Małgorzata Stodulska
Możliwości uwzględniania idei
wolności w pracy z dziećmi w wieku
wczesnoszkolnym
Nauczyciel i Szkoła 1 (8), 157-173
2000
Małgorzata Stodulska
Możliwości uwzględniania idei wolności
w pracy z dziećmi w wieku wczesnoszkolnym
1. W prow adzenie
D ążenie do w olności i rozw ijanie je j poczucia je st pow szechnie znane i ak ceptow ane. W olność nie je st czym ś danym, należy do każdego z nas, je s t tym, co tw orzym y sami. Jej odczuwanie je st cenne, ale wtedy, gdy je st środkiem w rozwoju osoby, w osiąganiu wartości. Uwzględnia ona podmiotowość człowieka podkreślaną w e w spółczesnej, zm ieniającej sw oje oblicze szkole, przez postulat stw arzania warunków' do uczenia w yboru i podejm ow ania decyzji. Spełnianie tego postulatu m oże prow adzić do sam orealizacji i daje szansę w szechstronnego rozwoju.
Sam w ybór i decyzja mieści się w szerszej idei poczucia wolności. Uczniow ie klas początkow ych w pełni nie osiągają go. Jednak trzeba kształtować w nich takie um iejętności i dążenia, by prow adzić do optym alnego rozwoju. Jest to zagadnienie trudne w edukacji, w ym aga od nauczyciela dobrego kontekstu pedagogicznego na każdym jej szczeblu.
W tym artykule ukazuję możliw ości uwzględniania w yboru i decyzji uczniów w różnych sytuacjach pedagogicznych, organizowanych w klasach początkowych. Zanim przedstaw ię swoje propozycje pracy z uczniami, sprecyzuję sam ą ideę w ol ności i jej odniesienie do edukacji.
2. U w zg lęd n ia n ie w o ln o ści przez dokonyw anie w yborów
i podejm ow anie decyzji
W ielu autorów je st zgodnych co do tego, że w ram ach wolności dysponuje się w danej sytuacji określonym stopniem swobody, raz w iększym , raz m niejszym 1.
Stopień w olności zależy od: — ilości i dowolności wyboru,
1 Λ. K rąpicc: Kim j e s t czło w iek? [w:] M .A. K rąpicc i in.: W prow adzenie do filo z o fii. Lublin 1992, s. 248
1 5 8 N a u c z y c ie l i S zko ta 1 (8 ) 2 0 0 0
— w iedzy i dośw iadczeń danej osoby,
— zasobności i adekw atności je j struktur poznaw czych zakodow anych w pa mięci.
Innym aspektem w olności ujętym w definicjach je s t dośw iadczenie. D zięki niem u m oże zaistnieć poznaw anie, które odbyw a się w yłącznie w procesach w e w nętrznych uczniów, z pow odu m ocy ich sprawstw a lub niemocy. Tu w łaśnie ist nieje zw iązek między dośw iadczeniem , a wolnością.
Uogólniając ten aspekt wolności m ożem y skorzystać ze stw ierdzenia A. G rze gorczyka: „w olność własną, podobnie ja k szereg innych zjaw isk, poznajem y przez kontrast z je j zaprzeczeniem ”2.
Bliska takiemu przeświadczeniu jest T. Kukułowicz. D okonując analizy języko wej pojęcia w olności stw ierdza, że „w olność zaw arta je s t m iędzy uw olnieniem , a przylgnięciem do czegoś (...). Nie jest bez granic, owe granice pozw alają na okre ślenie jej istoty ...”\ N iebezpieczna je s t wtedy, kiedy się j ą idealizuje i rozpatruje zbyt mistycznie, zbyt idealistycznie, mając na uwadze tylko siebie lub idee, zapom i nając o tym, że żyje się wśród ludzi, rzeczy. A utorka sugeruje takie rozum ienie w ol ności, w której zachodzi godzenie w łasnych potrzeb z potrzebam i innych. K iedy wolność rozpatruje się tylko z własnego punktu widzenia, staje się ona dowolnością. R ezygnacja z czegoś, pójście na kom prom is, lub lepiej, tw orzenie now ego; sam o dzielnie, świadom ie i intencjonalnie, to w olność4.
W pow yższych poglądach na tem at w olności za każdym razem podejm ow any jest problem jej granic w świetle życia, stosunków m iędzyludzkich. G ranice, o któ
rych mowa, człow iek jest w stanic rozpoznaw ać dzięki sw oim m ożliw ościom psy chicznym. O dwołuje się do rozumu i woli, przestrzega norm moralnych, ma własny system wartości, zgodny z ogólnie przyjętymi nadrzędnymi wartościami oraz potrafi żyć w społeczeństw ie.
W obec tego trudno nie zgodzić się z tym, że poczucie wolności w ym aga auto- karności. Warto tw orzyć w arunki do jej stym ulow ania ju ż w latach w czesnoszkol- nych przez sytuacje w yboru, organizowane podczas zajęć szkolnych, bow iem w ol ność istnieje tylko w zadaniach z wyborami. Takie stanowisko zajm uje J. Kozielccki — nazyw a w olność „stanem, w którym istnieje pew ien zakres w yboru działań, idei i własnej drogi życiowej bez narażania się na represje i przem oc ograniczoną przez innych ludzi i przez instytucje społeczne”5. Taki sam aspekt podkreśla M. A. Krą- piec: „m am y św iadom ość naszej w olności ludzkiej w trakcie dokonyw ania aktów
2 A. G rzegorczyk: Etyka w dośw iadczeniu w ew nętrznym . W arszaw a 1989, s. 267.
1 T. K ukułow icz: W olność w szkole. „K ultura F izyczna” 1993, nr 3 -4 . J K. O buchow ski: C złow iek intencjonalny. W arszaw a 1993, s. 71
M a łg o rz a ta S to d u ls k a — M o ż liw o ś c i u w z g lę d n ia n ia id e i w o ln o ś c i. 159 w yborów naszego działania i w yboru dobra. Wierny bow iem , że działając lub nie działając (gdy aktualnie działamy), możem y wybierać tak, czy inaczej”6.
W w arunkach szkolnych dokonywanie wyboru może uczyć planow ania pracy, partnerstw a, zw ażania na dobro, które je st w artością naczelną w procesie docho dzenia do celu, occny nie tylko dogodnej dla wybierającego. Zawsze niesie ze sobą konsekw encje tego w yboru i w iąże się z odwagą, z rozum ieniem skutków swoich czynów i decyzji. Tak pojęty w ybór zachęca do staw iania celów w łasnych, do „chcenia”, o które często zabiegają nauczyciele.
Stosując w praktyce szkolnej odpow iednie sytuacje, stym uluję uczniów do dokonyw ania wyborów i decydow ania, co sprawia, że klasa szkolna staje się m iej scem, w którym oprócz obow iązku bycia popraw nym uczniem istnieje obowiązek bycia uczniem w ym agającym przede w szystkim od siebie, by pozbyć się bezbarw ności sw ojej osoby. W praw dzie dziecko rozpoczynające naukę w szkole nie je st w pełni dojrzałe do takich umiejętności, niemniej możliwe jest ich osiąganie poprzez stawianie celów w łasnych, odnoszenie siebie i sw oich działań do innych, doświad czanie siebie i innych. Chodzi o nadanie w ychow aniu w łaściw ego kierunku. D o świadczenia takie, polegające na kontaktach i działaniach „... prow adzą do względnie trwałych zm ian w zachowaniu”7, a tworzenie warunków do swobody zmierza do:
- znajom ości i ciągłego poznawania prawidłowości, - umiejętności przygotowania działania,
- um iejętności projektowania, - w ytyczania celów,
- w idzenia zadania jako całości, - um iejętności odrzucania nieistotnego, - um iejętności przezw yciężania przeszkód, - dążenia do współpracy,
- umiejętności sam okontroli, samooceny, - w yciągania wniosków,
- planow ania dalszej pracy, w ytyczania nowych celów.
Osiąganie przez sytuacje wyboru pow yższych umiejętności kształtuje poczucie w olności własnej, wewnętrznej, rozbudza dążenia ku sam orealizacji, a tym samym w iedzie ku w szechstronnem u rozw ojow i dzieci.
3. Propozycje sytuacji zw iązanych z w yborem
Poniżej przedstaw iam kilka sytuacji pedagogicznych, uw zględniających doko nyw anie w yboru i podejm ow anie decyzji.
6 A. K rąpicc: op. cit, s. 179.
1 6 0 N a u c z y c ie l i S zko ta 1 (8) 2 0 0 0
Sytuacje pedagogiczne, w których is to tą je s t zadanie, pob u d zają m yślenie o sobie i św iecie, ale przy udziale innych osób, które stanow ią źródło aktyw ności dziecka. Z jed n ej strony uczeń dokonując w yboru podejm uje decyzją, z drugiej zaś budzi w sobie refleksję na temat trafności wyboru, ocenia, ponosi odpowiedzialność za skutki tych wyborów i decyzji.
Poniższe sytuacje m ogą być elem entem zaprojektow anych przez nauczyciela zajęć, inspiracji do nowych pom ysłów oraz m ogą być m ateriałem diagnostycznym do oceny um iejętności ucznia w zakresie następujących przejaw ów osobow ych:
z b ie ra n ie m o żliw ych w yb o ró w rozw iązania p ro b lem u , o cena i se le k c jo n o w a nie w yborów , d o ko n yw a n ie zm ia n w p la n ie (ko n ieczn ych i u lep sza ją cyc h ), sp o só b ro zstrzy g a n ia o w yb o rze — decyzja , d o strze g a n ie zw ią zk u m ięd zy w ła sn ym i cech a m i o so b o w o ści a w ła sn ym i w ytw oram i, d o strzeg a n ie zw ią zku m ię d zy p o w o d ze n ie m w ro zw ią zyw a n iu p ro b le m u a p o sta w ą w o b ec innych, sa m o ko n tro la za ch o w a ń i dążeń w obec innych lu d zi lub w łasnych w ytw orów, u m ie ję tn o ść p o n o sz e n ia ko n sekw en cji.
P ro p o z y c je sy tu a c ji zw iązan y ch z w y b o re m i d ecy zją I. Z b ie ra n ie m ożliw ych w y b o ró w ro z w ią z a n ia p ro b le m ó w
P R O P O Z Y C J A 1. P R O J E K T U J E M Y Z A K Ł A D K Ę D O K S IĄ Ż K I M a te ria ły :
Potrzebne będą różne w zory zakładek do książek, które w ykonały inne dzieci oraz różnorodne papiery, brystole, kredki, farby, klej, nożyczki, ścinki tekstylne, i inne.
Z a d a n ie m je s t zap ro jek to w an ie zakładki do książki. N au czy ciel zachęca uczniów do obejrzenia przygotowanych w zorów zakładek, zwraca uw agę na różno rodność m ateriałów użytych do ich w ykonania. Po czym prosi:
S p r ó b u j za p r o je k to w a ć z a k ła d k ę do k s ią ż k i, m o że u d a C i s ię w y k o n a ć kilk a p ro jektó w . W ybierz je d e n z n ic h i w y k o n a j za kła d kę. W sw o ich p r o je k ta ch m o że sz w yko rzysta ć p o m y s ły in n ych .
R e fle k sja nauczyciela pow inna dotyczyć tego, czy podczas projektow ania uwzględniono różne możliwości, czy dzieci korzystały z propozycji projektów w yko nanych przez innych, czy tw orzyły oryginalne, w łasne, po dokładnym zapoznaniu się z gotow ym i zakładkam i lub w ykonały tylko jed en projekt, nie interesując się szczególnie innymi i nie poszukując innych m ożliwości w ykonania zadania.
M a łg o rz a to S to d u ls k a — M o ż liw o ś c i u w z g lę d n ia n ia id e i w o ln o ś c i. 161 P R O P O Z Y C J A 2. P O M Ó Ż W Y K O N A Ć P L A S T U S IA
M a te ria ły :
Przybory do pisania, następujące kartoniki z napisami i bez napisów:
d u ż y
c z e rw o n y m a ły tk a n in a p la s te lin a
n o ży c zk i
n ó ż
z ie lo n y
p o d k ła d k a
Z ad an iem jest pomoc koledze o imieniu Tomek w dokonaniu wyboru narzędzi, przyborów, m ateriałów , kolorów potrzebnych do w ykonania Plastusia, bohatera znanej książki „Plastusiow y pam iętnik” . Przed każdym dzieckiem pow inien leżeć ten sam zestaw kartoników (jak we wzorze).W skazane, by nauczyciel miał m ożli w ość indyw idualnej rozm ow y z każdym dzieckiem . U czniow ie m ogą wykonać Plastusia po dokonaniu w yboru, ale to ju ż inne zadanie.
N: R o m e k m a w y k o n a ć P lastusia, b o h a tera zn a n e j w am ksią żki. P om óż
m u w ybrać n a rzęd zia , m ateriały, k o lo r y itp., k o rzy sta ją c z k a rto n ik ó w z ich n a zw a m i. M o że sz sa m za p ro p o n o w a ć in n e, k tó re C i będą p o trzeb n e.
R e fle k s ja
Istotnym dla dzieci było to, że m ogą komuś pomóc, w tym przypadku niezna nem u im chłopcu. C zuły się odpow iedzialne, skore do rozm ów i dyskusji między sobą i nauczycielem . Rozm ow y, kom entarze, w raz z sam ą czy n n o ścią w yboru stw arzają możliw ość zebrania przez nauczyciela interesującego materiału informa cyjnego na tem at tego, czy dzieci dostrzegają różne m ożliwości rozw iązania zada nia wynikającego z sytuacji. Czy proponują inne, nie podane i dopisząje na pustych kartonikach.
162 N a u c z y c ie l i S z k o ła 1 (8) 2 0 0 0
P R O P O Z Y C J A 3. S K Ą D M O G Ę W IE D Z I E Ć J A K N A R Y S O W A Ć F O K Ę ?
M a te ria ły : N ie są w ym agane.
Z ad an iem ucznia jest podanie różnych możliwych źródeł, w których znajdą się inform acje o foce. Staw iam y ucznia w sytuacji pytaniowej:
Ew a n ie um iała narysować foki. N ie wiedziała ja k ona wygląda? Zasta naw iała się ja k to zro b ić? J a k mogła rozwiązać sw ój p ro b le m ? Czy m usiała p ro s ić kogoś o p o m oc?
R e fle k s ja
Uczniowie często wymieniali osoby, które mogłyby pomóc w znalezieniu źródeł potrzebnych inform acji lub traktow ali je jak o takie źródło. O czyw iście m ając na uw adze to, że siedm iolatek opiera sw oją aktyw ność na otaczających go osobach, możem y uznać, że dostrzega różne m ożliwości rozw iązania tego problem u. Często dzieci obok osób wymieniają przynajmniej jedno źródło wiedzy, np. książkę. Ucznio wie z klasy drugiej — ośmiolatki, które m ają za sobą wiele podobnych prób rozwią zyw ania tego typu problemów, w ym ieniają przede w szystkim sam e źródła wiedzy: filmy, czasopisma, fotografie, albumy, encyklopedie, podręczniki, itd.
II. O c e n a i se le k c jo n o w a n ie w y b o ró w
P R O P O Z Y C J A 1. D O B IE R A J P O D P IS Y ГА К , BY PA S O W A Ł Y D O O B R A Z K Ó W
M ateria ły :
Z estaw kartoników dla dwójki dzieci, które biorą udział w zadaniu. W zory ze staw ów podano niżej. (Zestaw dla jednego dziecka oznaczym y literą A, a dla dru giego literą B):
M a łg o rz a ta S to d u ls k a — M o ż liw o ś c i u w z g lę d n ia n ia id e i w o ln o ś c i. 163 Z a d a n ie
W zabaw ie bierze udział dwoje dzieci. Siedzą blisko siebie.
D ziecko A dostaje w kopercie obrazek motyla, dwa koty i kartoniki z napisa mi: m otyle, kot oraz kartonik bez napisu.
D ziecko В otrzymuje obrazki dw óch motyli, kota i napisy: motyl, koty i jeden kartonik bez napisu. Prow adzący obserw uje, czy badany próbuje porozum ieć się z kolegą, czy na czystym kartoniku napisze to, co mu potrzebne, czy odda dobro wolnie obrazek, który pasuje koledze, czy mu zabierze, czy też czuje się zagrożony, nie radzi sobie z sytuacją.
N.: P ro p o n u ję wam zabawę. G otowi? Oto zadanie: D obierzcie ta k i karto
n ik z n a p ise m , k tó r y d o k ła d n ie p a s u je do obrazków.
R e fle k s ja
Z abaw a m oże służyć uzyskaniu inform acji o tym , czy uczeń je s t w stanie um iejętnie odróżnić rzeczy w ażne od mniej w ażnych, potrafi zrezygnow ać z w ła snych celów na rzecz innych, to znaczy czy będzie skłonny oddać jeden ze swoich napisów, nawet jeśli kolega nie będzie w idział możliwości porozumienia się. Oczy wiście, oczekiwanym zachowaniem pary dzieci jest porozumienie się i wymiana nic sw oich i zbytecznych kartoników na potrzebne, pasujące do układanki.
P R O P O Z Y C J A 2. T O N IE M O J E P U Z Z L E M ateria ły :
Zadanie m oże być poprzedzone zabaw ą w puzzle wykonane przez dzicci, np. z w akacyjnych pocztów ek.
Z adanie:
Prosim y o w ybranie jednej z odpowiedzi na pytanie nauczyciela. N .: J a k za c h o w a sz się w n a stę p u ją c e j sytu a cji?
Ty i ko le g a b a w icie się p u zz la m i. W czasie zabaw y tro ch ę się pom ieszały. B ra ku je Ci k ilk u części, a je d n a Ci nie pasuje, chyba należy do Twojego kolegi.
Co m o żesz zrobić? Wybierz.
1. Porozm aw iasz z kolegą i zaproponujesz wymianę. 2. O dbierzesz mu to co Twoje.
164 N a u c z y c ie l i S zko ta 1 (8) 2 0 0 0
R e fle k s ja :
W pierwszym m om encie dla dzieci najw ażniejszą spraw ą było doprow adzenie do tego, by w pudełku znajdow ały się w szystkie części układanki pasujące do ilu- stracji-w zoru. W ybierano w ięc odpow iedź 1 lub 2. D zieci nieśm iałe, w zabaw ie bierne, najczęściej chciały rezygnow ać z porozum ienia i om ijały problem , prosząc o now e pudełko. N ależy podkreślić, że w ybór odpow iedzi nie je s t tym sam ym , co rzeczyw iste zachow anie w naturalnej sytuacji. W ybór rozw iązania zadania św iad czy o tym , ja k dziecko zachow ałoby się będąc w podobnej sytuacji, a niekonieczne ja k byłoby napraw dę. N ależałoby podjąć kolejne próby, aby utrw alać pożądane zach o w an ia i elim in o w ać te, które nie sp rz y ja ją p raw id ło w ej o cen ie i s e le k cjonow aniu wyborów.
P R O P O Z Y C J A 3. O C O P O P R O S IS Z Z A C Z A R O W A N Y K O R A L IK ? M ateria ły :
N ie przewidziano. Z adanie:
Staw iam y dziecku pytanie. R ozm aw iam y z każdym osobno.
N .: W yobraź sobie, że je s te ś p o sia d a czem za cza ro w a n eg o ko ra lika . Jeg o
m o c w ygasa, ale p rze d te m m o żesz p o p ro s ić o co tylko chcesz. J e ś li p o p ro sisz o coś dla ko g o ś in n eg o , Tobie zostaje tylko je d n o życzenie.
O co p o p ro siłb yś?
R e fle k s ja :
Dzieci na ogół miały trudności w ocenie m ożliwych wyborów. Skupiały uwagę raczej na sobie i swoich materialnych potrzebach. D opiero po dodatkow ych w yja śnieniach p ro siły o coś dla sw oich rodziców . W ielokrotne staw ian ia uczniów w podobnych sytuacjach (koralik zm ieniano na złotą rybkę, prow adzono dyskusje) sprawiło, że dzieci coraz częściej rezygnowały z próśb o lalki, komputery, czy rowe ry górskie dla siebie. Pojaw iały się prośby o pokój na Ziem i, o to by dzieci m ogły m ieć i m am ę i tatę, czy też, by ludzie nie strzelali do siebie, by sąsiedzi żyli w zgo dzie, itp.
M a łg o rz a to S to d u ls k o — M o ż liw o ś c i u w z g lę d n ia n ia id e i w o ln o ś c i. 165
II I. D o k o n y w an ie z m ia n w p la n ie (k o n ieczn y ch lu b u le p sz a ją c y c h ) P R O P O Z Y C J A 1. J A K U L E P IS Z L U D Z IK A Z P L A S T E L IN Y ? M ateria ły :
Dla każdego dziecka propozycja planu pracy. PL A N PR A C Y 1. N arysuj go.
2. Przejrzyj inne rysunki. 3. Wybierz.
4. Ulep.
Ale możesz to zrobić inaczej! Z adanie:
N.: Z a d a n ie m Twoim j e s t u lep ien ie z p la stelin y ludzika. M o żesz to zrobić
w e d łu g p la n u , k tó r y m a sz p r z e d sobą.
R e fle k sja :
Nauczyciel podczas obserwacji dziecka może zwrócić uwagę na to, czy uczcń stara się w ykonać pracę ściśle według proponow anego planu. M oże uczeń potrafi dostrzec i sam odzielnie zdecydow ać o zm ianie planu, uzasadniając ją , czy zmiana odznacza się oryginalnością, czy uczeń proponuje trafniejsze rozw iązania, czy też je s t to podyktow ane w łasną wygodą.
P R O P O Z Y C J A 2. M O Ż E TY Z N A J D Z IE S Z R A D Ę ? M ateria ły :
Nie przewidziano. Z adanie:
Prosim y ucznia o udzielenie odpow iedzi. Dziecko może wybrać spośród pro ponow anych, ale być może sam o znajdzie rozw iązanie i radę.
N .: A d a m m a k o le g ę M irk a . P ierw szy ra z M ir e k n ie o d ro b ił zadania.
C h ce o d p isa ć o d A d a m a i d a je m u b a tonik. Co m a zro b ić A d a m ?
166 N a u c z y c ie l i S zko ta 1 (8) 2 0 0 0
1. W ziąć batonik, nie daw ać odpisać.
2. Podziękow ać za batonik (nie przyjąć go), dać zeszyt, by m ógł odpisać. 3. M ożna znaleźć inne w yjście — w ytłum aczyć i pom óc odrobić. R e fle k s ja :
D zieci nie godziły się na nieuczciw e postępow anie. Chciały zm ienić propozy cje, ale nie zaw sze potrafiły zw erbalizow ać chęć zmian.
P R O P O Z Y C J A 3: P L A N U J E M Y W O L N Y D Z IE Ń M a te ria ły :
N ie przew idziano.
Z a d a n ie m je st udzielenie odpow iedzi na pytanie nauczyciela i dostrzeżenie zależności naszych zam ierzeń od pew nych warunków, na które m am y niew ielki wpływ, np. na pogodę. Nauczyciel odwołuje się do bohaterek podręcznika do pierw szej klasy, z którego aktualnie korzysta.
N .: D o ro ta i I n k a w stały rano. — Co b ęd ziem y d zisia j robić?
— N a jp ie r w z je m y ś n ia d a n ie , p o te m n a k a r m im y A z o r a , p ó jd z ie m y na
spacer. K ie d y w ró cim y ze sp a ceru , p o m o ż e m y m a m ie. P o p o łu d n iu p o c z y ta m y so b ie ksią żk ę .
A le za o k n e m n ieb o było za c h m u rzo n e . Z a c zę ło pa dać. J a k Ty za p la n o w a łb y ś dzień ?
R e fle k s ja :
Dzieci planowały dużo różnych zajęć i na ogół uw zględniały zm iany w planie. N iektóre uznały, że zm iany nie są konieczne. U m iały to uzasadnić: „deszcz i za chm urzone niebo to nie pow ód, by nie baw ić się na podw órku” .
IV. S p o só b ro z s trz y g a n ia o w y b o rz e — d ecy zja
P R O P O Z Y C J A 1. J A K Z A P A K U J E S Z P R E Z E N T M a te ria ły :
D ziecko musi m ieć do dyspozycji różne m ateriały, które w ykorzystujem y do pakow ania niekoniecznie prezentów, np. kartonik po perfumach, po butach, gazetę, szary papier, kolorow y papier, tasiem kę, sznurek, foliow y worek, itp.
M a łg o rz a ta S to d u ls k a — M o ż liw o ś c i u w z g lę d n ia n ia id e i w o ln o ś c i. 167 Z a d a n ie m jest zapakowanie ludzika z plasteliny w odpowiedni sposób, tak, by m ógł być on prezentem .
N ależy użyć odpow iednich materiałów. N auczyciel zw raca się do uczniów: N .: P la ste lin o w y lu d z ik to p rezen t. Z a p a k u j go.
R e fle k s ja :
Oczekujem y decyzji samodzielnej i trafnej. Być może, że uczeń będzie potrze bow ał naszej konsultacji, ale decyzję powinien podjąć sam. M ożem y ocenić zacho w anie ucznia w obec sytuacji, w której ma podejm ow ać decyzję.
P R O P O Z Y C J A 2. D E C Y D U JĘ O T Y M C O Z R O B IĘ M a te ria ły :
Nie przewidziano. Z adanie:
N auczyciel stawia ucznia w sytuacji w yboru i prosi o podjęcie decyzji: N .: K o le ża n k a p o życzyła C i ka setę w ideo z ciekaw ym film e m , ale m u sisz
w y k o n a ć je d e n z g r a fó w m a te m a ty c zn y c h , k tó re zadała P ani. M o ż e sz w yko n a ć i ten d r u g i — le p ie j b ęd ziesz um iał. P o stanaw iasz, Że:
1) obejrzysz film, 2) zrobisz jed en g ra f, 3) zrobisz dwa grafy. R e fle k s ja :
W iększość decyzji była trafn a i św iadczyła o poczuciu obow iązku m oich uczniów. Choć godne uwagi były te decyzje, których nie zaproponowałam , a które uwzględniały poczucie obowiązku i przyjemności z oglądania filmu. Co do szybkości decydow ania poziom był bardzo zróżnicowany. Często dochodziło do podobnych decyzji i do ich zmiany.
P R O P O Z Y C J A 3. U R Z Ą D Ź P R Z Y J Ę C IE U R O D Z IN O W E Materiały:
168 N a u c z y c ie l i S zko ta 1 (8) 2 0 0 0
Z adanie:
Prosim y o udzielenie odpow iedzi na poniższe pytanie nauczyciela:
N .: Z a p ro siłeś g o ś c i na sw oje urodziny. M am a zrobiła zaku p y: chleb, kawę, świeczki, sok owocowy, tort, cukierki.
Czym poczęstujesz sw oich g ości?
R e fle k s ja :
D ecyzje w przypadku tej sytuacji były podejm ow ane szybko, jed n ak czasam i nietrafnie. Pośród tortu i cukierków do spożycia dzieci proponow ały św ieczki. Po udzieleniu w skazów ki szybko orientow ały się i udzielały popraw nej odpow iedzi. Pouczały się wzajem nie, że nie jest dobrze podejm ować decyzji bez zastanowienia.
V D o s trz e g a n ie z w ią z k u m ięd zy w ła sn y m i c e c h a m i oso b o w o ści a w łasn y m i w y tw o ram i
P R O P O Z Y C J A 1. U R Z Ą D Z A M Y S W O JĄ K L A S Ę M a te ria ły :
Zadania zw iązane z urządzaniem klasopracow ni: Z ad an ia:
— w ydzieranka z kolorowego papieru,
— zam alow anie grubym pędzlem pow ierzchni niew ielkiego kartonika, — porządkow anie klocków — ułożenie w odpow iednich kartonach
(lub inne prace porządkow e).
Z adanie:
P rzed w ykonaniem pracy prosim y o d okończenie zdania: Tę p ra c ę trzeba wykonywać... (jak? - cierpliwie, starannie, szybko). Prosimy, by dziecko w ybra ło spośród zadań to, co potrafi zrobić najlepiej.
Po w ykonaniu pracy prosim y każde dziecko o dokończenie zdania:
Wybrałem (wydzierankę), bo jestem...
R e fle k s ja :
Dzięki sytuacji dochodziło do uśw iadom ienia, że warto w ybierać to, co potrafi się najlepiej i to co się lubi robić.
M a łg o rz a ta S to d u ls k a — M o ż liw o ś c i u w z g lę d n ia n ia id e i w o ln o ś c i. 169 P R O P O Z Y C J A 2. D L A C Z E G O K O T N A P R A W IŁ S A M O C H Ó D ?
M ateria ły :
H istoryjka obrazkow a przedstaw iona poniżej (rys. J. Jurjew icza z pism a dla dzieci „M iś”).
Z a d a n ie :
Nauczyciel pokazuje historyjkę i zachęca:
N.: L ub isz sam ochody? One często się psują i jest z n im i wiele pracy. Z o bacz, ja k po ra d ził sobie kot z własnym pojazdem. O bejrzyj obrazki. Powiedz, dlaczego kot m ógł napraw ić sw ój sam ochód. Wybierz najw łaściw szą odpo wiedź spośród następujących. Uważnie posłuchaj. Je ś li będziesz chciał, prze czytam C i raz jeszcze:
K ot m ógł napraw ić samochód, bo:
1) m iał skrzynkę z narzędziami, 2) był pom ysłow y i zaradny,
3) poustaw iał taborety jeden na drugim. R e fle k s ja :
Zadanie tej sytuacji polega na w yborze najwłaściwszej odpowiedzi na pytanie o zw iązek między w ykonywaną pracą, a własnymi cechami. Służy uzyskaniu infor macji o tym, czy dziecko zauw aża ten związek. Nie je st łatwo uczniow i pierwszej klasy sam odzielnie dostrzec cechy, które pom agają w praw idłow ym w ykonaniu zadania. N ie zaw sze potrafi uzasadnić w ybraną odpowiedź.
170 N a u c z y c ie l i S z k o ła 1 (8 ) 2 0 0 0
P R O P O Z Y C J A 3. J A K P O R A D Z IĆ S O B IE Z Z E P S U T Y M Ż E L A Z K IE M ?
M ateria ły :
H istoryjka pochodząca ze „Św ierszczyka” .
Z adanie: Prow adzący:
N .: O bejrzyj historyjkę „K o t K a cp e r p ra s u je ”. M am do C ie b ie kilk a p y tań. Zechcesz na n ie odpow iedzieć? lub Zastanawia m nie:
1. D laczego kot K acper nie m ógł w yprasow ać ubrania? (Ż elazko nie było włączone).
2. Jaki był kot Kacper? lub: Co m ożna pow iedzieć o kocie? (nieuw ażny, roz targniony, mało spostrzegaw czy).
3. Co by było, gdyby K acper był rozw ażny?
(Spraw dziłby, czy żelazko je st w łączone i w yprasow ałby ubranie). R e fle k s ja :
Sytuacja zadaniow a pow inna utrwalać przekonanie, że istnieje zależność m ię dzy cecham i osobow ości, a w ykonyw aną pracą.
M a łg o rz a to S to d u ls k a — M o ż liw o ś c i u w z g lę d n ia n ia id e i w o ln o ś c i. 171
V I. D o strz e g a n ie zw iązk u m ięd zy p o w o d zen iem w ro zw iązy w an iu p ro b le m u czy z a d a n ia a p o sta w ą w obec inn y ch
P R O P O Z Y C J A 1. W S P Ó L N IE W Y K O N U JE M Y O K Ł A D K I N A K S IĄ Ż K I
M a te ria ły :
Książki, papier do obłożenia książek. Z adanie:
Dzieci pracują w trzyosobow ych grupach. Ich zadaniem je st obłożenie jednej książki. W arunek — każdy ma mieć udział w wykonaniu zadania. Wyjaśniamy, że czas je s t ograniczony (np. 10 min.).
R e fle k s ja :
N auczyciel m oże dokonać obserw acji pod kątem um iejętności w spółpracy, rozw iązyw ania zaistniałych spraw spornych na drodze kom unikacji, um iejętności przyjmowania racji innych ludzi i korzystania z nich. Ważne, by uwzględnić w pozy tywnej ocenie osoby, które byw ają konfliktowe, ale w rezultacie dopuszczają m oż liwość racji innych osób.
P R O P O Z Y C J A 2. C Z Y W IE S Z K T O I C O P O W IE D Z IA Ł ? ... M ateria ły :
Ilustracja „M okry kotek” („Św ierszczyk”). Z adanie:
Prow adzący: K iedy dziś szłam do szkoły, widziałam na drodze kotka. Po myślałam, że p ew n ie się zgubił. Przypom niałam sobie, że mam tę ilustrację.
Pokazuje. C zeka przez chwilę. Jeśli dziecko chce podzielić się pierwszym i w raże niam i, pozw ala mu. Po czym w prow adza w sytuację: Tu też jest zagubiony lub bezdomny kotek. Popatrz na rysunek i powiedz, kto co pow iedział w> czasie roz
mowy.
1. — Taki m okry kotek... Zim no mu. 2. — E tam , nic mu nie będzie...
172 N a u c z y c ie l i S zko ta 1 (8 ) 2 0 0 0
R e fle k s ja :
Przyporządkow anie wypowiedzi według przyjętej postaw y przez osoby, które są bohaterami zilustrowanej sytuacji „M okry kotek” . Nauczyciel uzyska informacje o tym, czy uczeń dostrzega zw iązek m iędzy postaw am i, a stosunkiem do zaistnia łego problemu.
P R O P O Z Y C J A 3. J A K O D Z Y S K A Ć P IŁ K Ę ? M a te ria ły :
Ilustracja „Jak odzyskać piłkę” . Z adanie:
P row adzący: L u b ię patrzeć na bawiące się dzieci, a Ty p ew n ie lubisz ba wić się z kolegam i? Czasam i w zabawie dochodzi do trudnych sytuacji. P oka zuje ilustrację. Wyobraź sobie, że chłopcy odebrali C i piłkę. M ożem y się um ó wić, że je d n a z postaci to Ty.
C o zro b icie ? Ja k najlepiej załatwić tę spraw ę?
R e fle k s ja :
Sytuacja służy zdobyciu informacji dotyczących sposobu rozum ienia i um iejęt ności w spółpracy z innymi, rozwiązyw aniu konfliktów.
M a łg o rz a ta S to d u ls k a — M o ż liw o ś c i u w z g lę d n ia n ia id e i w o ln o ś c i. 173
4. Z akończenie
W szystkie wyżej przedstawione, proponowane sytuacje, których głównym ele m entem było zadanie zw iązane z w yborem i decyzją, zostały zw eryfikow ane w klasie drugiej i trzeciej podczas zintegrow anych zajęć szkolnych.
Z nalezienie się w takich sytuacjach w ym agało od uczniów wielości i złożono ści operacji myślow ych, czynności, zachowań, które nazyw am przejawam i osobo wymi. W przejawach tych w raz z kolejnymi próbami rozwiązań zadań podejm owa nymi przez m oich uczniów obserw uję korzystne zmiany. Choć pierw sze próby w yboru były nieudane, pojaw iały się trudności w rozum ieniu m oich oczekiwań, kolejne próby przynosiły rezultaty. Dzieci lepiej rozumiały sw oją rolę w dokonywa niu w yborów i podejm ow aniu decyzji. Stawały się aktyw niejsze, miały wiele w ła snych pomysłów, potrafiły porozum iew ać się podczas pracy w grupie lub z partne rem. Po dw óch latach pracy sw obodnie w ykonują zadania w sytuacjach zw iąza nych z w yborem .
U w ażam , że m ożliw ości u w zg lęd n ia n ia idei w olności w pracy z dziećm i w w ieku w czesnoszkolnym istnieją przede w szystkim w organizowaniu różnorod nych sytuacji pedagogicznych, zw iązanych z wyborem i podejm ow aniem decyzji, których is to tą je st zadanie.
