g w h ic h is new.