R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H T o m VI I I - 19 9 8 K S . T O M A S Z F R Y M A R K G d a ń s k K O N K O R D A T D L A W O L N E G O M I A S T A G D A Ń S K A ? " I. M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H A R A K T E R P R A W N Y W O L N E G O M I A S T A G D A Ń S K A Dn i a l | st yc z ni a 1919 r. r o z p o c z ę ł a się w P a r y ż u k o n f e r e n c j a p o k o j o w a . Mi a ł a o n a r o z s t r z yg ną ć o k szt a ł ci e p o w o j e n n e j E u r o p y . W k i l k a dni p o jej o t wa r ci u st r ona a m e r y k a ń s k a p r z y g o t o w a ł a w s t ę p n y p r o j e k t w s p r a w i e gr a n i c e ur ope j s ki ch. P r o p o n o w a n o w n i m p r z y z n a ć P o l s c e „ b e z p i e c z n y i n i e s k r ę p o wa n y d o s tę p do B a ł t y k u " 1. Z a z n a c z o n o , że d l a P o l sk i G d a ń s k b y ł p r z e d e w s z y s t k i m n a t u r a l n y m p o r t e m m o r s k i m, k t ó r e g o r o z wó j b y ł od w i e k ó w z nią z wi ą z a ny ze w z g l ę d u na u p r a w ni e n i a , j a k i e w n i m p o s i a d a ł a 2. Wyka/, u/.ylych sk rótów: AA G - A rc h iw u m A rc h id ie ce z ja ln e G d a ń s k i e AA N - Archiwami Akt N o w y ch w W a r s z a w ie A AS - „A ct a A p o s to lica e S e d is ” , R o m a 1909— AP G - A rc h iw u m P a ń s tw o w e w G d a ń s k u M S Z - M in isters tw o S p raw Z a g ra n ic z n y ch RP — R zec zp o s p o lita Po lsk a W M G - W o ln e Miasto G dańsk E. C i c h y, F a szyzm »• G d a ń sku 1 9 3 0 -1 9 4 5 , T o r u ń 1993, s. 9-10. R. 1 i e i 1 a n e k. S p ra w a G d a ń ska rr p o lity c e w ie lk ic h m o c a r s tw za c h o d n ic h w o k r e sie k o n feren cji p o k o jo w e j 1919 r.. „ P rzeg ląd Z ac h o d n i" , 3 ( 1 9 5 4 ), s. 1 4 0 - 1 8 1 : zob. także: W. Z a j e w s k i. W pływ o p in ii p u b lic z n e j n a d e c y zje k o n fe r e n c ji p o k o jo w e j u> P a ryżu , „Litery", 6(1969), s. 32-33; M. P 1 e n k i e w i c z, K o ś c ió ł k a to lic k i w W o ln ym M ieś cie G da ń sku 1933 -1 9 3 9 , Bydgoszcz. 1980, s. 10-1 1; S. M i k o s. D z ia ła ln o ś ć K o m isa r ia tu G e n e raln eg o R ze cz yp o sp o litej P o lsk ie j tr W olnym M ie ś c ie G d a ń sku ir la ta c h 1920 -1 9 3 9 , W a r s z a w a 19.69, s. 6.
G d a ń s k , z w i ą z a n y ści śl e z hi s t or i ą Pol ski , stał się w t y m c z a s i e p r z e d m i o t e m i n t e n s y w n y c h z a b i e g ó w p o l s k i c h i n i e m i e c ki c h . T e z y p o l s k i e - d o m a g a j ą ce się p r z y ł ą c z e n i a G d a ń s k a do Pol ski , p r z e d s t a w i o n e R a d z i e Na j wy ż s z ej K o n f e r e n c j i P o k o j o w e j , tzw. R a d z i e D z ie s i ęc i u , w której sk ł a d wc hodz i l i s z e f o w i e r z ą d ó w or az m i n i s t r o w i e s p r a w z a g r a n i c z n y c h pi ęci u z wy ci ęs ki c h m o c a r s t w - o p i e r a ł y się n a a r g u m e n t a c h h i s t o r y c z ny c h , p o l i t y c z n y c h i e k o n o m i c z n y c h . O c z y w i ś c i e st r on a n i e m i e c k a p r o t e s t o w a ł a us i l ni e p r z e c i w k o o d ł ą c z e n i u G d a ń s k a od N i e mi e c . Pr zy t y m nie tyle w y s u w a n o tu a r g u m e n t y g o s p o d a r c z e - G d a ń s k w r a m a c h R z e s z y b y ł b y o d l e g ł y m , p r o w i n c j o n a l n y m za k ą t k i e m kr aj u o m a ł y m , nie m a j ą c y m z n a c z e n i a por ci e, który o bo k H a m b u r g a , B r e m y c z y L u b e k i nie m i a ł w ł a ś c i w i e racji byt u - co raczej a rg um e nt y e t n o g r a f i c z n e ( w i ę k s z a c z ę ś ć l udnoś c i osi adł ej u u j ś c i a W i s ł y b y ł a p o c h o d z e n i a n i e m i e c k i e g o ) i p o l i t y c z n e - w z w i ą z k u z p r z y b i e r a j ą c y m i na sile n a s t r o j a m i r e w i z j o n i s t y c z n y m i i o d w e t o w y m i m i a s t o s t a n o w i ł o w a ż n y bastion n a s z l a k u „ D r a n g n a c h O s t e n ’" . Z a r ó w n o a m e r y k a ń s k i p r e z y d e n t Th. W. W i l s o n , j a k i p r e m i e r franc uski G. C l e m e n c e a u z a a k c e p t o w a l i p ol s k i e s t a n o w i s k o i u z n a w a l i s ł u s z n o ś ć p r z y t o c z o n y c h a r g u m e n t ó w . J e d n a k ż e p r o p o n o w a n y m r o z w i ą z a n i o m p r z e c i w s t a w i ł się z d e c y d o w a n i e ó w c z e s n y p r e m i e r Wi e l k i e j Br yt a ni i L l o y d G e o r ge . P r z y c z y n ą r ó ż n i c y z d a ń stron k o n f e r u j ą c y c h był o d m i e n n y s p o s ó b wi dz e n i a w ł a s n y c h i n t e r e s ó w p o l i t y c z n y c h . F r an c j a , u pa t r u j ą c w N i e m c z e c h p o t e n c j a l n e g o w r o g a , d ą ż y ł a do m a k s y m a l n e g o o s ł a b i e n i a s w e g o w s c h o d n i e g o s ą s i ad a ; w i d z i a ł a t eż w P o l s c e z a p or ę p r z e c i w r e w o l u c ji s ocj al i st ycz ne j , a t a k ż e f o r p o c z t ę s w y c h w p ł y w ó w w tej części E u r o p y . A ng l i a na t omi ast , d ą ż ą c do z a c h o w a n i a w z g l ę d n e j r ó w n o w a g i n a k o n t y n e n c i e po z a ł a m a ni u się m o n a r c h i i a us i r o - wę g i e r s k i e j , p r a g n ę ł a z a c h o w a ć N i e m c y j a k o j e d n o z m o c a r s t w e u r o p e j s k i c h ; j e d n o c z e ś n i e mi a ł y być o n e s k u t e c z n ą z a p o r ą przeciw Rosj i R a d z i e c k i e j o ra z n a d m i e r n y m w p ł y w o m F r a n c j i 4. W o b e c z a s a dn i c z e j r óż n i c y z d a ń m i ę d z y c z o ł o w y m i p o l i t y k a mi p o s t a n o w i e n i e u t w o r z e n i a W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a z os t a ł o p r z e d s t a w i o n e i p r z e p r o w a d z o n e w t r a k t a c i e p o k o j o w y m p o d p i s a n y m 28 c z e r w c a 1919 r. w We r s a l u
• ' M . W o j c i e c h o w s k i , P o ls kie R a d y L u d o w e na P o m o rzu G d a ń ski ni vc talach 1 9 1 8 -1 9 2 0 , „ L i t e r y ” 11(196 8), s. 2-4; z.ob. także: B i e r z a n c k , S p ra w a G d a ń ska ir p o lity ce , s. 140-1 81 ; M i k o s , D z ia ła ln o ść K o m isa r ia tu , s. 6; C i c h y. F aszyzm w G d a ń sku , s. 10.
4 M. P o d 1 a s z e w s k i, U stró j p o lity c z n y W oln eg o M ia sta G d a ń ska vr la ta ch 1920-1933, G d y n i a 1973, s. 23; zob. tak że: R. B i e r z a n e k. P a ń stw o P o lskie »• p o lity cz n yc h k o n c e p c ja c h m o c a r s tw za c h o d n ich 1 9 1 7 -1 9 1 9 , W a r s z a w a 1964, s. 75.
pod P a r y ż e m . Z g o d n i e z j e g o p o s t a n o w i e n i a m i N i e m c y z r z e k ł y się n a r zecz G ł ó w n y c h M o c a r s t w S p r z y m i e r z o n y c h i S t o w a r z y s z o n y c h w s z y s t k i c h p r a w i t yt uł ów do t e r yt or iu m W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a , o b j ę t e g o s z c z e g ó ł o w o g r a n i ca mi w y z n a c z o n y m i w art. 100 t r akt at u w e r s a l s k i e g o 5.
Dn i a 8 lut ego 1920 r. n a s t ą p i ł o zaj ęc i e G d a ń s k a p r z e z w o j s k a b ry t y j s k i e i prze j ę c i e a d mi ni s t r a cj i p rz e z W y s o k i e g o K o m i s a r z a Li gi N a r o d ó w n a czas do 27 l i st opada 1920 r., ki ed y w ł a d z ę u s t a w o d a w c z ą - z g o d n i e z d e c y z j ą Ko n f e r e n c j i A m b a s a d o r ó w z d n i a 27 p a ź d z i e r n i k a 1920 r., o b o w i ą z u j ą c ą od 15 l i st opada 1920 r. - pr ze j ął w y b r a n y 16 m a j a 1920 r. p a r l a m e n t W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a ' 1. T a k wi ęc s t o s o wn i e do art. 102 t r akt at u w e r s a l s k i e g o w o l ą G ł ó w n y c h M o c a r s t w S p r z y m i e r z o n y c h i S t o w a r z y s z o n y c h w d n i u 15 l i s t o p a d a 1920 r. zost ał o p o w o ł a n e do ż y c i a W O L N E M I A S T O G D A Ń S K o o b s z a r z e 1 893 k m 2 ( bez wl i c z e ni a p o w i e r z c h n i wó d p o r t o w y c h ) . W y t y c z e n i e m g r a n i c t ak o k r e ś l o nego t e ry t o r i u m z a j ę ł a się s p e cj a l n a k o m i s j a , z ł o ż o n a z t r z e c h c z ł o n k ó w (art.
101 )7.
D o a k tó w n o r m a t y w n o - p r a w n y c h p o w o ł u j ą c y c h W o l n e M i a s t o G d a ń s k n a leży zal i czyć p o na d t o k o n w e n c j ę p a r y s k ą z 9 l i s t o p a d a 1920 r . 8 o r az u z u p e łn i a ją c ą j ą u m o w ę w a r s z a w s k ą z 24 p a ź d z i e r n i k a 1921 r
W o l n e M i a s t o G d a ń s k mi a ł o r ó w n i e ż s w o j ą w a l u t ę - g u l d e n a 10.
G o d ł e m W o l n e g o M i a s t a był y d w a s r e br n e k r z y ż e u s t a w i o n e j e d e n n a d d r u g i m na c ze r w o n e j t ar cz y, nad k t ó r y mi un o s i się z ł o t a k o r o n a ' '.
T r ak t a t we r sa l s k i u za l e ż n i ał p r o w a d z e n i e pol i t yki m i ę d z y n a r o d o w e j G d a ń ska od Ligi N a r o d ó w i P o l s k i 12.
7 T ra kta t P okoju m ię d zy M o c a rstw a m i S p rz y m ie r z o n y m i i S to w a r z y s z o n y m i a N iem ca m i. art. 100, [w:] Z b ió r d o k u m en tó w u rzę d o w y c h d o ty c zą c y c h sto s u n k u W o ln eg o M ia s ta G d a ń ska do R z e cz yp o sp o litej P o ls kie j ir G dańsku, cz. !: L a ta 1 9 1 8 -1 9 2 0 , G d a ń s k 1923. s. 8-12.
* C i c h y, F aszyzm # G d a ń sku , s. 9.
7 S. D z i e w u 1 s k i. L u d n o ś ć W o ln eg o M ia sta G dańska, „ E k o n o m i s t a ” , 3 (1 9 2 4 ) s. 52: N. K r e u 1 z b u r g, A tla s d e r F reien S ta d t D a n z ig , D a n z i g 1936, s. 1 n.
s Była to k o n w e n c ja m ię d zy P o ls k ą a W o ln y m M ia s te m G d a ń s k ie m .
I Z aw arta p o m ię d z y P o ls k ą a W o ln y m M ia s tem G d a ń s k i e m c elem w y k o n a n i a i u z u p e ł nienia pols k o -g d ań sk iej k o nw encji paryskiej.
10 M. G u m o w s k i, M. P e 1 c z a r, P ie n ią d z G d a ń s ki, G d a ń s k 1960, s. 32. II K o n stytu cja W oln eg o M ia sta G d a ń s k a , [w:J Z b ió r d o k u m e n tó w u rz ę d o w y c h d o ty c zą c y c h sto su n ku W olnego M ia sta G d a ń sk a d o R ze c z y p o s p o lite j P o lskie j, cz. II: L a ta 1 9 2 0 -1 9 2 4 , G dańsk 1924, art. 2.
A r t y k u ł 103 t r a kt at u g w a r a n t o w a ł L i dz e N a r o d ó w z n a c z n e u pr a w n i e ni a w W o l n y m M i e ś c i e G d a ń s k u . Jej m a n d a t a r i u s z e m b y ł W y s o k i Ko mi s a r z, z a m i e s z k a ł y w G d a ń s k u . F a k t y c z n i e stał się on r e p r e z e n t a n t e m i n t er es ó w m o c a r s t w o d g r y w a j ą c y c h w tej o r g a n i z a c j i g ł ó w n ą rolę. L i g a N a r o d ó w u z y s k ał a k o m p e t e n c j e d o z a t w i e r d z e n i a K o n st y t u cj i W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a oraz m i a ł a s p r a w o w a ć nad n i m pr ot e k t o r at . W s z e l k i e s p or y p o m i ę d z y Pol ską a W o l n y m M i a s t e m G d a ń s k i e m m i a ł r o z st r z y g a ć w p i er ws z ej instancji W y s o ki K o m i s a r z Ligi N a r o d ó w . On r ó w n i e ż p o s i a d a ł p r a w o we t a w s t o su nk u do u m ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h z a w i e r a n y c h p rz e z P o l s k ę w i mi eni u Gd a ń s k a , g d y b y R a d a Ligi u z n a ł a j e z a s p r z e c z n e ze s t a t u t e m W o l n e g o M i a s t a lub z k o n w e n c j ą p a r y s k ą 13. P o l s k a o t r z y m a ł a p r a w o p r o w a d z e n i a s p r aw z a g r a n i c z n y c h W o l n e g o Mi a s t a G d a ń s k a , st ąd i nt e r esy M i a s t a i j e g o o b y w a t e l i r e p r e z e n t o w a ł y w świ eci e p o l s k i e p l a c ó w k i d y p l o m a t y c z n e i k o n su l a r n e , n a t o m i a s t na t e r yt o r i u m W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a m i a ło - za z g o d ą Po l s k i - s we k on s u l a t y 35 p a ń s t w 14. G d a ń s k zo s t a ł z o b o w i ą z a n y do z a p e w n i e n i a P o l s c e s w o b o d n e g o d o s t ę p u do m o r z a . W r e s z c i e t r akt at w er s a l s k i w s p o m i n a ł o o c h r o n i e i n t e r e s ów polskiej m n i e j s z o ś c i n a r o d o w e j w W o l n y m Mi e ś c i e . D l a r e p r e z e n t o w a n i a t y c h ż e u p r a w n i e ń od 1921 r. w W o l n y m M i e ś c i e G d a ń s k u u r z ę d o w a ł K o m i s a r z G e n e r a l ny R z e c z y p o s p o l i t e j Pol ski ej , r e p r e z e n t u j ą c y p r a w a Pol ski w S e na c i e Mi ast a. B y ł on m i a n o w a n y p r z e z R z ą d Po l s k i b e z k o n i e c z n o ś c i z a s i ę g a n i a u pr zedni ej z g o d y S e na t u . Dl a p o d k r e ś l e n i a j e g o poz yc j i d y p l o m a t y c z n e j r z ąd w W a r s z a wi e n a d a w a ł k a ż d o r a z o w e m u K o m i s a r z o w i G e n e r a l n e m u u r z ę d o w y tytuł m i nistra. K o m i s a r z G e n e r a l n y b y ł z w i e r z c h n i k i e m w s z y s t k i c h u r z ę d n i k ó w p o l sk i c h d z i a ł a j ą c y c h w G d a ń s k u . J e g o o r g a n e m w y k o n a w c z y m b y ł o biuro, p o d z i e l o n e na c z t e ry w y d z i a ł y . K o m i s a r z w r a z ze s w o i m b i u r e m podl egał p o c z ą t k o w o P r e z y d i u m R a d y M i n i s t r ó w , a od 1924 r. M i n i s t e r s t w u S p ra w Z a g r a n i c z n y c h 15.
13 P o d 1 a s .7. e w s k i. U stró j p o lity c z n y W o ln eg o M ia sta G d a ń ska , s. 19; /.oh. także: E, C i e ś I a k, Cz. B i e r n a t , D z ie je G d a ń sk a , G d a ń s k 1969, s , 4 4 6 -448.
14 W W o ln y m M ie ń cie G d a ń s k u m ie ściły się k o n su la ty A nglii, A r g e n ty n y , Aus trii, Belgii, B oliw ii , B razylii, D a n ii, E k w a d o ru , Est onii , F inlandii, Francji , G w a te m a li, Haiti, Hiszpanii, H o lan d ii , H o n d u r a s u , J u g o s ła w ii. K o lu m b ii , K uby, Lib erii, Ł o tw y . M e k sy k u , N ik a rag u i, N o rw e gii, P a n a m y , P ortugali i, R u m u n ii, R z es zy N ie m ie ck iej, San D o m in g o , S z w a jca rii, Szwe cji, T urc ji, U S A , W ęg ier, W ło c h , Z S R R ; por. D a n z ig e r S ta tis tis c h e s T a sch e n b tic lt 1934, Da nzig 1932, s. 165- 16 6: E. J. P a ł y g a. P ro w a d ze n ie p r z e z P o lskę s p fa w k o n su la rn y ch W olnego M ia sta G d a ń s k a , „ R o c z n ik G d a ń s k i" , 2 9 -3 0 (1 9 7 0 ), s. 105-111.
13 A. B a c i ń s k i. P o lskie d u c h o w ie ń stw o k a to lic k ie te W olnym M ieś c ie G dańska, 1 9 1 9 -1 9 3 9 , [w:] S tu d ia G d a ń sk ie , t. 1, G d a ń s k 1973, s. 20-21; L i c h y. F aszyzm a* G dańska,
Dl a o p r a c o w a n i a Kon s t y t u c j i W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a z o s t a ł a p o w o ł a n a T y m c z a s o w a K o m i s j a K o n s t y t u c y j n a ( V e r fa s s iitig s a u s c h its s ), z ł o ż o n a z 53 c z ł o nk ó w , p o w o ł a n y c h z r ó ż n yc h u g r u p o w a ń p o l i t y c z n y c h . W m a j u
1920 r. o db y ł y się w y bo r y do k o n s t y t u a n t y g d a ń s k i e j 16.
U ro c z y s t e i n a u g u r a c y j n e p o s i e d z e n i e Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o o d b y ło się 14 c z e r w c a 1920 r. O t a t e c z n a j e dna k w e r s j a t e ks t u k o n s t y t u c j i z o s t ał a p r z e g ł o s o w a n a d o p i e r o n a d w u d z i e s t y m d r u g i m p o s i e d z e n i u , tj. 11 s ie r pn i a 1920 r. O g ł o s z e n i e u r z ę d o w e n a s tą pi ło w g d a ń s k i m „ M o n i t o r z e ” ( „ St a a t s a n- z e i g e r ” ) 9 g r u d n i a 1920 r. L i g a N a r o d ó w w y s u n ę ł a j e d n a k p e w n e z a s t r z e ż e n i a i z tej p r z y c z yn y p r z e d ł u ż y ł o się jej z a t w i e r d z e n i e aż d o 1 1 m a j a 1922 r. Po p e w n y m cza si e p od j ę t o st a r a ni a o w p r o w a d z e n i e d o k o n s t yt u c j i p e w n y c h z mi an. S t a r a n i a te zost ał y u w i e ń c z o n e u c h w a ł ą p a r l a m e n t u ( V o lk s ta g ) z dni a 4 lipca 1930 r „ a 9 w r z e ś n i a t e g o ż r o k u p o w y ż s z ą u s t a w ę o z mi a n i e konst yt ucj i z at wi e r d z ił a L i g a N a r o d ó w . O d t ą d j u ż o f i c j a l n y c h z m i a n b r z m i e nia konst yt ucj i nie p r z e p r o w a d z a n o , ale p o 20 c z e r w c a 1933 r „ czyli po obj ęc i u wł a dz y w W o l n y m M i e ś c i e G d a ń s k u p r z e z n a r o d o w y c h s o c j a l i s t ó w ( N S D A P ) , Senat o d s t ę p o w a ł s t o p n i o w o od jej p o s t a n o w i e ń b ą d ź na d r od z e fakt ów, b ą d ź za p o m o c ą a n t y k o n s t y t u c y j n y c h d e k r e t ó w 17. Jak w y n i k a z p r z e ds t a w i o ne j wyż ej s yt ua cj i , c h a r a k t e r p r a w n y W o l n e go M i a s t a G d a ń s k a n a p ł a s z c z y ź n i e p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o był b a r d z o swoi st y. By ł o to b o w i e m t e r y t o r i u m w y ł ą c z o n e z R z e s z y N i e m i e c k i e j , ale nie p r z y ł ą c z o n e do Pol ski . R ó ż n e by ł y i nt er e s y i u k ł a d y s t o s u n k ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h na t er eni e W o l n e g o M i a s t a 18. W s z c z e g ó l n o ś c i d o t y c z y ł o to p ł a sz c z y z n y p o l s k o - n i e m i e c k i e j 19, n ie mi e c k o - g d a ń s k i e j ~ ° o r az p o l s k o - - g d a ń s k i e j 21.
s. 9. Kolejn ym i K o m isa rza m i G e n e r a ln y m i R P byli w G d a ń s k u : M a c ie j B ies ia d e ck i (od kw ietn ia 1920 r. do lipca 1921 r.), L eo n Pluciń ski (od lip ca 1921 r. do s ty c z n ia 1924 roku), Henryk S tra ssb u rg e r (od lute go 1924 r. do lu te g o 1932 r,), K a z im ie r z P a p c e (od m ar c a ¡932 roku do gru d n ia 1936 r.) i M arian C h o d a ck i (od s ty c zn ia 1937 r. do w r z e ś n ia 1939 r,).
1,1 C i e ś 1 a k, B i e r n a t . D z ie je G d a ń ska , s. 4 4 6 -4 4 8 .
1' P o d 1 a s z e w s k i. U strój p o lity c z n y W o ln eg o M ia sta G d a ń s ka , s. 4 3 -63. IK W in tere s ującym św ietle uk a zu ją tę k w e s tie liczne w z m ia n k i w k si ążc e: C. M, C i a n- f a r r a. The W ar a n d llie Valicąn, L o n d o n 1945, s, 164. 166, 168 -169, 179-180.
|() Sz c ze g ó ło w e o p ra co w a n ie tej kwestii zob. J. K r a s u s k i. S to s u n k i p o ls k o -n ie m ie c k ie 1 9 1 S -I9 2 5 , Po zn ań 1962; t e n ż e. S to su n k i p o ls k o -n ie m ie c k ie 1926- / 932, P o z n a ń 1964; M. W o j e ¡ e c h o w s k i, S to su n k i p o ls k o -n ie m ie c k ie 1 9 3 3 -1 9 3 8 , P o z n a ń 1965.
S z c ze g ó ło w e przed sta w ien ie te go z a g a d n ie n ia zob. L. D e n n e, D a s D a n z ig -P ro h le m in d e r d eu tsch en A u sse n p o litik 1 9 3 4 -1 9 3 9 , B onn 1959; H. T r o c k a, G d a ń s k a h itle r o w s k i „ D rang nach O s-ien", G d a ń s k 1964.
r-O s o b n ą p ł a s z c z y z n ę i nt e r e só w s t a n o w i ł a o b e c n o ś ć Ligi N a r o d ó w w G d a ń s k u " 2. Ze w z g l ę d u na stałe c z ł o n k o s t w o Fr ancj i , W i e lk i e j Bryt ani i i Wł oc h w R a d z i e Li gi N a r o d ó w s p r a w y W o l n e g o M i a s t a w p o l i t yc e z a g r an ic zn e j tych k r a j ó w o d g r y w a ł y t ak ż e n i e p o ś l e d n i ą r o l ę 23.
S p o ś r ó d w y m i e n i o n y c h wyż ej r óż n y c h p ł a s z c z y z n i n t e r e s ó w wi el u p a ń s t w n a t e re ni e W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a n aj ba r d z i e j istotne był y st osunki polsko- - g d a ń s k i e , a te n i e u b ł a g a n i e u l eg a ł y p o g o r s z e n i u . D z i a ł o się tak m i m o to, że w l at ach 1 9 2 0 - 1 9 3 0 st r ony z a w a r ł y p o n a d 170 w z a j e m n y c h u m ó w ;. Nie p o m o g ł a tu n a w e t r o z j e m c z a r ol a W y s o k i e g o K o m i s a r z a Ligi N a r o d ó w . Senat G d a ń s k i , o p a n o w a n y p r z e w a ż n i e p r ze z p oz o s t a ł y g a r n i t u r u r z ę dn i c z y pruski i p rz e z p o d s y ł a n y c h z B e r l i n a w y s o k o k w a l i f i k o w a n y c h u r z ę d n i k ó w n i e m i e c kich, c o r a z j a w n i e j w y k a z y w a ł n a r a s t a j ą c ą t e n d e n c j ę do o g r a n i c z a n i a pr aw P o ls k i i P o l a k ó w na t e r y t o r i u m W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a . S z c z e g ó l n i e stało się t o w i d o c z n e od 1933 i\, po w p r o w a d z e n i u w G d a ń s k u ust r oj u h i t l e r o w s ki e go, p r o w o k a c y j n i e wr ęc z w r o g o n a s t a w i o n e g o w z g l ę d e m Pol oni i gda ńs ki e j i z m i e r z a j ą c e g o w s z e l k i m i s p o s o b a m i do p r z y ł ą c z e n i a W o l n e g o M i a s t a do R z e s z y N i e m i e c k i e j “ '.
O d n o t o w a ć tu n a le ży fakt, iż W o l n e Mi a st o , f u n k c j o n u j ą c e na tak o k r e ś l o n y m s t at usi e ( za c e s a r z a N a p o l e o n a w lat ach 1 8 08 - 1 8 1 4 G d a ń s k byl r ówn i e ż W o l n y m M i a s t e m ) , b y ł o n o w y m i d o ś ć o r y g i n a l n y m z j a w i s k i e m p o l i ty c z n y m. T r z e b a w i e d z i e ć b o w i e m , że n a t y m n i e w i e l k i m t e r y t o r i um dz i a ł a ł y aż cztery wł ad z e : W y s o k i K o m i s a r z Li gi N a r o d ó w , K o m i s a r i a t G e n e r a l n y R z e c z y p o s p o litej P o l s k i e j , w ł a d z e g d a ń s k i e o r az R a d a Po r tu i D r ó g W o d n y c h w G d a ń s k u “'1.
T a k i stat us b u dz ił wi e l e k o nt r o w e r s j i . W ł a d z e g d a ń s k i e gł osi ł y, iż W ol n e M i a s t o s t a n o w i p e ł n y p o d m i o t p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o . P o g l ą d ten p o d t r z y m y w a l i r ó w n i e ż n i e kt ó r zy p r z e d s t a w i c i e l e Ligi N a r o d ó w w G d a ń s k u . S t a n o w i s k o t aki e w y d a j e się j e d n a k bł ę dne. W o l n e M i a s t o G d a ń s k b o w i e m nie
n a t. S p ó r a rc h iw a ln y p o ls k o -g d a ń s k o -n ie n iie c k i w o k re sie m ie d zw ro jc n n sin / 9 / W/Wie, W a r s z a w a 1969.
S z e ro k ie p rz ed s ta w ien ie tej p ro b lem aty k i zob. M i k o s, W olne M ia sto G d a ń sk a Liga N a ro d ó w .
23 T a m ż e , s, 6.
“ C i c h y , F a szyzm w G d a ń s k u , s, 9.
25 C i a n f a r r a, The W ar a n d the V a tican, s. 164. 166, 168-169, 179-180, 191, 209; B a c i ń s k i. P o ls kie d u c h o w ie ń stw o , ś. 20; C i c h y , F a szyzm w G d a ń ska , s. 9-10; M i- k o s. W olne M ia sto G d a ń sk a L ig a N a ro d ó w , S. 346; M. P o d g ó r c c z n y, A lb e rt F o rste r g a ttlc ile r i o sk a r ż o n y , G d a ń s k 1977, s, 10-11.
m o g ł o być c z ł o n k i e m o r ga ni zac j i m i ę d z y n a r o d o w y c h , a t a k ż e nie m i a ł o m o ż liwości s a m o d z i e l n e g o z a w i e r a n i a t r a k t a t ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h 27. Ni e z o s t a ło ono u zn a n e za p a ń s t w o w r o z u m i e n i u p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o , nie m i a ł o at rybut u s u w e r e nn oś c i , c h o c i a ż p o s i a d a ł o w ł a s n ą k o n s t y t u c j ę , o d r ę b n e o r ga ny u s t a w o d a w s t w a , admi n i s t r a c j i i s ą d o w n i c t w a .
II. L U D N O Ś Ć , U S T R Ó J 1 U K Ł A D S I Ł P O L I T Y C Z N Y C H W S E N A C I E W O L N E G O M I A S T A G D A Ń S K A
T er y t o r i um W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a z a m i e s z k i w a ł o w 1919 r. ok. 353 tys. l u d z i 2*. T r u d n o j e d n a k ust al i ć z cał ą d o k ł a d n o ś c i ą , j ak i b y ł stan l i czebny P o l a k ó w w W o l n y m Mi e ś c i e . P r z y c z y n ą tej t r u d n o ś c i j e s t fakt, iż c h o c i a ż był o kilka s pi sów l udności , ni e ist ni ał y w ni ch j e d n a k r u b r y k i n a r o d o w o ś c i o w e , i to c e l o wo , by p o d t r z y m a ć t w i e r d z e n i e o n i e m i e c k o ś c i G d a ń ska. U m i e s z c z a n o j e d y n i e r u b r y k ę r e j e s t r u j ą c ą o so b y p o d w z g l ę d e m j ę z y k o wy m, np. z. p o l s k ą i k a s z u b s k ą m o w ą o jc z y s t ą lub z n i e m i e c k ą i p ol s ką . Za k ł a d aj ą c p e w i e n błąd s z a c u n k o w y , m o ż n a p r z yj ą ć , że l u d n o ś c i o n a r o d o wości pol ski ej było ok. 10% ogól ne j li czby m i e s z k a ń c ó w 29.
Z innej p e r s p e k t y w y r z e c z u j m u j ą c , P o l a c y - o b y w a t e l e p o l s c y s t an ow i l i 6 0 % ogól nej liczby c u d z o z i e m c ó w z a m i e s z k a ł y c h w W o l n y m M i e ś c i e G d a ń sku. N a z ł o ż o n ą m o z a i k ę s t r ukt ur y n a r o d o w o ś c i o w e j W o l n e g o M i a s t a w p ł y n ą ł fakt, iż obok N i e m c ó w i P o l a k ó w m i e s zk a l i tu Ż y d z i , R o s j a n i e , Li t wi ni , Łot ys z e . U k ra iń c y, H o l e n dr z y , B e l g o w i e , Du ńc z y c y* S z w e d z i . N o r w e g o w i e , Angl i cy, Szkoci , F r ancuzi , R u m u n i , S e r b o w i e , Cz e s i , A m e r y k a n i e , J a p o ń czycy, C h i ń c z y c y i i n n i 30. W ol n e M i a s t o G d a ń s k t w o r zy ło s w o i s t ą k o r p o r a c j ę t e r y t o r i a l n ą o c h a r a k t e rze r epubliki d e m o k r a t y c z n e j 31. K o n st y t u c j a W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a w y o d r ę b n i ł a d w a n a c z e l n e o rg a n y . W ł a d z a u s t a w o d a w c z a s p o c z y w a ł a w r ę ka ch S e j mu , z w a n e g o V o lk sta g , z ł o ż o nego ze 120 p o s ł ów, w y b i e r a n y c h na o k r es c z t e r e c h lat ( P a r l a m e n t ) . Z d n i e m " T r o e k a, G da ń sk a h itle ro w sk i „ D ra n g na ch O s t e n ”, s. 4-13. '* C i c h y, F aszyzm u1 G d a ń s k u , s. 9. 29 T a m ż e , s. 8-9. ' S. M i k o s, S tru k tu ra s p o łe c z n a i p ro b le m n a ro d o w o ś c io w y ie W o ln ym M ie ś c ie G d a ń sku , „ Zeszy ły N a u k o w e W y d ziału H u m a n is ty c z n e g o U n iw e r s y te tu G d a ń s k i e g o . H is to r ia ” , 4(1975), s. 68.
4 l ip c a 1930 r. o b n i ż o n o li czbę p o s ł ó w do S e j m u ze 120 do 72, liczbę s e n a t o r ó w n a t o m i a s t z 20 do 1 0 32. N a j w y ż s z y m o r g a n e m w y k o n a w c z y m byl S e nat. s k ł a da j ą c y się z p r ez y d e n t a , z a st ę pc y p r e z y d e n t a i z d w u d z i e s t u s e na t o r ów, d z i e l ą c y c h się na s i e d m i u s e n a t o r ó w g ł ó w n y c h (im H a u p m m ł ) i t r z yn a s tu p o b o c z n y c h (im N e b e a m t) . P r e z y d e n t a S e na tu or az s i e d m i u se n a t or ów w y b i e r a n o p o c z ą t k o w o n a lat d w a n a ś c i e , p ó ź n i e j - n a s kut ek i n t er wencj i Ligi N a r o d ó w - ok r es ten u l e g ł s kr ó c e n i u do lat c z t e r e c h 30, S e n a t speł ni ał rolę r z ąd u o r az o r g a n u a dmi n i s t ra c j i r z ą d o w e j i s a m o r z ą d o w e j . O ile f un k c j e u s t a w o d a w c z e dzieli! S e n a t z S e j m e m ( V o lk s ta g ), o tyle w z ak r es i e dzi ał al nośc i w y k o n a w c z o - z a r z ą d z a j ą c e j p o s i a d a ł on w y ł ą c z n e k o m p e t e n c j e 34. M o c ą pr a w a s z c z e g ó l n ą rolę spe ł ni a ł p r e z y d e n t Se na t u. On p r z e w o d n i c z y ł p o s i e d z e n i o m S e n a t u o r az r e p r e z e n t o w a ł go n a z e wn ą t r z , s p r a w o w a ł o g ó l n e k i e r o w n i c t w o i n a d z ó r n a d c a ł y m t o k i e m c z y nn oś c i a dm i n i s t r a c y j n y c h . W c e l u f u n k c j o n o w a n i a w y m i a r u s p r a w i e d l i w o ś c i z d n i e m 23 kwi e t ni a 1921 r. zo s t a ł u s t a n o w i o n y N a j w y ż s z y S ą d W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a 35. T a k o k r e ś l o n y ustrój p o l i t y c z n y W o l n e g o M i a s t a f u n k c j o n o w a ł do 20 c z e r w c a 1933 r., czyl i d o m o m e n t u p r z e j ę c i a w ł a d z y w G d a ń s k u p rz e z n ar o d o w y c h s oc j al i st ó w. O d tej p o r y S e n a t G d a ń s k i , p o d p o r z ą d k o w a n y partii h i t l e r o w s k i e j , d ą ż y ł do o b a l e n i a k o n s t y t u c j i W o l n e g o Mi as ta , wi e l ok r o t n i e w y d a j ą c n o r m y st oj ą c e w j a w n e j z ni ą s p r z e c z n o ś c i . T a k wi ę c p o d rządami n a r o d o w y c h s o c j a l i s t ó w ust rój p o l i t y c z n y W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a s t o p n i o w o z a t r a ca ł swój k o n s t y t u c y j n y c ha ra kt e r, u p o d a b n i a j ą c się do u s t r oj u p o l i t y c z n e g o R z e s z y N i e m i e c k i e j 10. U k ł a d sił p o l i t y c z n y c h W o l n e g o M i a s t a był z a s a d n i c z o a n a l o g i c z n y do n i e m i e c k i e g o . Par t i e p o l i t y c z n e d z i a ł a j ą c e w G d a ń s k u u p a t r y w a ł y w par t i ach R z e s z y s w o j e o r g a n i z a c j e m a c i e r z y s t e ' 7.
31 T a m ż e , s. 78, 104.
03 C i e ś 1 a k. B i c r n a t, D z ie je G d a ń ska , s. 4 4 8 -4 5 0 .
P o d 1 a s z e w s k i. U stró j p o lity c z n y W o ln eg o M ia sta G d a ń ska , s. 108. 33 T a m ż e , s. 199.
P 1 e n k i e w i c z, K o ś c ió ł k a to lic k i « ’ W olnym M ieś cie G d a ń sku , s. 12-13. ',7 C. J. B u r c k h a r d t , M o ja m isja vr G d a ń sku 1 9 3 7 -1 9 3 9 , W a r s z a w a 1970, s. 16; E. Z i e h m. A u s m e in e r p o litis c h e n A rb e it in D a n zig 1 9 1 4 -1 9 3 9 , M a r b u r g - L a h n 1956; II. L. L e o n h a r d t . N a zi C o n q u e st o f D a n zig , C h ic a g o 1942, s. 41.
III . P R O B L E M P R Z Y N A L E Ż N O Ś C I K O Ś C I E L N E J G D A Ń S K A
Ukł ad sił p o l i t y c zn yc h E u r op y , u l eg a j ą c z m i a n i e p o I w o j n i e ś w i a t o w e j , p o c ią gn ą ł z a s obą r ó w n i e ż z m i a n ę w d z i e d z i n i e a d mi n i s t r a c j i k oś c i e l n e j na tereni e W o l n e g o M i a s t a G da ńs ka . Po j e g o u t w o r z e n i u o k a z a ł o się, że na ter yt or iu m znal a zł y się obs z a r y, kt ór e p o d w z g l ę d e m a d mi n i s t r a c j i k o śc i e l n e j nal eżał y do d w ó c h diecezji: w a r mi ń s k i e j ( d i e c e z j a n i e m i e c k a ) o r a z c h e ł m i ń skiej ( di e cezj a pol ska). W g r a ni c a c h W o l n e g o M i a s t a m i e ś c i ł o się 36 paraf ii kat ol icki c h - p o d z i e l o n y c h po r ó w n o p o m i ę d z y o bi e d i e c e z j e 38.
R ó ż n e u g r u p o w a n i a p o l i t y c zn e w W o l n y m M i e ś c i e r e p r e z e n t o w a ł y o d m i e n ne k on c e p c j e d ot y c z ą c e r o z w i ą z a n i a u s t r oj u d i e c e z j a l n e g o G d a ń s k a . P o p a r t e zostały one l i cznymi d e m o n s t r a c j a m i i p e t y c j a m i k i e r o w a n y m i d o St ol i cy Apost ol ski ej .
W n i e mi e c ki c h koł a c h k at ol i c k i c h b r a n o p o d u w a g ę e w e n t u a l n ą p r z y n a l e ż ność k o ś c i e l n ą G d a ń s k a do di e cezj i w a r mi ń s k i e j . W t y m t eż c el u u t w o r z o n o Or g a ni z a c ję G d a ń s k i c h K a t o l i k ó w N a r o d o w o ś c i N i e m i e c k i e j ( O r g a n is a tio n d e r K a th o lik e n D e u t s c h e r N a tio n a litä t d e r F r e ie n S t a d t D a n z i g ) , kt órej z a d a n i e m był o p o d e j m o w a n i e k r o k ó w n a p ł a s z c z y ź n i e d y p l o m a t y c z n e j r óż nyc h szczebl i c e l e m u z y s k a n i a z go d y St ol i cy A p o s t o l s k i e j n a w y ł ą c z e n i e parafii z t erenu mi as ta G d a ń s k a s p o d j u r y s d y k c j i b i s k u p a c h e ł m i ń s k i e g o i p r z ył ą cz en ie ich do diecezji w a r m i ń s k i e j . N i e p o ś l e d n i ą r ol ę w ł o n i e tej or gani zacj i o d g r y w a ł o t akże n i e m i e c k i e d u c h o w i e ń s t w o g d a ń s k i c h paraf i i 9. Ki edy o ka z a ł o się, że p e t y c j e z ło ż o n e za p o ś r e d n i c t w e m S e n a t u G d a ń s k i e g o z a r ó w no u K o m i s a r z a G e n e r a l n e g o R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j w G d a ń s k u , j a k i u W y s o k i e g o K o m i s a r z a Ligi N a r o d ó w nie p r z y n i o s ł y ż a d n e g o r ezul t at u, s p r a w a n a br ał a d u ż e g o r oz gł os u, a n a w e t p r z e r o d z i ł a się w o t w a r t y spór. Rz ą d Pol ski or a z ka t ol ic y P o l a c y w G d a ń s k u nie p o z o s t a w a l i oboj ęt ni i bez c z y n n i ; o ś w i a d c z o n o z a t e m g o t o w o ś ć o b j ę c i a p a t r o n a t u n a d k o ś c i o ł a m i w G da ńs ku , co m i a ł ob y h i st o r y c z n e u z a s a d n i e n i e z c z a s ó w , k i e d y G d a ń s k nal eżał do a r c h i d i a k on at u p o m o r s k i e g o z d i e c e z j ą w e W ł o c ł a w k u , a p a t r on a t nad n a j w i ę k s z y m w G d a ń s k u k o ś c i o ł e m pw. N a j ś w i ę t s z e j M a r y i P a nn y
3S A. I) r z y c i m s k i. P o lityc zn e tło p o w s ta n ia d ie c e z ji g d a ń sk iej, „ Ż y c ic i M y ś l ’', 15(1975), nr 5(2 51), s. 14; W. P a p c n f u s s, G e sc h ic h te d e r k a th o lis c h e n K irch e in D a n zig . D an zig 1937, s. 32: R. S t a c h n i k, D ie k a th o lis c h e K irc h e in D a n zig , M ü n s te r
1959, s. 130; F. S t e f f e n. D ie D iö c ese D a n zig , ih r e r s te r B is c h o f G r a f O 'R o u r k e m u l ihre K a th e d ia lk irc h e zu O liva, D a n zig 1926, s. 8.
39 S t e r t e n , D ie D iö sie se D a n z ig , s. 8-22; zob. tak że: S t a c h n i k , D ie k a th o lisc h e K irch e in D a n z ig , s. 131.
s p r a w o w a ł król Polski. P o n a d t o s t rona p ol ska , b ro ni ą c swej racji stanu, p o w o ł y w a ł a się na s t o s o w n e u n o r m o w a n i a (art. 100 i 104 § 5 ) traktatu w e r s a l s k i e g o 41.
D n i a 15 g r u d n i a 1921 r. ó w c z e s n y M i n i s t e r S p r a w Z a g r a n i c z n y c h RP w W a r s z a w i e st wi e r dz i ł, iż „ d ą ż n o ś c i ą R z ą d u P o l s k i e g o b y ł o i j est, aby t e re ny p o d w z g l ę d e m k o ś c i e l n y m c h w i l o w o n a l e ż ą c e do di e c e z j i c h e ł mi ń s k i e j i w a r m i ń s k i e j , p rz e k sz t a ł c i ć w G e n e r a l n y W i k a r i a t z a l e ż n y od b i s k u pa c h e ł m i ń s k i e g o . J e d n a k o w o ż to d o p i e r o m o ż n a b ę dz ie p r z e p r o w a d z i ć po z a w a r c i u k o n k o r d a t u ze S t o l i cą A p os t o l s k ą ; p r z y g o t o w a n i a k o n k o r d a t u są w t oku. D o t e g o c z a su o t r z y m a l i ś m y z a p e w n i e n i e , że w n i c z y m nie bę dz i e n a r u s z o n y s t at us q u o ” 41.
B i o r ą c p o d u w a g ę p o w s t a ł ą w W o l n y m M i e ś c i e G d a ń s k u s yt uacj ę, która od d ł u ż s z e g o c z a s u s t a w a ł a się p r z y c z y n ą c or az to n o w y c h k o n f l i k t ó w p o m i ę dzy k a t o l i k a mi P o l a k a m i a N i e m c a m i , już nie t y l k o na tle p o l i t y c z n y m , ale i r e l i g i j n y m , p a p i e ż P i u s X I d e k r e t e m K o n g r e g a c j i K on sy s to r ia ln e j S a n c tissi- m u s D o m i n u s z d n i a 24 k w i e t n i a 1922 r. r o z s t r z y g n ą ł spór, wy ł ą c z a j ąc t e r y t o r i u m W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a t a k spod j u r y s d y k c j i b i s k u p a c h e ł m i ń s k i e g o , j a k i w a r m i ń s k i e g o o r az p o d p o r z ą d k o w u j ą c j e g o o b y w a t e l i u s t a n o w i o n e m u a d m i n i s t r a t o r o w i a p o s t o l s k i e m u . N o w o m i a n o w a n y m a dm i n i s t r a t o r e m a p o s t o l s k i m W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a zos t a ł d o t y c h c z a s o w y b is k u p Rygi gr af E d w a r d O ’R o u r k e 42. P o c h o d z i ł on ze s t a r eg o r o d u i r l a nd z ki e go , kt órego c z ę ś ć o s i a d ł a w Rosj i , sł uż ą c c a r o w i i p o si a d a j ą c t a m z n a c z n e ma j ą t k i 4’.
111 W . C i c c h o r s k i , D ie ce zja G d a ń ska - w sp o m n ie n ia w j e j 5 0 -lecie, 1923-1975. „ M ie s ię c z n ik D i e ce zja ln y G d a ń s k i ” , 19( 19 75) , s. 207- 22 4.
41 T a m ż e , s. 216-217.
4' P i u s PP. XI. D e ere tum S. C o n g re g a tio n is C onsisto rictlis „ S a n c tis sin iu s D o m in u s " . A A S 14(1 92 2), s. 312. W nied z ielę 21 m aja 1922 r. p o w i a d o m i o n o w ie rn y ch oficj al nie z a m b o n k o ś c io łó w k a to lick ich W o ln e g o M iasta G d a ń s k a , że O jc ie c św ię ty o d łąc zy ł teren W o ln e g o M iasta od diecezji ch ełm iń s k ie j o raz w a r m iń s k ie j i u s ta n o w ił je d n o c z e ś n ie A d m i n is tr a t u r ę A p o s to lsk ą.
43 E d w a rd O ’R o u r k e u ro d z ił się 26 p a ź d z ie r n ik a 1878 r. w B asin pod M iń s k ie m na terenie Rosji carsk iej, g d z ie j e g o ro d z ic e - M ic h ał i A n g e lin a - posi adal i zn ac zn y m ają tek. Ojciec j e g o był w y s o k im o f ic e r e m m ary n ark i w o jen n ej. P o c z ą t k o w o E d w a r d ksz tałcił się przez d w a lata u o jc ó w j e z u i tó w w C h y r o w ic , n a s tęp n ie u c z ę s z c z a ł d o g i m n a z ju m w W ilnie. M a tu rę zdał w R y d z e w 1898 r. Po u k o ń c z e n iu tam p o lite ch n ik i, w y je ch a ł na studia p r a w n icz e d o F ryburga s z w a jc a r s k ie g o . N ie u k o ń c zy ł ich j e d n a k i w 1904 r. p rz en ió sł się do In n s b r u c k a na studia t eo lo g icz n e. S a k r a m e n t k a p ła ń s tw a pr zyją ł 27 p a ź d z ie r n ik a 1907 r. w K ow nie. W rok później zos tał z a m i a n o w a n y w y k ł a d o w c ą historii K o ś cio ła w s e m in a r iu m p e te rs b u rs k im ; j ed n o c ze ś n ie p o w ie r z o n o m u o p iek ę d u s z p a s te r s k ą nad r o b o tn ic z y m o sie d le m w K o lp in ie pod P eters burgie m . W 1911 r. zost ał p r o b o s z c z e m parafii św. S ta n is ła w a w P e ters b u rg u , a w roku n astęp n y m h o n o r o w y m k a n o n ik i e m k a te d r a ln y m , a t ak ż e oficjałe m sądu diecez ji m ińskiej. D n ia 20
W ten s po s ó b z a k o ń c z y ł się p i e r w s z y et a p n o r ma l i z a c j i s t o s u n k ó w k o ś c i e l nyc h w Gd a ń s k u.
D n i a 10 lut ego 1925 r. p o d a n o do w i a d o m o ś c i w G d a ń s k u , że z a w a r t y został k o n k o r d a t m i ę d zy S t ol ic ą A p o s t o l s k ą a P o l s ką . O s t a t n i e z d a n i e art. III k o n k o r d a tu m o c n o z a n i e po k o i ł o N i e m c ó w k a t o l i k ów ; b r z m i a ł o o n o n a s t ę p u j ą co: „aby z a c h o w a ć z a p r z y j a ź n i o n e s t o s u n k i m i ę d z y S t o l i c ą A p o s t o l s k ą a P o l s k ą R z e c z p o s p o l i t ą b ę dz ie w P o l s c e p r z e b y w a ł N u n c j u s z A p o s t o l s k i , a w R z y m i e p r z e ds t a w i c i el Pol ski . P e ł n o m o c n i c t w a N u n c j u s z a A p o s t o l s k i e g o w Pol s c e r o z ci ąg a ć się b ę d ą r ó w n i e ż n a o b s z a r W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a ” 44. Art. IX k o n k o r d a t u o z na c z ył d o k ł a d n i e p o d z i a ł k o śc i e l n e j h i er a r c h i i w Pol sce : „gr ani ce pr owi nc j i kości el nej i di ece zj i b ę d ą p o k r y w a ł y się z g r a n i c a m i P a ń s t w a P o l s k i e g o ” 45, pr z y c z y m nie b y ł o tu ża d n e j w z m i a n k i o g ra n i c a c h p o l i ty c z n y c h o bs z a r u W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a . S e n a t G d a ń s k i u w a ż a ł j e d n a k , że zapi s o na s t ę puj ą c e j treści: „ p e ł n o m o c n i c t w a N u n c j u s z a A p o s t o l s k i e g o w Po l sc e r oz c i ą ga ć się b ę d ą na o b s z a r W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a ” m i a ł b y j a k o b y o z n a c z ać z a l e żn oś ć G d a ń s k a od N u n c j u s z a A p o s t o l s k i e g o w W a r s z a
wie w dz i e d z i n i e kości el nej . T y m o b a w o m d a ł a swój w y r a z O r g a n i z a c j a G da ń s k i c h K a t o l i k ów N a r o d o w o ś c i N i e m i e c k i e j ; stał o się to na j ej t ł u m n y m z e br a ni u w dni u 12 lipca 1925 w G d a ń s k u . P o t y m s p o t k a n i u w y s t o s o w a n o do St ol i cy Ap o s t o l s ki e j r e z o l u c j ę p r o s z ą c „by G d a ń s k p o d n i e s i o n o d o rangi diecezji podl egł ej St ol i cy Ś w i ę t e j ” 46,
W p o ł o w i e g r u d n i a 1925 r. w e z w a n o do R z y m u b i s k u p a E d w a r d a O ’R o u r ke. Po r o z pa t r z en i u s pr a wy, a t a k ż e z u w a g i n a to, że u t w o r z e n i e a d m i n i s t r a tury apost ol ski ej j e s t c z y m ś p r z e j ś c i o w y m , p a p i e ż P i u s X I K o n s t y t u c j ą a p o s t o l sk ą z 30 g ru d n i a 1925 r. U n iv e rsa C h ristt f i d e l i u m c u r a e r y g o w a ł s a m o d z ie ln ą di ec e z j ę g d a ń s k ą z p r a w e m e g z e m p c j i 1'. O s o b n ą bul l ą , z 3 s t y cz n i a
w rz eś n ia 19 18 r. papie ż B e n ed y k t XV Zam ianow ał go b i s k u p e m R ygi. S a k rę b is k u p ią przyjął 17 grudnia tegoż roku w W ilnie. J e d n a k ż e w R y d z e nie p rz y ję to go ż y c z liw ie , g d y ż Ł o ty s ze wol eli by mieć u siebie bisk u p a-ro d ak a. C h o c ia ż j e g o w a o d zo n y ta kt ro z p ro s z y ł p ierw o tn ą nieu fność, je d n a k w swej d eli katn oś ci p o pro sił St olic ę A p o s to l s k ą o zw olnie nie: go i u s t a n o wie nie b is k u p e m Rygi Łoty s za. W takic h o k o lic z n o ś c ia c h p a p ie ż B e n e d y k t X V o d w o ła ł go z Rygi 10 kw ietn ia 1921 r. i m ia n o w a ł b is k u p e m t y tu la r n y m K a n cy . J a k o taki zos tał bisk u p O ’R ou rk e z a m ia n o w a n y 24 k w ie tn ia 1922 r. a d m in is tr a to r e m a p o s to ls k im w W o l n y m M ieście G dańsku. Zob. P 1 e n k i c w i c z. K o śc ió ł k a to lic k i w W olnym M ie ś c ie G d a ń s k u , s. 41.
44 K o n k o rd a t P o lski ze S to lic ą A p o s to ls k ą z ro ku 1925, L w ó w 1925 [D z.U . poz. 3 6 1. D r /, y c i m s k i. P o lityc zn e tło p o w s ta n n n n ia d ie c e z ji g d a ń s k ie j, s. 22 n.
46 S t e 1 f e n, D ie D iö ze se D a n zig , s. 4 7n.; A. B a c i ń s k i, P ie rw s zy b isk u p g d a ń sk i E d w a rd O 'R o u rk e , „ M ies ię cz n ik D i e ce zja ln y G d a ń s k i ” , 6 ( 1 9 6 2 ), s. 157-167 .
47 P i u s PP. XI, C o n stitu tio a p o stó lic a „ U n iv e rsa C h risti fid e liu m c u r a " , 3 0 XII 1925, AA S 18(1926) 38-39. Zob. także: „G az e ta G d a ń s k a ” , 1926, nr 37 (z 10 II).
1926 r., p a p i e ż Pi us X I m i a n o w a ł p i e r w s z y m o r d y n a r i u s z e m g d a ń s k i m b i s k u pa E d w a r d a O ’ R o u r k e 48. O f i c ja ln y i ngr es b i s k u p a o d b ył się 1 c z e r w c a 1926 r. w p o c y s t e r s k i m k oś c i el e p a r a f i a l n y m w Ol i wi e , który Ko n s t yt u c ja a p o s t o l s k a z 30 g r u d n i a 1925 r. p o d n i o s ł a do g o d n o ś c i k a te dr y ■. I V . P O L I T Y K A F A S Z Y S T O W S K A W O B E C B I S K U P Ó W G D A Ń S K I C H B i s k u p a O ’R o u r k e c e c h o w a ł z a w s z e o b i e k t y w n y s t o s u n e k tak do P o l a kó w , j a k i d o N i e m c ó w . Ni e p o d o b a ł o się to p ó ź n i e j t y m o s t at ni m, z wł a s z c z a c z ł o n k o m h i t le r ows k i e j N S D A P . R o z p o c z ę ł a się w i ę c nań s t o p n i o w a na gonka . Z n a m i e n n a b y ł a t eż p o s t a w a p i e r w s z e g o g d a ń s k i e g o b i s k u p a w c z as ie z w o ł a n e g o p r z e z n i e g o s y n o d u d i e c e z j al n e go , kt ór y r oz p o c z ą ł się w 10 g r udni a 1935 r. T e m a t y k a o b r a d s y n o d a l n y c h , o p r ó c z kwe st i i a d mi n i s t r a c yj n y ch , d o t y c z y ł a p r z e d e w s z y s t k i m d w ó c h p ł a s z c z yz n: d u s z p a s t e r s t w a p o l o n i j n e go o r a z w y c h o w a n i a k a t o l i c k i e g o m ł o d z i e ż y . W y n i k a ł o to w dużej mi erze z p o l i t yk i S e n a t u G d a ń s k i e g o , który d ą żą c do p o l i t y c z n e g o u je dn o l i c e n i a W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a , za w s z e l k ą c e n ę p r a g n ą ł p o z y s k a ć m ł o d z i e ż dla r u c h u n a r o d o w o s o c j a l i s t y c z n e g o . M ó w i o n o też w ó w c z a s o w z r o ś c i e polskiej m n i e j s z o ś c i w G d a ń s k u . B i s k u p licząc się z t ym z o b o w i ą z a ł w s z y s t k i c h k a p ł a n ó w g d a ń s k i c h do u c z e n i a się j ę z y k a p o l s k i e g o 50. W m i a r ę w z r a s t a n i a s z o w i n i z m u i w r og o ś c i h i t l e r o w c ó w do Kośc i oł a w G d a ń s k u s y t u a c j a b i s k u p a E d w a r d a O ’R o u r k e s t a w a ł a się c o r a z t rudni ej sza. P o g o r s z y ł a się j e s z c z e ba r dz i e j , g d y e r y g o w a ł d w i e p o l s k i e par af i e p e r s o n a l ne. Ni e d a r o w a n o m u t ego n a w e t i wt e d y , g dy p o d pr esj ą, s k u t k i e m sza nt a ż u S e n a t u G d a ń s k i e g o , z a wi e s i ł w y k o n a l n o ś ć d e k r e t ó w n o m i n a c y j n y c h , co z kol ei ze st r ony n i e k t ó r y c h d z i a ł a c z y P o l on i i g d a ń s k i e j , a n a w e t ze strony S t o l i c y A p os t o l s ki e j , zos t ał o n ie mi le p r z y j ę t e 51. W o b e c t a k i e g o r oz woj u s yt ua c j i , a p r a w d o p o d o b n i e i w w y n i k u n a c i s k ó w i nn e go r o d z a j u w y w i e r a
41 C i c c h o r s k i. D ie c e zja G d a ń ska , s. 220 -224.
4W S t a c h n i k. D ie k a th o lisc h e K irc h e in D a n z ig , s. 142. Zob. ta k ż e artykuł redakcyjn y In g re s b isk u p a g d a ń sk ie g o w „ G a z e c ie G d a ń s k i e j ” nr 125 z 21 V 1926 r.
50 S zerzej o I S y n o d z ie diec ez ji g d a ń sk iej zob. D iö ze sa n -S y n o d e d e s B is tu m s D a n zig 10--12. 12 1935 zu D a n z ig - O liv a , D a n z ig 1936; E. K 1 c i n c r t, O b o w ią ze k o p a n o w a n ia ję z y k a p o ls k ie g o p r z e z d u c h o w ie ń stw o g d a ń sk ie >v la ta ch 1 9 3 5 -1 9 3 7 , „ M ie s ię c z n ik Die cezjaln y G d a ń s k i ” , 2 2 (1 9 7 8 ), s. 137 -142 ; t e n ż c. U sta w o d a w stw o I S y n o d u G d a ń s k ie g o i je g o d u s z p a s te r s k i c h a ra k te r, tam że, 19(1975), s. 286.
nych pr ze z Senat, b i s k u p O ’R o u r k e z r o z u mi a ł , że j u z n i e j e s t w s t ani e w y peł ni ać swojej misji. U wa ż a ł , że lepiej i k or zy s t ni ej b ę d z i e d l a K oś ci oł a, jeżel i opuści Gd a ńs k . Po p r o s i ł St ol i cę A p o s t o l s k ą o z w o l n i e n i e go ze s t a
n o w i s k a o r d y n a r i u s z a di ecez j i g d a ńs k i e j. R e z y g n a c j a z o s t a ł a p r z y j ę t a i z d n i e m 13 c z e r w c a 1938 r. o t r z y ma ł z w o l n i e n i e 52.
N a s t ę pc ą b i s k u p a O ’ R o u r ke w W o l n y m M i e ś c i e G d a ń s k u m i a ł z os ta ć ks. prał at dr F r an c i s ze k Sawi c ki , w y bi t n y p r o f e s o r fi l ozofi i w S e m i n a r i u m D u c h o w n y m w Pelplinie, n i e z w y k l e c e n i o n y p r z e z k a t o l i k ó w G d a ń s k a za s we o d c z y t y w j ę z y k u n i e m i e c k i m dl a m i e j s c o w e j i n t e l i g e n c j i 5’. W z a s a d z ie o t r z yma ł on j u ż n o mi n a c j ę , lecz w w y n i k u n i e z w y k l e k a t e g o r y c z n e g o s p r z e c i wu Senat u W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a , z o s ta ła o n a p r z e z S t o l i c ę A p o s t o l s k ą od wo ł an a . W i e l k i m z a s k o c z e n i e m, z w ł a s z c z a dl a d u c h o w n y c h , s ta ł a się n o m i n a c j a na g o dn o ś ć b i s k up a g d a ń s k i e go , p r z y s ł a n a 13 c z e r w c a 1938 r. dl a m ł o d e g o ks. dra Kar ol a Marii Spletta, b ę d ą c e g o z a l e d w i e trzeci rok a d m i n i s t r a t o r e m parafii k a t e dr al nej w Ol i wi e. P o c h o d z i ł on z n i e m i e c k o - p o l s k i e j r o d z i n y i nt e ligenckiej z S opot u. J a k o m ł od y kap ł a n u k o ń c z y ł s tu d i a p r a w n i c z e w R z y m i e , J e g o ojciec na le ż a ł do c z o ł o w y c h d z i a ł a cz y kat ol i c ki e j partii C e n t r u m i p r z ez p e wi e n czas był t eż w i c e p r e z y d e n t e m V o l k s t a g u w G d a ń s k u . K o n s e k r a c j a b is k u p a Sp l e t t a mi a ł a m i e j s c e w k a te d r z e o l i ws k i ej 2 4 s i e r pn i a 1938 r . 54 Rz ą d y b i s k up a Spl e t t a p rz y p a d ł y n a ci ę ż k i i s k o m p l i k o w a n y okres. W G d a ń s k u na do b r e r o z p a n o s z y ł a się pa r ti a n a z i s t ó w N S D A P , w r o g o n a s t a w i o n a do Ko śc io ł a k a t ol i cki ego. Z c h w i l ą o b j ę c i a d i e c e z j i p r z e z d r u g i e g o b i s k u p a p o l i t y k a k o ś ci e l n a Se na t u G d a ń s k i e g o u a k t y w n i ł a się. P r z e d e w s z y s t k i m z a m i e r z a n o c a ł k o w i c i e p o d p o r z ą d k o w a ć so b i e d z i a ł a l n o ś ć K o ś c i o ł a w W o l n y m Mi e ś c i e or a z z a ci eś ni ć z wi ą z k i z E p i s k o p a t e m N i e m i e c k i m .
Usil-3* T e u 7. c. Pici',wszy b isk u p g d a ń sk i, s. 162; R. S t a c h n i k, D a n z ig e r P rie s ie rb u c h 1920-1945. Hildesheiin 1965, s. 32. B isk u p O ' R o u r k e o p u śc ił w k ró tc e G d a ń s k i w y je ch a ł do Po zna nia. W okresie letnim 1939 r. udał się w o d w ie d z in y w sw o je o jc z y s te .strony w o k olic e G ro d n a i N o w o g ró d k a. T am zasta ła go II w o jn a ś w ia to w a. Dzięki s p o t k a n e m u w ó w c z a s z n a jo m e m u g enerało w i niem iec k ie m u u dało mu się w y je ch a ć trasą p r z e z W iln o i K ró le w iec do R zym u, guzie pozos tał aż do swojej śm ierci. Z m a r ł 21. c z e r w c a 1943 r. w r z y m s k im szpitalu Sióstr E lżbietanek.
Je go referat na d o r o c z n y m s y m p o z ju m g d a ń s k ich k a to lik ó w (K a th o iik e n ta g ) w p a ź d z ie r niku 1935 r. został z aa ta k o w a n y przez n a z is to w s k ą prasę ; o d tą d w i d z ia n o w m m „ n ie b e z piecznego agita tora". Por. E. P i s z c z. S p ra w a n o m in a c ji ks. F ra n c is zk a S a w ic k ie g o na b isk u /m d ie c e z ji g d a ń sk iej w 1938 r o k u , „S tu d ia P e l p li ń s k i c ” , 1(196 9), s. 3 9 -4 8 .
K o n se kra iio n m u l In tro n isa tio n d es B isclio fs d r C a rl M a ria S p le tt ani 24.08. ¡9 3 8 zu D a n zig -O liv a . A rc h iw u m A r c h id ie ce z ja ln e G d a ń s k ie , sygn. H/Kb/41 ; S. B o g d a n o w i c z, K a ro l M aria S plett. B iskup G dański. W ięzień sp e c ja ln y P R L , G d a ń s k 1995, s. 24-31.
nie s t a r a n o się t eż w y e l i m i n o w a ć z d z i a ł al n o ś c i K o ś c i o ł a k a t o l i c ki e g o w W o l n y m M i e ś c i e G d a ń s k u d u s z p a s t e r s t w o po l on i j ne . P o l i t y k ą k o ś c i e l n ą na int ere s u j ą c y m na s t e r e n i e m o c n o i n t e r e s o w a ł o się M i n i s t e r s t w o R z e s z y d o Sp r aw K o ś c i e l n y c h . Z t eg o w z g l ę d u p o d s t a w o w e k ie r u n k i tej pol i t yki były przez g d a ń s k i S e n a t k o n s u l t o w a n e z r z ą d e m b e r l i ń s k i m ' 5.
W o kr e s i e s w o i c h r z ą d ó w b i s k u p Sp l e t t był w i e l o k r o t n i e n a k ł a n i a n y z a r ó w n o p r z e z S e na t W o l n e g o Mi a s t a , j a k i p r ze z g es t a p o do w y d a w a n i a p o d y k t o w a n y c h m u z a r zą d z e ń . W t aki ch w y p a d k a c h b r a k o w a ł o mu n i e j e d n o k r o t n i e o d w a g i i s ta n o w c z o ś c i . Z d a r z a ł o się, że ul egał presji hi t l erowski ej i p o d p i s y w a ł n i e k t ó r e p o s t a n o w i e n i a , kt ó r e był y s z k o d l i w e i p r z y k r e dla P o l a k ó w , ż y j ą c y c h n a t e r y t o r i u m di e c e z j i g d a ń s k i e j i c h e ł m i ń s k i e j 56. W p r o c esi e, j ak i w y t o c z o n o m u p ó ź n i e j , t a k w y j a ś n i a ł p r z e d S p e c j a l n y m S ą d e m K a r n y m s w o j e dzi ał ani e: „ B y ł a w o j n a , m u s i a ł e m r a t o w a ć, c o się d a ' 0 7 . Przy innej okaz j i p r z y z na ł , że z g o d z i ł się n a p o d p i s d o p i e r o w te dy , kiedy mu z a g r o ż o n o z a m k n i ę c i e m w s z y s t k i c h p o l s k i c h k o ś c i o ł ó w i w y m o r d o w a n i e m r eszt y k s i ę ż y 58.
Z t ych w ł a ś n i e p o w o d ó w w y d a j e się, że - d y st a n s u j ą c się od zbyt wielu j e d n o s t r o n n i e k r y t y c z n y c h o c e n j e g o p o s t a w y - p r z y z n a ć nal eży rację T. Bol- d u a n o w i , kt ó r y o b i s k u p i e K a r o l u Ma r ii S p l e c i e pisał, że on „Ni e si edzi ał na t r o n i e k r a k o w s k i m , l ecz w G d a ń s k u , mi e ś c i e - p i e k l e . W y c h y l i ć się z ni e go b y ł o t r u d n o ’0 '.
J' P I e n k i e w i c z, K o ś c ió ł k a to lic k i u ’ W olnym M ieś cie G d a ń sku , s. &£>.
56 S z c z e g ó ln ie wie le k o n tro w e rs ji b u d ził y d o k u m e n ty w y d a n e przez b isk u p a gdań sk ieg o w o k re s ie od w r z e ś n ia 1939 do k o ń c a w rz eś n ia 1940 r. Por. B a c i ń s k i. P iń skie d u c h o w ień s tw o . s. 33- 34 . W y d a je się, że d o p ie r o ks. S. B o g d a n o w i e / , po kilk u d z ies ię ciu lalach od ta m ty c h c za s ó w , u k a za ł bardziej d o k ł a d n y i o b i e k ty w n y ko n tek s t tych z arz ąd z eń bisk up a g d a ń s k ieg o . Zob. B o g d a n o w i c z , K a ro l M a ria S p lett, s. 56-88.
:’7 A. K l a f k o w s k i. G ra n ica p o ls k o -n ie m ie c k a a k o n k o r d a ty z. lat 1929 i 1923, W a r s z a w a 1958, s. 352.
5' B a c i ń s k i, P o ls kie d u c h o w ie ń stw o , s. 35. W ie le w ięce j tak ic h faktów można z n aleź ć w k sią żc e ks. S. B o g d a n o w i c z a (K a ro l M a ria S p lett. s, 88-99). Ks. M. C zarn ow s ki, k re w n y auto ra, z a w d z ię c z a ł z w o ln ie n ie z ob o z u i ratu n ek pr zed n ie c h y b n ą śmiercią w S tu tth o fie osobistej inte rw encji b is k u p a g d ańskiego.
5) T. B o 1 d u a n, B is ku p C a rl M a ria S p lett - o d m itó w ku p ra w d zie , ..Studia P e lp liń s k ie " , 2 0 (1 9 8 9 ), s. 9 2 -93; zob. ta k ż e p ism o b p a A d a m s k i e g o do Sądu Sp ecja ln eg o w G d a ń s k u w z w iąz k u z p r o c e s e m bpa Sp lett a w: Z. F i j a ł k o w s k i. K o śc ió ł k a to licki na z ie m ia c h p o ls k ic h vr la ta ch o k u p a c ji h itle ro w sk ie j. W a r s z a w a 1983, s. 299: H. J. K a r p . G e rm a n iz a c ja czy d u sz p a ste r stw o , [w:] Z. Z i e 1 i ń s k i (red.), Ż y c ie r e lig ijn e ir P o lsce p o d o k u p a c ją h itle r o w s k ą 1939-1945, W a r s z a w a 1982, s. 132-163. D n ia 2 lutego 1946 r. Spe cjalny Sąd K a rn y sk azał b is k u p a K. M. Sp lett a na k arę 8 lat w ięzienia. Po o d b y c iu kary we W r o n k a c h p r z e b y w a ł w o d o s o b n ie n iu k la s z to r n y m u ojcó w fran c is z k an ó w w Dukli. W 1956 r..
V . K W E S T I A Z A W A R C I A K O N K O R D A T U G D A Ń S K O - W A T Y K A Ń S K I E G O W o l n e Mi a st o G d a ń s k dążył o, j e s z c z e p r z e d 1933 r., do z a w a r c i a s a m o dz i e l n e g o k o n k or da tu . I n i c j a t o r e m z a w a r c i a u m o w y ze S t o l i c ą A p o s t o l s k ą b ył pr zede w s z ys t k i m Senat G da ń s k i , kt ór y w k o n k o r d a c i e d o s t r z e g ł m o ż l i w o ś ć z a a k c e n t o w a n i a p a ń s t w o w e j s a mo d z i e l n o ś c i i s u w e r e n n o ś c i W o l n e g o Mi as t a . Z w o l e n n i k i e m k oncepcj i k o n k or d a t u był r ó w n i e ż K o m i s a r i a t G e n e r a l n y R P w G da ń s k u . S ł u s zn i e u w a ż a n o , że pr zy okaz j i r o k o w a ń k o n k o r d a t o w y c h , które w myśl p r z y z n a n y c h Pol s c e p r a w w t r a k t a c i e w e r s a l s k i m p o w i n n y się o d b y w a ć za p o ś r e d n i c t w e m R z ą d u RP, u d a się z a g w a r a n t o w a ć P o l o n i i gdański ej p r aw o do s w o b o d n e g o s p r a w o w a n i a kul t u r e l i g i j n e g o w j ę z y k u p o l s k i m 60.
Po pr z e j ę c i u wł a dz y p r ze z n a r o d o w y c h s o c j a l i s t ó w p o n o w n i e z o s ta ł y p o c z y n i o n e kroki w celu z a w a r c i a u m o w y ze S t o l i c ą A p o s t o l s k ą . S z c z e g ó l n i e g o r ą c y m r z e c z n i k i e m k o n k o r d a t u był b i s k u p O ’R o u r k e ; p r a g n ą ł on. aby u m o w a z W a t y k a n e m s t a no w i ła s w e g o r od z a j u g w a r a n c j ę d l a p r a w K o ś c i o ł a w Gd a ń s k u .
W p i e r w s z y c h dni a c h g r u d n i a 1934 r. d o s z ł o do s p o t k a n i a p r e z y d e n t a Senat u G r e i s e r a z b i s k u p e m g d a ń s k i m O ’R o u r k e , p o d c z a s k t ó r e g o u z g o d n i o no, że z a wa r c ie k o n k o r d a t u z G d a ń s k i e m j e s t p o ż ą d a n e 61. W k i l k a t y go d n i późni ej G r e i s er wysł ał list do b i s k u p a g d a ń s k i e g o , w k t ó r y m j e s z c z e raz wyr a zi ł s w o j ą g o t o w o ś ć do p o dj ę c i a r o k o w a ń z K u r i ą R z y m s k ą . P i s m o to d o r ę c z o n o n u n c j u s z ow i p a p i e s k i e m u w W a r s z a w i e , b i s k u p o w i F r a n c e s c o M a r m a g g i e m u 62. N a p o c zą tk u s t y c z n i a 1935 r. p r z y b y ł do W a t y k a n u bp E d w a r d O ’R o u r ke. Z a m i e r z a ł p r z e d s t a w i ć p o ł o ż e n i e K o ś c i o ł a r z y m s k o k a t o l i c k i e g o w W o l n y m Mi eś c i e G d a ń s k u oraz p r z e d ł o ż y ć m e m o r i a ł k a t o l i k ó w g d a ń s k i c h p ro s z ą
-w okr esie o d -w ilży pa źd z ie rn ik o -w e j, dzięki in te r-w e n cji rn.in. E p is k o p a tu Polsk i u z y s k a ł z w o ln ie n ie i uda ł się do D u s seld o rfu w N ie m c ze c h . Z m a r ł 5 m ar c a 196 4 r. G o d n o ś ci o rd y n a riu s za g d ań s k ieg o nie zrzekł się. D o k o ń c a s w o je g o ż y c ia ty tu ło w a ł się (także na kopertach i papierze lis to w ym swojej k o r e s p o n d e n c ji, na d sy łan e j do z n a j o m y c h w di ecezji g d ańskiej) „ B is c h o f von D a n z i g ” . Por. S t a c h n i k. D ie k a th o lis c h e K irc h e in D a n zig . s. 152; F. W o l h c, C arl M a ria S p ie lt B is c h o f von D a n zig - L eb en u n d D o k u m e n te, H ildes heim 1965, s. 84 n.
r’H A A N , M S Z /2 7 9 7 . K o m isa rz G e n e ra ln y do M S Z ein. 8 lu te g o 19 3 5 roku. R z e c z n i k a m i konkor da tu, z tych sa m y ch p rzy czy n co K o m isa ria t G e n e r a ln y RP, byli p olscy k s ię ża w W o ln y m M ieście Gdańsk u.
61 A P G , S e n a t/l 138, N o ta tka u rzęd o w a dn. 8 g ru d n ia 1934 roku. b~ A A N , M S Z /2 7 9 7 , N o ta tk a u rzęd o w a dn. 5 m a r ca 1935 roku.
cv o z a w a r c i e k o n k o r d a t u ' ’’. R ó w n i e ż a m b a s a d o r R z ec z y p o s p ol i t e j Polskiej p rz e W a t y k a n i e — W ł a d y s ł a w S k r z yń s k i - p r z e p r o w a d zi ł s t o s o w n e r o / m o e \ z k a r d y n a ł a m i b.ugenio P a c e l l im oraz, Al f re d o O t t a w i n n i m / Sekretariatu S t a n u ' ” . N e g o c j a c j e w s p r awi e k o n k o r d a tu g d a ń s k i e g o trwał y w Stolicy A p o s t o l s k i e j az d o p i e r w s z y c h dni lutego. P o c z ą t k o w o W a t y k a n dosyć s c e p t y c z n i e z a p a t r y w a ł się na tę k we st i ę, p o dd aj ą c w w ą t p l i w o ś ć w a r t o ś ć k o n k o r d a t u z a w a r t e g o z S e n a t e m n a r o d o w o s o c j a l i s t y c z . n y m ' \ Nie bez. wagi był t eż fakt ( wy n i k p r a w d o p o d o b n y c h t r udnoś c i nat u r y pr o c e d u r al n ej ) , jaki miał m i e j s c e p o d c za s s a m y c h n e go c ja c j i k o n k o r d a t o w y c h . P o l s k a b o w i e m n i e z m i e n n i e stała na s t a no w i s k u, iż Rz ą d RP ma p r a w o wz i ą ć udział w e w e n t u a l n y c h r o k o w a n i a c h , a nie tyl ko w c e r e mo ni i z a w a r c i a u mowy (jak p o s t r z e gał to Se k r et a r i a t S i a n u / ’6. P r z e ł o m nast ąpi ł d op i e r o wt e dy, gdy W a r s z a w a przez, s w o j e g o a m b a s a d o r a , udz i e l i ł a z a p e w n i e n i a o c a ł k o w i t y m popar ciu pr ze z Rz ą d RP s t a n o w i s k a Kurii R z y m s k i e j w s p r a w i e k o n k or da tu g d a ń ski ego. S k u t k i e m t ego faktu Se k r et a r ia t St anu na b r a ł p r z e k o na ni a , że Polska m o ż e o k a z a ć się p o m o c n a z a r ó w n o w t r a kc i e s a my c h r o k o w a ń , jak i później, j ako j ed y n a p r a k t y c z n i e r eal na g w a r a n c j a p r z e s t r z eg an i a e w e n t u a l ne j u m o w y ’ .
W w y n i k u p r z e p r o w a d z o n y c h r o z m ó w w St ol i cy A p os t o l s ki ej Sekret ari at St anu o s t a t e cz n i e p o w z i ą ł d e c y z j ę o p o d j ęc i u per t r akt acj i z G d a ń s k i e m . Dnia 2 m a r c a 1935 r. n u n cj u s z papi eski w W a r s z a w i e , dzi a ł a j ą c ż p o l e c en i a K a r d y n ał a S e k r e t a r z a St an u , p r z e ds t a w i ł Rz ąd ow i R P p r o ś b ę o of i cj a l ne p o i n f o r m o wa n i e S e na tu W o l n e g o M i a s t a G d a ń s k a , iż St ol i ca A p o s t o l s k a , maj ąc na u w a d z e p u b l i c z n e o ś w i a d c z e n i e p r e z y d e n t a Gr ei s e r a. g o t o w a j est r oz poc z ą ć p e r t r a k t a c j e 64. Rz ą d Polski p o p r z e z s w e g o K o m i s a r z a G e n e r a l n e g o w W o l n ym M i e ś c i e G d a ń s k u u c zy n i ł z a doś ć tej p r o ś b i e 6''. P r e z y d e nt Se n a t u p i / \
A AN. MS Z / 2 7 97. S k r z m s k i xio M S Z dn. 7 s tw z n iu 1933 ¡oku. Bp O ' R o u r k e / i u / \ ! k a rd v n alo w i trzv m ę t n o n u f v : ud g d a ń s k ich d u c h o w n y c h , ud k ato lik ó w n a ro d o w o śc i polskiej i ud k a to lik ó w n iem iec k ic h . W e d łu g opinii ty ch p ie r w s z y c h kon k o rd at b y łby pożądany przede w s / v s t k i m ze w z g lęd u na o d p rę że n ie w relacjach p o m ię d z y B erlin em i W ars z a w a , co - z d a n ie m b isk u p a - p o w in n o oka za ć się k o rz y s tn e w trakcie sam ych j u ż negocjacji nad treścią u mo w y .
14 A AN. M S8£2797, S k rzv n sk i do M S Z dn. .5 s ty c z n ia 1935 roku.
Z a p e w n e p rz y c z y n a tej w ą tp liw o ś ci był fakt n ie r e s p e k to w a n ia przez r / a d Trzeciej Rzeszy p o s t a m ń s ie ń k o n k o r d a tu n io m ie ck o -w a ty k a ń s k ieg o z 1933 r.
w Nie bez znac ze n ia jest takt. iż bisk u p gdańsk i z d e c y d o w a n ie so lid ary z o w a ł sic / c s ta n o w is k ie m rządow ym* Por. A A N . M S Z /2 7 9 7 , S k rzy ń sk i do M S Z dn. 9 lu te g o 1935 roku.
"■ A A N , M S Z /2 7 9 7 . S k r z y ń s k i d o M S Z dn. 9 i 16 lu te g o 1935 roku.
f,x A A N . M S Z /2 7 9 7 , N uncjusz, p a p ie s k i ir W a rsza w ie do M S Z dn. 2 n w re a 1935 lokuz A A N , M S Z /2 7 9 7 . M S Z do K o m isa rza G eneralnego. W MG. dn. 22 m a r ca 1933 raku.
