Eugeniusz Kempa
Wpływ środowiska rodzinnego na
jakość i organizację czasu wolnego
uczniów klas III wiejskich szkół
podstawowych
Nauczyciel i Szkoła 1 (4), 59-66
1998
Eugeniusz KEMPA
Wpływ środowiska rodzinnego na jakość
i organizację czasu wolnego uczniów
klas III wiejskich szkól podstawowych
D okonujące się przem iany we w spółczesnym św iecie, a w tym także w Polsce m ają w pływ na zw iększenie się zasobów czasu w olnego w życiu człow ieka. D zieje się to za spraw ą postępu technicznego, autom atyzacji procesów produkcji, dosko nalącej się organizacji pracy.
W związku z tym pojawił się przed wychowawcami problem w ychowania dzieci do czasu w olnego i kształtow ania w nich od najm łodszych lat um iejętności sam o dzielnego w ykorzystania czasu wolnego. Czas ten m iałby na celu w szechstronnie rozw ijać osobow ość ucznia, pobudzać jego inicjatyw ę i aktyw ność, a rów nocze śnie um ożliw iałby w ypoczynek oraz daw ał odprężenie psychiczne.
Czas w olny jest złożonym zjawiskiem społecznym w dobie w spółczesnej cy w ilizacji technicznej. Pedagodzy, socjolodzy i ekonom iści określają czas w olny jak o kategorię ekonom iczną i wychowaw czą, gdyż kryje w sobie w iele w artościo w ych walorów, jeżeli człow iek potrafi go w ykorzystać dla w łasnego tw órczego rozw oju. W czasic wolnym , racjonalnie zorganizow anym m ogą być w ykryte talen ty, ujaw nione uzdolnienia i zam iłow ania, m ogą też być tw orzone najw spanialsze dzieła, koncepcje, pom ysły i wynalazki.
Czas w olny je st zjaw iskiem społecznym zw iązanym z w arunkam i środow i skow ym i, w których występuje. Specyficzne czynniki środow iskow e wsi w yw iera j ą szczególny w pływ na czas wolny dzieci. O statnio obserwuje się zm ianę zapatry wań ludności wiejskiej na czas wolny. Rosnące powoli zróżnicow anie zaw odow e, poziom w ykształcenia mieszkańców wsi oraz wpływ środków m asow ego przekazu pow oduje zapotrzebow ania na różne zajęcia w czasie w olnym. Jak w iadom o z ba dań większa część mieszkańców wsi podmiejskiej to ludność nierolnicza. W związku z tym ich czas w olny nie je st ju ż w tak dużym stopniu uzależniony od pór roku i prac polowych. Z drugiej jednak strony warunki dojazdu do i z pracy, odległość
60 Nauczyciel 8 S ik a ła 1 (d ) 1998
od sieci punktów handlow ych, usługow ych znacznie ogranicza jeg o budżet. D zieci wiej skie posiadają rów nież o w iele więcej czasu wolnego niż daw niej, gdyż zm niej szyło się znacznie obciążenie ich pracą w gospodarstw ie. Z m ienił się nie tylko zakres, charakter pracy dzieci na wsi, lecz rów nież m otyw acje rodziców. Wielu z nich mniej w ym aga od dzieci pracy na rzecz dom u lub gospodarstw a dom ow ego. ' Jednak bardzo często środowiska wiej skie nie dysponuj ą odpow iednią liczbą miej sc, ośrodków przystosow anych do organizow ania zajęć rekreacyjnych (dom y kultury, ośrodki TKKF, boiska i stadiony, kina itp.). B rak je st instytucji, organizacji społe cznych i kulturalnych organizujących czas w olny mieszkańców. G ęstość zaludnie nia na wsi je s t mała. Pow oduje to zm niejszenie rozm aitości i częstotliw ości w szel kiego rodzaju kontaktów społecznych m iędzy ludźmi żyjącym i w określonym śro dow isku. Zjaw isko to ma duży w pływ na czas wolny. Znacznie lepsze są warunki do organizow ania czasu w olnego, projektow ania urządzeń rekreacyjnych w środo w isku skoncentrow anym , gdy chodzi o m iejsce zam ieszkania, niż tam , gdzie to skupienie je st rzadsze. Jak wynika z badań istnieje przyw iązanie do pew nych form sp ęd zan ia czasu w olnego, rozryw ki i zabaw y (zw yczaje, obrzędy, m uzyka). N iew ątpliw ie tradycje kulturow e wsi przyczyniają się do aktyw izacji czasu w olne go ludzi, w yzw alają w nich nowe zainteresow ania i hobby. D użą rolę w przygoto w aniu dzieci w iejskich do racjonalnego korzystania z czasu w olnego odgryw a tak ja k i w cześniej szkoła. Bardzo często je st ona je d y n ą instytucją zajm ującą się w jakim ś stopniu problem em na terenie w si.2 N iestety ograniczenie środków finan sowych na zajęcia pozalekcyjne, tak ja k i w mieście, zredukowało działalność szkoły w iejskiej w tym zakresie do m inim um , co szczególnie w tym środow isku je st niekorzystne dla pełnego rozw oju psychicznego i fizycznego dziecka. W iadom o p rzecież, że o d leg ło ść od środków k u ltu raln y ch p ro w a d z ą c y c h d zia ła ln o ść pozaszkolną w m ieście je st duża. A to uniem ożliw ia najczęściej w łaśnie dzieciom w iejskim korzystanie z nich. A zatem z tych względów, jakość i organizacja czasu wolnego uczniów zależy przede w szystkim od rodziny. Rodzina organizując w ypo czynek w sposób w łaściw y uczy takiego spożytkow ania czasu, który w pływ a na realizację potrzeb społecznych dziecka. D ostarczone przez rodziców w zory spę dzania czasu wolnego utrw alają się tworząc pew ne zw yczaje, stają się obow iązu jącym sposobem zachow ania, um acniają w ięź rodzinną.3
Jak w ynika z prow adzonych badań przez Z. K w ieciń sk ieg o , S. K aw uli, K. Przecław skiego wieś stwarza dogodne warunki do upraw iania różnych form aktyw ności ruchowej - w ycieczki rowerowe, spacery, gra w piłkę, badm inton, siat ków ka itp. W ypoczynek sobotnio-niedzielny pow inien obfitow ać w tego rodzaju zachow ania.
' D. Markowska: Rodzina w społeczności wiejskiej - ciągłość i zmiana. Warszawa I976, s. I99 2 K. Czajkowski: Wychowanie do rekreacji. Warszawa 1979, s. 2 7 - 3 1
Nouciyciel ί S ik a ła 1 (4 ) 1998 61
W spólne zaplanow anie i organizacja zabawy, uczestnictw o całej rodziny sta nowi dla dziecka niepow tarzalną okazję do nabyw ania naw yków i um iejętności m iłego i przyjem nego spędzania czasu w olnego.4
W rodzinnym w ychow aniu dotyczącym w łaściwego spędzania czasu w olnego dziecka konieczne je st spełnienie następujących w arunków:
- z a p o z n a n i e się ro d zicó w z zad an iam i czasu w o ln eg o i fo rm am i je g o re a liz a c ji,
- daw anie osobistego przykładu organizow ania w łasnego czasu w olnego, - zapew nienie przez rodziców odpow iedniego sprzętu do zajęć turystycznych,
sportow ych itp.,
- zachowanie kultury wypoczynku, właściwe korzystanie z miejsc wypoczywania.5 Problem w pływu współczesnej rodziny w iejskiej na jakość i organizację cza su wolnego dzieci jest jeszcze w literaturze pedagogicznej m ało zbadany. Zatem podjęto próbę rozpoznania tej kw estii realizując badania em piryczne na terenie szkół w iejskich na Śląsku w 1996 roku.
Z podjętej problem atyki badawczej i przedm iotu badaw czego w yłoniły się następujące problem y badawcze:
- W ja k i sposób środowisko rodzinne wpływ a na sposoby spędzania czasu wolnego dzieci?
- W jak i sposób organizacja dnia w rodzinie w pływ a na budżet czasu wolnego dzieci w iejskich?
- Czy istnieje zależność między sposobami spędzania czasu w olnego przez rodziców, a sposobam i spędzania czasu w olnego dzieci ?
- Jakie działania należy podjąć, aby oddziaływ anie dom u rodzinnego w zakre sie organizacji czasu wolnego dzieci przyniosło pożądane efekty ? D la rozw iązania sprecyzow anych problem ów badaw czych zastosow ano m e todę sondażu diagnostycznego. U m ożliw ia ona grom adzenie w iedzy o przym io tach strukturalnych i funkcjonalnych zjaw isk społecznych, o opiniach i poglądach w ybranych zbiorow ości; posiadających znaczenie w ychow aw cze.6
M etoda ta została zrealizow ana za pom ocą takich technik badaw czych jak: - ankietę standaryzow aną dla dzieci, której celem było uzyskanie inform acji
na tem at budżetu i form spędzania czasu wolnego przez uczniów, w ykony w anych obow iązków dom ow ych ;
- ankietę standaryzow aną dla rodziców, której celem było zebranie inform acji na tem at warunków m ieszkaniow ych i m aterialnych rodzin, organizacji dnia
4 Z. Kwieciński (red.): Organizacja czasu wolnego dziecka wiejskiego. Warszawa 1976; S. Kawula: Swoistość warunków wychowawczych w rodzinie wiejskiej. „Klasy Łączone” 1973, nr 1; K. Przcciawski: Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce. Warszawa 1978
5 K. Czajkowski: Wychowanie do rekreacji, Warszawa 1979, s. 138-146
62 Nauczyciel 8 łzfcałg 1 (4 ) 1998
dziecka w rodzinie, sposobu spędzania czasu przez rodziców, ich udziału w organizow aniu rekreacji dzieci;
- test niedokończonych zdań dla uczniów, dzięki którem u zebrano inform acje dotyczące aspiracji, m arzeń, zainteresow ań dzieci w zakresie czasu w olne go, ich planów na przyszłość.
Badaniam i objęto 45 uczniów w tym 24 dziew cząt i 21 chłopców z klas III oraz ich rodziców i nauczycieli.
P raw ie 1/3 badanych rodzin (tj. 31,1% ) posiada gospodarstw o ro ln e lub hodowlane. Tylko 11,1% rodzin posiada m ały sad, ale aż 71,1% dysponuje ogród kiem przydom owym . Część każdego ogrodu rodziny przeznaczają na kw iaty ozdob ne, pozostała to zw ykle ogródek warzywny. Fakt posiadania w łasnych terenów zielonych, w łasnego podw órka m a znaczny w pływ dla regeneracji sił psychofi zycznych ich w łaścicieli, w tym i dzieci. M ają one w iększą m ożliw ość korzystania w każdej wolnej chw ili z zabaw ruchow ych na podw órku. Ponadto drobne prace w ogródku lub sadzie, to rów nież form a kontaktu z przyrodą. W pływ a to na kształ tow anie się u dziecka w łaściw ego stosunku do otaczającego go św iata przyrody. W ielu badaczy podkreśla potrzebę i w ychow aw cze znaczenie w drażania dziecka do zrytm izow anego trybu życia.7
W śród 45 b adanych rodzin tylko 14 dzieci (zdaniem rodziców ) posiada stały rozk ład dnia, p o zo stałe takim nie dysponują. Tak w ięc w d rażan ie dzieci do racjonalnego i planow ego g o spodarow ania czasem pow inno stanow ić dla w ięk szo ści rodzin podstaw ow e zadanie w ychow aw cze. T roje rodziców w ogóle nie o k reśliło czasu trw ania p odstaw ow ych czynności w y k o n y w an y ch przez w łasne dziecko w ciągu dnia, a tym sam ym nie określiło czasu ich rozpoczęcia i zakończenia.
Zapew nienie dziecku w arunków do regularnego i w czesnego udaw ania się na spoczynek nocny ma ścisły w pływ na jego rozwój fizyczny i psychiczny. D zieci w ypoczęte, w yspane są bardziej aktyw ne, m ają lepsze sam opoczucie w szkole i w domu. Zbyt m ała ilość snu m oże u dzieci wywołać stan rozdrażnienia, skłon ność do konfliktów, niechętny stosunek do obowiązku.
Z ankiety dla rodziców wynika o jakiej porze dziecko kładzie się spać. Jak w ynika z uzyskanych danych 33,8% uczniów sypia po 10-11 godzin na dobę. U pozostałych uczniów czas ten wynosi od 9,5 do 9 godzin.
W rozkładzie dnia dziecka bardzo w ażny jest czas na posiłki. O gólnie wynosi on w badanych rodzinach 1 godzinę (54,8%).
Najw iększa ilość czasu przeznaczonego na ten cel to 1,5 godziny (45,2% ). Jeżeli chodzi o pory spożywania posiłków, to w szyscy uczniow ie je d z ą śniadanie w godzinach od 7 do 7,30.
Nauczyciel i Szkała 1 (4 ) 1998 63
N atom iast pora obiadów i kolacji nie została ju ż tak dokładnie sprecyzowana. Tylko w 10 rodzinach (23,8% ) czas ten je s t precyzyjnie ustalony i przestrzegany tzn. obiad 13,Зо do 14,oo, a kolacja 19 do 19,30. W pozostałych rodzinach posiłki te spożyw ane są w różnych porach, dlatego też są trudności w ustaleniu ich czasu. Przyczyny takiego stanu rzeczy są zw iązane z tym , że w iększość m atek i ojców pracuje zaw odowo i nie są w stanie zapew nić dziecku stałych godzin posiłku.
W szyscy uczniow ie w godzinach od 8,oo do 12,oo, lub 13,oo przebyw ają w szkole. Czas po przyjściu ze szkoły przeznaczają na pom oc w dom u lub w gospo darstw ie, odrabianie zadań dom ow ych oraz na dow olne zajęcia. U dział dzieci w pracach gospodarstw a dom ow ego w ich w łasnym środow isku rodzinnym je s t na ogół zjaw iskiem pow szechnym . W ykonyw anie drobnych prac dom ow ych je st do skonałą form ą odprężenia dla dziecka zm ęczonego nauką w szkole i w domu. Niezależnie od jego wieku i rodzaju wykonywanych czynności należy zawsze uśw ia dam iać mu czem u służy jego praca i jakie m a znaczenie dla rodziny. Sam odzielne w ypełnianie przydzielonych obow iązków w yrabia u dziecka poczucie odpow ie dzialności za w łasną pracę, wdraża je do system atycznego, sprawnego działania.8 Z uzyskanych danych wynika, że 47,6 % dziew cząt i 20% chłopców pom aga w prow adzeniu domu. Ich praca polega na: sprzątaniu w łasnego pokoju lub całego m ieszkania, zrobieniu drobnych zakupów, prasow aniu, zm yw aniu naczyń, opiece nad rodzeństw em , podlew aniu kwiatów, obieraniu ziemniaków, w ynoszeniu śm ie ci, sprzątaniu podw órka, pracy w ogródku. N atom iast w gospodarstw ie pom aga 11,9% chłopców. Ich praca to karm ienie kur, kaczek, królików, psów, noszenie słomy. Na te w szystkie prace przeznaczali przeciętnie od 1 do 2 godzin dziennie. Jest to stosunkow o duże obciążenie ucznia w m łodszym w ieku szkolnym . N ie zo stały rów nież ściśle określone przedziały czasowe '(pory dnia), w których dzieci w ykonują te prace, a to może wpływ ać na dezorganizację rozkładu dnia. Praca dzieci w gospodarstw ie domowym jest zjaw iskiem pozytyw nym pod w arunkiem , że nie narusza zasadniczo dobowego rozkładu zajęć ucznia i nie stanowi dodatko w ego przeciążenia pracą. N ie m oże ona rów nież przekraczać jeg o m ożliw ości i umiejętności.
Duży wpływ na rozkład dnia posiada także czas odrabiania zadań dom ow ych. Z analizy przeprowadzonych badań wynika, że dzieci sąprzeciążone nauką w domu. N orm y higieniczne dla tego wieku to 0,5 do 0,75 godziny. W każdym badanym przypadku zostały one przekroczone. Poza tym 28 dzieci nie posiada stałego czasu odrabiania lekcji. Zdaniem B. W ilgockiej-O koń najodpow iedniejszym czasem do odrabiania lekcji są wczesne godziny popołudniowe. Po przyjściu ze szkoły, zje dzeniu obiadu i 2 -3 godzinnym odpoczynku dzicci pow inny zabrać się do nauki.9
X J. Pielkowo: Moje dziecko jest niegrzeczne. Warszawa 1980
64 Npuciyciel 1 S ik a ło 1 (4 ) 1998
O statnim elem entem w rozkładzie dnia ucznia i najbardziej interesującym ze w zględu na podjęty tem at je s t czas przeznaczony na zajęcia dow olne, czyli tzw. czas w olny dziecka. W celu uzyskania odpow iedzi ja k ą ilośćiączasu w olnego dys ponuje uczeń kl. III na wsi zsum owano przeciętne dzienne zużycie czasu na p o szczególne zajęcia. W ten sposób otrzym ano ogólną ilość zużytego przez ucznia na różne potrzeby czasu w ciągu doby. Pozostała ilość czasu stanowi w łaśnie czas w olny dziecka. Przeciętny dzienny budżet czasu w olnego wynosi 4,5 godziny. Jak w ynika z uzyskanych w yników 4 dzieci przeciętnie dysponuje w ciągu dnia tylko 3 godzinam i czasu w olnego, 6 dzieci - czterom a oraz 35 dzieci 5 godzinam i. Jest to poniżej normy, gdyż dla tego w ieku wynosi ona 6,5 godziny. N iepokojące je s t to, że jedynie w 13 rodzinach dziecko ma stałą, o k reślonąporę w ciągu dnia na zajęcia dow olne i odpoczynek, tj. 14,oo do 17,oo. W pozostałych, rodzice nie określili pory dnia. O graniczyli się tylko do podania przeciętnego czasu trw ania zajęć do wolnych. M ożna w ięc przypuszczać, że dzieci z tych rodzin spędzają w olny czas w różnych porach dnia, żywiołow o i chaotycznie. Jest on często najm niej organi zow anym elem entem dnia w badanych rodzinach. H am uje to, ja k w ynika z ustaleń pedagogów, w znacznym stopniu odpowiedni i pełny rozwój więzi rodzinnych oraz sfery emocjonalnej dziecka.
U stalono też budżet czasu w olnego w opinii dzieci. N a podstaw ie przepro w adzonych ankiet i testów niedokończonych zdań stw ierdzono, że 47,6% ch ło p ców i 20,8% dziew cząt uw aża, że ilość czasu wolnego jak im dysp o n u ją w ciągu dnia je s t „za m ała, niew ystarczająca” . Jak w ynika z uzyskanych danych 66,7% badanych dzieci je st zadow olonych z długości trw ania czasu w olnego. Pozostała część, tj. 33,3% uw aża, że ten czas je s t za krótki. N atom iast w szyscy rodzice (100% ) zgodnie stw ierdzili, że ich dziecko m a w ystarczającą ilość czasu w olne go na odpoczynek, a przecież z ustaleń w ynika, że czas w olny każdego badanego ucznia je st niższy od normy. D latego też konieczna je s t pedagogizacja rodziców w tym w zględzie.
Bardzo w ażnym zagadnieniem je st rów nież sposób postrzegania czasu w olne go przez dzieci, bo od tego zależeć będzie jego jakość.
Zadanie: „Czas w olny je st po to, aby...” uzupełniali następująco: „...aby baw ić się” - 26 dzieci, tj. 57,8% badanych,
„...aby odpocząć od szkoły” - 13 dzieci, tj. 28,9%, „...spędzić go m ile i przyjem nie” - 6 dzieci, tj. 13,3%.
W iększość uczniów podkreśla dw ie zasadnicze funkcje czasu wolnego jakim są w ypoczynek oraz rozrywka. Czas w olny ma zapew nić organizm ow i odprężenie po nauce, ma stworzyć warunki do odnowy sił, a ponadto ma przynieść radość, przygodę, zabawę, atrakcję i cmocję. U czniow ie definiują ten czas zgodnie z zało żonym i potrzebam i, dążeniam i i pragnieniam i. Wzory, nawyki i um iejętności orga nizow ania czasu wolnego dziecko nabyw a przede w szystkim w domu rodzinnym.
Rodzina, ja k pisze A. Tchorzewski, stanowi ośrodek uczenia się życia. Istota edukacji w rodzinie polega na ustaw icznych propozycjach kierow anych przez
Nauczyciel i S ik a ło 1 (4 ) 1998 65
rodziców do swoich dzieci, dotyczących zasad i w artości, które są przez nich ak ceptow ane, przyjm ow ane lub odrzucane.10
Dlatego szczególnego znaczenia nabiera fakt w jaki sposób rodzice spędzają czas wolny, jakie dom inują u nich formy wypoczynku, jak i je st ich budżet czasu wolnego. Najwięcej czasu wolnego badani rodzice posiadają w niedzielą. A ż 24 ba danych, tj. 53,3% m a wtedy wolny cały dzień, a dla 46,7% , tj. 21 rodziców czas ten przeciętnie wynosi 7 godzin. W sobotę dysponują oni średnio 5 godzinam i czasu wolnego. Natomiast w dni robocze budżet czasu kształtuje się nierównomiernie. Prze ciętnie waha się on w granicach od 1 do 2 godzin i zwykle w porach wieczorowych, tj. między 18,oo a 21,oo. Z analizy uzyskanych danych wynika, że przynajmniej w sobotę i niedzielę badani rodzice posiadają dostateczne warunki, aby opiekować się dziećmi w swoim czasie wolnym. W ciągu tygodnia jest to ju ż bardziej utrudnio ne, ze względu na przedział czasowy - godziny wieczorowe, w jakich rodzice posia dają chwilę wolnego czasu.
Preferow any przez rodziców model spędzania czasu w olnego stanowi istotny czynnik determ inujący rzeczyw isty styl życia dzieci w tym czasie.
Od wiedzy, zainteresow ań rodziców tem atyką w ypoczynku, zależą działania przez nich podejm owane w celu służenia rad ą i pom ocą w zakresie lepszego w yko rzystania czasu wolnego przez dzieci.
Inform acji dotyczących poglądów rodziców na dane zagadnienie dostarczyła analiza przeprow adzonych ankiet. W iększość rodziców, tj. 66,7% je st zadow olona ze sposobu, w jaki ich dziecko spędza czas wolny. Pozostała część, tj. 33,3% jest zdecydow anie niezadowolona.
Jak w ynika z badań, m im o trudności w gospodarow aniu czasem w olnym w rodzinach, 73,3% dzieci spędza często swój czas w olny z rodzicam i. N atom iast pozostała część, czyli 26,7% bardzo rzadko przebyw a z nimi w chw ilach wolnych. Przeciętnie rodzice pośw ięcają dziecku około 1-1,5 godziny dziennie.
N a podstawie przeprowadzonych badań i uzyskanych wyników oraz w oparciu o literatu rę p ed ag o g ic zn ą i p sy ch o lo g iczn ą stw ierdzono, że ja k o ść i o rg an iza cja czasu w olnego dziecka je s t ściśle u zależniona od jeg o środow iska ro d zin nego.
Jak wynika z badań dom inujące form y w ypoczynku rodziców to: oglądanie telewizji (71,1% badanych), spacery (68,9% ) i czytanie książek (64,4% ). W ięk szość z nich, bo 73,3% często przebyw a w czasie w olnym z dzieckiem lub też zachęca go do podejm ow ania różnego rodzaju aktywności.
Ale tylko nieliczni, bo 11,1% zapew niają w ychowankow i ku tem u odpow ie dnie z pedagogicznego punktu w idzenia warunki.
66 Nnuciyciel i S ik a ła 1 (4 ) 1998
Reasum ując należy stw ierdzić, że w yniki badań w ykazały zjaw isko ubożenia form spędzania czasu w olnego rodziców i dzieci na wsi, co je st niepożądane. W y nika ono z braku św iadom ości i pedagogicznego przygotow ania rodziców do pracy w ychowaw czej. K onieczne zatem je st w zbogacenie w iedzy rodziców na tem at róż norodnych form zajęć i ich znaczenia dla rozwoju psychofizycznego dziecka. Uznano za istotne zorganizow anie intensywnej w tym zakresie pom ocy rodzinie przez za program ow anie pedagogizacji rodziców.
