Tlenoterapia hiperbaryczna (HBO – hyperba-ric oxygen therapy) jest metodą leczniczą, w której eksponuje się pacjenta na działanie 100% tlenu o podwyższonym ciśnieniu w specjalnie skonstru-owanych komorach tlenowych. Ciśnienie wywie-rane podczas terapii ATA (atmosphere absolute) jest wyrażane sumą ciśnienia atmosferycznego
i ciś nienia panującego w komorze. Ustalono ostat-nio, że powinno wynosić co najmniej 1,4 ATA. Efektem końcowym HBO jest wzrost ilości tlenu rozpuszczonego w surowicy krwi z poziomu 3 ml tlenu w jednym litrze surowicy krwi w warunkach fizjologicznych do poziomu ok. 50 ml/l w warun-kach hiperbarycznych przy ciśnieniu 2,5 ATA.
PRACE POGLĄDOWE
Katarzyna Błochowiak, Jerzy Sokalski
Zastosowanie tlenoterapii hiperbarycznej
w chirurgii stomatologicznej i szczękowo-twarzowej
An Application of Hyperbaric Oxygen Therapy
in Oral and Maxillofacial Surgery
Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu
Streszczenie
Tlenoterapia hiperbaryczna (HBO) jest oddychaniem 100% tlenem w warunkach podwyższonego ciśnienia o war-tości przynajmniej 1,4 atmosfer. W tej metodzie wykorzystuje się tlen jako środek leczniczy. Dochodzi do roz-puszczenia go w surowicy i roznoszenia do tkanek. Tlenoterapia hiperbaryczna sprzyja wrastaniu nowych naczyń krwionośnych w obszarach niedokrwionych tkanek spowodowanych ich gorszym unaczynieniem oraz gojeniu ran i leczeniu napromieniowanych tkanek przez fibroplazję i działanie przeciwbakteryjne. Guzy mogą być uwrażliwia-ne na radioterapię przez podniesienie wewnętrzuwrażliwia-nego ciśnienia tlenu. Autorzy opisali wpływ tlenoterapii hiperba-ryczej na przemiany molekularne, biochemiczne i komórkowe w napromieniowanych tkankach. Próbowali także ustalić znaczenie tej metody w onkologii guzów w obrębie głowy i szyi, w chirurgii plastycznej i szczękowo-twa-rzowej, a zwłaszcza w leczeniu martwicy popromiennej, zapaleniach kości i utrudnionym gojeniu ran. Tlenoterapia hiperbaryczna może być stosowana podczas pierwotnej radioterapii w celu zwiększenia jej skuteczności i przeciw-działaniu powikłaniom popromiennym oraz w leczeniu późnych jej następstw w obszarze głowy i szyi jako terapia wspomagająca. Autorzy ocenili bezpieczeństwo stosowania HBO (hyperbaric oxygen therapy) i jej związek ze stre-sem oksydacyjnym i emisją reaktywnych form tlenu (Dent. Med. Probl. 2011, 48, 1, 55–60).
Słowa kluczowe: hiperbaria tlenowa, radioterapia, reaktywne formy tlenu.
Abstract
Hyperbaric oxygen therapy (HBO) is the inhalation of 100% oxygen at a pressure at least 1.4 atmospheres absolute. It uses oxygen as a drug by dissolving it in the plasma and delivering it to the tissues. HBO is known to promote new vessel growth into areas with reduced oxygen tension due to poor vascularity and to promote wound healing and recovery of radiation-injured tissue by fibroplasia, antibacterial effect. Tumors may be sensitized to irradiation by raising intratumoral oxygen tensions. The authors describe the influence of hyperbaric oxygen on molecular, biochemical and cellular changes in injured tissues. Reviewing the references the authors tried to state actual role of HBO in oncology of head and neck tumors, in plastic and maxillofacial surgery especially in treatment of radio-necrosis, osteomyelitis, delayed wound healing. HBO may be applied during primary radiotherapy to reduce risk of radionecrosis and to increase the efficacy of therapy as well as in treatment of late irradiation sequeale in head and neck region like adjuvant therapy. The authors estimated safety of HBO and connections hyperbaric oxygen with the oxidative stress and reactive oxygen species emission (Dent. Med. Probl. 2011, 48, 1, 55–60).
Key words: hyperbaric oxygen therapy, radiotherapy, reactive oxygen species. Dent. Med. Probl. 2011, 48, 1, 55–60
Ekspozycja na tlen hiperbaryczny doprowadza do wielu przemian fizycznych, biochemicznych i fizjologicznych. Wraz ze wzrostem ciśnienia zmniejsza się objętość pęcherzyków gazu we krwi, zmniejsza się okres połowiczego rozpadu kar-boksyhemoglobiny, dochodzi do skurczu naczyń i zmniejszenia obrzęku uszkodzonych tkanek. HBO pobudza angiogenezę, aktywuje fibroblasty, reguluje aktywność osteoklastów. Uznanym jej działaniem jest także hamowanie rozwoju bakte-rii beztlenowych i pobudzenie przeciwbakteryjnej funkcji granulocytów obojętnochłonnych. Wielo-kierunkowe oddziaływanie HBO powoduje ciągłe rozszerzanie wskazań do jej zastosowania. Do wskazań zastosowania hiperbarii tlenowej, opra-cowanych przez Undersea and Hyperbaric Medical Society (UHMS) i European Committee for Hyper-baric Medicine (ECHM), zalicza się m.in.: zatory powietrzne i gazowe, zatrucie CO, zgorzel gazową, ostre pourazowe zespoły niedokrwienne, chorobę dekompresyjną, oparzenia, trudno gojące się rany, martwicze zakażenia tkanek miękkich, zagrożo-ne odrzuceniem przeszczepy skórzagrożo-ne, uszkodzenia popromienne, zapalenia kości, niedosłuch czucio-wo-nerwowy [1–6].
Tlenoterapia hiperbaryczna budzi szczegól-ne zainteresowania radioterapeutów, chirurgów szczękowo-twarzowych i onkologów ze względu na możliwości jej zastosowania podczas radiote-rapii nowotworów i w leczeniu późnych powikłań popromiennych.
Skojarzenie hiperbarii
tlenowej z radioterapią
Tlenoterapia hiperbaryczna jest stosowana pomocniczo w radioterapii nowotworów w obrę-bie głowy i szyi w celu poprawienia utlenowania napromieniowanych tkanek. Guzy nowotworowe wykazują budowę warstwową z rozległymi ob-szarami niedotlenienia. Niedotlenione komórki guza nie są wrażliwe na konwencjonalną terapię przeciwnowotworową z powodu komórkowych mechanizmów adaptacyjnych. Hipoksja jest także jednym z czynników stymulujących angiogenezę guza. Rozkład tlenu w guzach nowotworowych po-zwala na wysunięcie wniosku o istnieniu związku między radioopornością nowotworów a stopniem ich niedotlenienia. HBO jest stosowane w celu zwiększenia wrażliwości guza na promieniowanie i zapobiegania wystąpieniu powikłań popromien-nych. Hiperoksja powodowana przez tlen hiperba-ryczny jest źródłem reaktywnych form tlenu, któ-re w mechanizmie stktó-resu oksydacyjnego doprowa-dzają do niszczenia komórek nowotworowych [7]. Obserwacje te skłoniły klinicystów do
opraco-wania i zastosoopraco-wania wielu schematów skojarzo-nego leczenia nowotworów z radioterapią i HBO. Modyfikacje dotyczące radioterapii obejmowały m.in.: hipofrakcjonowanie, różnicowanie dawek całkowitych, wprowadzenie radiouczulaczy takich jak misonidazol i radioprotektorów oraz stosowa-nie różnych pól napromieniań i promieniowania o wysokiej wartości liniowego przenoszenia ener-gii. Wartości ciśnienia ekspozycji w opracowa-nych schematach wynosiły 2–3 ATA. Zadaniem połączenia HBO z radioterapią miało być także zmniejszenie odsetka powikłań popromiennych. Pierwsze retrospektywne badania prowadzone na dużej grupie badawczej wykazały znaczną skutecz-ność skojarzonego leczenia nowotworów głowy i szyi w porównaniu z monoterapią [8]. Późniejsze badania ujawniły, że najlepsze wyniki skojarzonej terapii uzyskuje się w przypadku nowotworów o średnim stopniu zaawansowania z przerzutami do węzłów chłonnych. Modyfikacja leczenia w po-staci hipofrakcjonowania napromieniań, uwarun-kowana technicznymi utrudnieniami związanymi ze skojarzeniem HBO z radioterapią nie przynio-sła spodziewanych korzyści i przyczyniła się do zwiększenia odsetka późnych powikłań popro-miennych. Nie potwierdziły się natomiast obawy dotyczące wpływu HBO na stymulację wzrostu nowotworów i powstawanie przerzutów. Ponad czterdziestoletnie obserwacje kliniczne i badania molekularne nie ujawniły kancerogennego działa-nia tlenu hiperbarycznego. Po ekspozycji na HBO przeciwnie – dochodzi do zahamowania wzrostu guza, zmniejszenia skłonności tkanek do przerzu-tów, wzrostu poziomu wolnych rodników tleno-wych przy jednoczesnym wzroście mechanizmów adaptacyjnych i obronnych [1].
HBO w leczeniu powikłań
popromiennych
Radioterapia w nowotworach głowy i szyi nie-sie ze sobą duże ryzyko powikłań popromiennych o różnym stopniu nasilenia objawów: od obrzę-ku i przekrwienia błony śluzowej lub skóry, aż do martwicy tkanek miękkich, chrząstek i kości. W tkankach napromienianych dochodzi do zani-ku, martwicy, owrzodzeń, włóknienia podścieli-ska, niszczenia śródbłonka naczyniowego, zakrze-pów i zatorów oraz nierzadko do nowotworzenia. Następstwem tych zmian tkankowych jest po-wstanie niedokrwionej, niedotlenionej i ubogoko-mórkowej tkanki, o dużej podatności na zakaże-nia i małych zdolnościach do regeneracji i gojezakaże-nia. Martwica popromienna kości występuje z często-tliwością 1–37,5% po radioterapii nowotworów głowy i szyi. Częściej dotyczy żuchwy niż szczęki
z powodu jej większej gęstości tkankowej i gorsze-go unaczynienia. Rzadziej spotykanym powikła-niem występującym u około 1% napromienianych jest martwica chrząstek krtani. Martwica tkanek miękkich występuje w 1–18% przypadków. Lecze-nie martwicy popromiennej jest trudne i Lecze- nierzad-ko nieefektywne.
Wprowadzenie HBO do terapii przyniosło zdecydowaną poprawę wyników. U pacjentów z nowotworem migdałka podniebiennego i krta-ni, u których po radioterapii wystąpiły nasilone odczyny popromienne lub chondroradionekroza krtani w postaci: duszności, dysfagii, odynofagii, zaburzenia ruchomości fałdów głosowych, obrzę-ku i zmian skórnych okolicy przedkrtaniowej, głębokich owrzodzeń z odsłonięciem chrząstek, po terapii tlenem hiperbarycznym stwierdzono całkowite wyleczenie. Jednocześnie nie obser-wowano wznowy procesu nowotworowego [1]. Głównym mechanizmem działania HBO, wyko-rzystywanym w leczeniu martwicy popromien-nej jest stymulowanie angiogenezy w obszarze niedokrwionej tkanki, pobudzenie procesów re-generacyjnych i aktywności komórek odpowie-dzialnych za procesy naprawcze oraz leukocytów do zwalczania zakażenia. Skuteczność HBO w le-czeniu radionekrozy jest szacowana na 15–45%, a w połączeniu z leczeniem chirurgicznym na 20–90% [9]. W badaniach Neoviusa et al. w gru-pie 15 pacjentów z rozległą, niepoddającą się le-czeniu martwicą tkanek miękkich występującą po radioterapii nowotworów głowy i szyi, leczonych z wykorzystaniem hiperbarii tlenowej u 12 wyka-zano całkowite wyleczenie, u 2 częściowe, a tylko jeden chory nie odpowiedział pozytywnie na za-stosowane leczenie. W tej grupie nie stwierdzono ponadto poważnych powikłań zagrażających ży-ciu pacjentów. W grupie pacjentów z podobnymi niegojącymi się uszkodzeniami tkanek miękkich leczonych bez zastosowania HBO tylko 7 zostało wyleczonych bez konieczności interwencji chirur-gicznej, a jeden chory zmarł z powodu masywnego krwawienia.
Brak jest jasno określonych standardów doty-czących stosowanego ciśnienia, czasu ekspozycji, liczby seansów tlenowych, schematów leczenia. W dotychczasowych badaniach ciśnienie tlenu wahało się 2–3 barów, czas ekspozycji 75–120 min, różna była również częstotliwość stosowanego le-czenia. W większości przypadków o stosowanych parametrach decydował stopień uszkodzeń tka-nek, ich rozległość oraz czas, jaki upłynął mię-dzy zakończeniem radioterapii a zabiegiem chi-rurgicznym, a w przypadku radionekrozy krta-ni stopień jej nasilekrta-nia wg skali Chandlera [10]. Tlenoterapia hiperbaryczna inicjuje i przyspiesza gojenie napromienianych tkanek miękkich, ma
więc podwójne działanie profilaktyczne, zmniej-szając ryzyko powikłań chirurgicznych w tkan-kach napromienianych i działanie terapeutyczne w leczeniu tych uszkodzeń i uszkodzeń popro-miennych [10].
HBO jest także wykorzystywane w leczeniu zakażeń mieszaną florą bakteryjną występują-cych po radioterapii nowotworów oraz w leczeniu zakażonych ran pooperacyjnych. Radioterapia zwiększa ryzyko wystąpienia zakażeń z powodu zahamowania tlenozależnych mechanizmów fago-cytozy, zmiany aktywności antymetabolitów, in-hibitorów syntezy białek i czynników redoks oraz promowania rozwoju bakterii beztlenowych [10]. Profilaktyczne zastosowanie HBO przed lecze-niem chirurgicznym chorych uprzednio napro-mienianych zmniejsza 4–5-krotnie ryzyko wy-stąpienia pooperacyjnych zakażeń i przyspiesza gojenie się tych ran [1]. Efekt bakteriostatyczny HBO jest związany głównie z emisją wolnych rodników i reaktywnych form tlenu [10]. Tlen hiperbaryczny potęguje ponadto działanie nie-których antybiotyków i zwiększa aktywność fa-gocytarną leukocytów [10]. HBO stosowana jako okołooperacyjna terapia uzupełniająca poprawia jakość życia pacjentów po radioterapii nowotwo-rów głowy i szyi, zmniejszając ból i kserostomię, poprawiając wydolność żucia i zapobiega późnym powikłaniom popromiennym [11]. Ashamalla et al. [12] wykazali bardzo dobre wyniki leczenia z użyciem HBO u dzieci. Podkreślają dobrą tole-rancję na stosowane leczenie, rzadko występujące działania uboczne i pozytywne wyniki leczenia zarówno profilaktycznego, jak i terapeutycznego. W grupie 10 pacjentów w wieku 3,5–26 lat, którzy byli poddani wcześniejszej radioterapii stosowa-no terapię hiperbarycznym tlenem przy ciśnieniu 2 atmosfer raz dziennie przez okres 9–40 dni. Średni czas, jaki upłynął od zakończenia radiote-rapii a początkiem HBO wynosił 2,5 roku. HBO była stosowana w tej grupie zarówno profilaktycz-nie przed zabiegami chirurgicznymi w obszarze wcześniej napromieniowanych tkanek, takimi jak: seryjne ekstrakcje zębów, operacje ankylozy sta-wów skroniowo-żuchwowych, jak i z powodów terapeutycznych w przypadkach porażeń nerwów twarzowych i osteonekrozy kości [12]. Oprócz pro-filaktycznego stosowania HBO przed radioterapią i leczniczego w celu zwalczania późnych powikłań popromiennych tlen hiperbaryczny coraz częściej jest włączany do terapii przed planowanymi zabie-gami chirurgicznymi w obrębie tkanek wcześniej napromienianych, takimi jak ekstrakcje zębów lub wszczepienie implantów zębowych. Zmniejsza to ryzyko wystąpienia radionekrozy, a w przypadku implantów rozszerza wskazania do ich stosowa-nia [13–17].
HBO w leczeniu
trudno gojących się ran,
niedokrwionych
ubytków skóry
i w przeszczepach skórnych
oraz w innych zakażeniach
opornych na leczenie
Przyczynami utrudnionego gojenia się ran pooperacyjnych mogą być poza napromienianiem także inne czynniki, np.: metaboliczne, infekcyjne, neurologiczne, polekowe i naczyniowe. Głównym mechanizmem odpowiedzialnym za przedłużone gojenie jest niedotlenienie tkanek. Może być po-wiązane z niedokrwieniem lub występować nie-zależnie od zaburzeń ukrwienia, najczęściej bę-dące następstwem zakażenia. HBO jest skuteczna zarówno w leczeniu tkanek niedokrwionych, jak i dobrze ukrwionych, ale zakażonych. Zwiększa wydzielanie kolagenu przez stymulację fibrobla-stów, zwiększa także zdolność do nabłonkowa-nia, pobudza angiogenezę. Najlepiej zbadane jest wykorzystanie HBO w terapii stopy cukrzycowej, która jest najczęstszą pozatraumatyczną przyczy-ną amputacji nóg. Mechanizm terapeutycznego działania hiperbarycznego tlenu jest podobny jak w innych przypadkach trudno gojących się ran i owrzodzeń [18–19]. Efrati et al. [18] zaobser-wowali niedobór tlenu u niektórych pacjentów leczonych z powodu stopy cukrzycowej, mimo stosowania HBO. Jednocześnie niedoborowi temu towarzyszyło zwiększone stężenie malonylodial-dehydu (MDA) oraz zmniejszenie stężenia NO i całkowitej rezerwy antyoksydacyjnej TAS. MDA jako jeden z wykładników stresu oksydacyjnego i uszkodzeń tkankowych wywoływanych przez wolne rodniki tlenowe odpowiada za niewystar-czające efekty działania HBO. Autorzy zaobserwo-wali jednocześnie, że podawanie antyoksydantu N-acetylocysteiny niweluje ten niekorzystny efekt i wspomaga terapię hiperbaryczną [18].
W przypadku dobrze gojącej się rany po prze-szczepie skórnym nie ma wskazań do HBO jako terapii pierwszego wyboru nawet jeśli rana po-wikłana jest zakażeniem. Jeśli jednak przeszczep jest położony na źle ukrwioną tkankę i rokowanie przyjęcia przeszczepu jest złe, wtedy jest wskazana HBO. Metoda ta zmniejsza zastój krwi w naczy-niach krwionośnych przeszczepu, gdzie przepływ krwi przez naczynia żylne jest zaburzony. Poprawia również przepływ krwi przez przeszczep, umożli-wiając erytrocytom przedostanie się przez wąskie kapilary, a także zmniejszając zdolność płytek do tworzenia skrzepów blokujących krążenie.
HBO znajduje zastosowanie w leczeniu agre-sywnych zakażeń skóry i mięśni wywołanych przez mieszaną, oporną na antybiotyki florę bakteryjną. Przykładem może być zgorzel Fouriera oraz mar-twicze zapalenie powięzi. HBO wspomaga i popra-wia mechanizmy obronne i dostarcza leukocytom dodatkowego tlenu do prawidłowego funkcjonowa-nia. Wczesne zastosowanie HBO zmniejsza śmier-telność wynikającą z tych zakażeń i liczbę martwi-czych tkanek wymagających usunięcia.
Podobny mechanizm działania wykorzystu-je się w leczeniu przewlekłego zapalenia kości, zwłaszcza w przypadkach braku efektu po lecze-niu chirurgicznym. Czas podjęcia leczenia chirur-gicznego i antybiotykoterapii powinny być skore-lowane z terapią HBO. Metoda ta zmniejsza liczbę nawrotów zapalenia i ciężkich powikłań, ograni-cza obszar kości objęty zapaleniem, stymulując fibroblasty do tworzenia tkanki łącznej wypełnia-jącej ubytki kostne i stanowiącej rusztowanie dla tworzenia nowej kości, a późniejsza angiogeneza tego obszaru potęguje wcześniejsze korzyści.
Toksyczność tlenu
i czynniki ograniczające
stosowanie HBO
Tlen cząsteczkowy poddawany przemianom chemicznym w organizmie powoduje powstawa-nie szkodliwych metabolitów pośrednich o dużej aktywności. Związki te określane jako reaktywne formy tlenu (RFT) uczestniczą w wielu procesach fizjologicznych. Ich stężenie jest utrzymywane na stałym bezpiecznym poziomie przez liczne me-chanizmy antyoksydacyjne. Nadprodukcja RFT lub niewydolność układów antyoksydacyjnych okreś lana mianem stresu oksydacyjnego może doprowadzać do rozwoju procesów patologicz-nych. HBO związana z nadmierną ekspozycją na tlen prowadzi do nadmiernej produkcji RFT i nie-korzystnego działania. Niekorzystne przemiany ujawniają się częściej u ludzi starszych. Aktywacja fagocytów, fosfolipaz, cyklooksygenaz, lipooksyge-nazy oraz uwalnianie białek hemowych związane ze stosowaniem hiperbarii tlenowej doprowadzają także do wytwarzania RFT. Wskutek procesów oksydacyjnych dochodzi do uszkodzenia struk-tury kwasów nukleinowych i błon komórkowych, inaktywacji niektórych enzymów. Oprócz mecha-nizmów antyoksydacyjnych na tolerancję tlenu przez organizm modyfikująco wpływają czynniki zewnętrzne zmniejszające tolerancję tlenu, takie jak: dwutlenek węgla, hormony tarczycy, insulina, adrenalina, noradrenalina, hipertermia, niedobór witaminy E, steroidy oraz zwiększające tolerancję
tlenu m.in.: hipotermia, glutation, magnez, selen, beta-blokery, chloropromazyna [2, 20]. Wpływ HBO na wytwarzanie RFT jest nadal dyskusyjny. Conocni et al. [21] nie wykazali istotnego związku HBO z wydzielaniem RFT. Al Waili i Butler [22] podkreślają synergiczny efekt żelaza, RFT, HBO i terapii fotodynamicznej w zwalczaniu komórek nowotworowych, co znajduje zastosowanie w le-czeniu nowotworów skóry. Narządem najbardziej narażonym na toksyczne działanie tlenu są płuca, a największą wrażliwość wykazuje tkanka móz-gowa. Jako pierwsze przy zatruciu tlenowym poja-wiają się objawy pochodzące z układu oddechowe-go w postaci: ucisku lub bólu w klatce piersiowej, kaszlu, odczynu zapalnego tchawicy i oskrzeli, bezdechu, zmniejszenia pojemności życiowej płuc, a w krańcowych przypadkach uszkodzenia pęche-rzyków płucnych i śródbłonka naczyń włosowa-tych, obrzęku płuc i niedodmy. Wyższe ciśnienia tlenu sprzyjają uszkodzeniom ośrodkowego ukła-du nerwowego, objawiające się: zawrotami głowy, drgawkami toniczno-klonicznymi, zaburzeniami widzenia i słuchu, drżeniem powiek i mięśni twa-rzy aż do utraty ptwa-rzytomności. Objawy zatrucia tlenowego występują niezwykle rzadko, ale decy-dując się na terapię tlenem hiperbarycznym na-leży bezwzględnie rozważyć toksyczne działanie tlenu i ocenę, czy spodziewany efekt
terapeutycz-ny przewyższa możliwe szkodliwe oddziaływanie tlenu. Do oceny narażenia organizmu na działanie tlenu wprowadzono jednostkę dawki toksycznej płuc UPDT (unit pulmonary toxicity dose), przy czym 1 UPDT = oddychanie 100% tlenem przez 1 min na poziomie morza, np. oddychanie przez 60 min tlenem przy ciśnieniu 2,5 ATA równa się w przybliżeniu 190,49 UPDT. Dawka dobowa nie powinna przekraczać 1440 UPDT. Aby zapo-biec wystąpieniu powikłań, zaleca się stosowa-nie przerw powietrznych w czasie zabiegu. Bez-względnym przeciwwskazaniem do zastosowania tlenoterapii hiperbarycznej jest nieleczona odma opłucnowa. Do przeciwwskazań względnych na-leżą: leczenie niektórymi cytostatykami, np. cis- platyną, bleomycyną, doksorubicyną, a także ro-zedma płuc, padaczka i skłonność do drgawek, wysoka gorączka, zapalenie nerwu wzrokowego, wrodzona sferocytoza. Mimo licznych ograniczeń podczas stosowania właściwej kwalifikacji pacjen-tów i odpowiedniej kontroli komór ciśnieniowych, HBO jest stosunkowo bezpieczną metodą lecze-nia. Najczęstszym powikłaniem jest uraz ciśnie-niowy ucha i zatok przynosowych, wywołujące silny ból oraz czasowe nasilenie krótkowzroczno-ści. Pacjenci po radioterapii w obrębie głowy i szyi są także bardziej narażeni na wystąpienie zaćmy w następstwie stosowania HBO [2].
Piśmiennictwo
[1] Narożny W., Sićko Z., Stankiewicz C., Przewoźny T., Kot J., Kuczkowski J.: Zastosowanie hiperbarii tleno-wej w onkologii otolaryngologicznej. Otolaryngol. Pol. 2003, 57, 799–807.
[2] Szymańska B., Kawecki M., Knefel G.: Kliniczne aspekty hiperbarii tlenowej. Wiad. Lek. 2006, 59, 105–109. [3] Kościarz-Grzesiok A., Cieślar G., Nowak M., Kawecki M., Sieroń A.: Zastosowanie hiperbarycznej terapii
tlenowej w medycynie. Acta Bio-Optica Informat. Medica 2006, 3, 192–194.
[4] Narożny W., Sićko Z., Przewoźny T., Pęgiel-Sićko E., Stankiewicz C., Skorek A.: Herbaria tlenowa jako metoda leczenia zmian popromiennych gardła i krtani. Otolaryngol. Pol. 2001, 55, 57–60.
[5] Sieroń A., Cieślar G., Kawecki M.: Zarys medycyny hiperbarycznej. α-medica Press, Bielsko-Biała 2006. [6] Kawecki M., Knefel G., Szymańska B., Nowak M., Sieroń A.: Aktualne wskazania i możliwości zastosowania
hiperbarycznej terapii tlenowej. Borgis – Balneol. Pol. 2006, 4, 202–206.
[7] Daruwalla J., Christophi C.: Hyperbaric oxygen therapy for malignancy: a review. World J. Surg. 2006, 30, 2112–2131.
[8] Hafty B.G., Hurley R.A., Peters L.G.: Carcinoma of the larynx treated with hypofractionated radiation and hyperbaric oxygen: long-term tumor control and complications. Int. J. Radiat. Oncol. Biol. Phys. 1999, 45, 13–20. [9] Annane D., Depondt J., Aubert P., Villart M., Gehanno P., Gajdos P., Chevret S.: Hyperbaric oxygen
therapy for radionecrosis of the jaw: A randomized, placebo-controlled, double-blind trial from the ORN96 Study Group. J. Clin. Oncol. 2004, 22, 4893–4900.
[10] Neovius E.B., Lind M.G., Lind F.G.: Hyperbaric oxygen therapy for wound complications after surgery in the irradiated head and neck: a review of the literature and a report of 15 consecutive patients. Head & Neck. 1997, 7, 315–322.
[11] Harding S.A., Hodder S.C., Courtney D.J., Bryson P.J.: Impact of periooperative hyperbaric oxygen therapy on the quality of life of maxillofacial patients who undergo surgery in irradiated fields. Int. J. Oral Maxillofac. Surg. 2008, 37, 617–624.
[12] Ashamalla H.L., Thom S.R., Goldwein J.W.: Hyperbaric oxygen therapy for the treatment of radiation-induced sequelae in children. Cancer 1996, 77, 2407–2412.
[13] Mayer R., Hamilton-Farrell M.R., van der Kleij A.J., Schmutz J., Granström G., Sicko Z., Melamed Y., Carl U.M., Hartmann K.A., Jansen E.C., Ditri L., Sminia P.: Hyperbaric oxygen and radiotherapy. Strahlenther. Onkol. 2005, 2, 113–123.
[14] Coulthard P., Eposito M., Worthington HV., Jokstad A.: Interventions for replacing missing teeth: hyperbaric oxygen therapy for irradiated patients who require dental implants. Cochrane Database Syst. Rev. 2008, 1, CD003603.
[15] Myers R.A., Marx R.E.: Use of hyperbaric oxygen in postradiation head and neck surgery. NCI Monogr. 1990, 9, 151–157.
[16] Bennett M.H., Feldmeier J., Hampson N., Smee R., Milross C.: Hyperbaric oxygen therapy for late radiation tissue injury. Cochrane Database Syst. Rev. 2005, 20, CD005005.
[17] Pasquier D., Hoelscher T., Schmutz J., Dische S., Mathieu D., Baimann M., Lartigau E.: Hyperbaric oxy-gen therapy in the treatment of radio-induced lesions in normal tissues: a literature review. Radiother. Oncol. 2004, 72, 1–13.
[18] Efrati S., Gall N., Bergan J., Fishlev G., Bass A., Berman A., Abuhamad R., Feigenzon M., Weissgarten J.: Hyperbaric oxygen, oxidative stress, NO bioavailability and ulcer oxygenation in diabetic patients. UHM, 2009, 36, 1–12.
[19] Kranke P., Bennett M., Roeckl-Wiedmann I., Debus S.: Hyperbaric oxygen therapy for chronic wounds. Cochrane Database Syst. Rev. 2004, 2, CD004123.
[20] Błochowiak K.: Wpływ stalowych szyn nazębnych stosowanych w chirurgii szczękowo-twarzowej na poziom wybranych wykładników stanu antyoksydacyjnego człowieka. Akademia Medyczna w Poznaniu, Rozprawa dok-torska, 2007.
[21] Conconi M.T., Baiguera S., Guidolin D., Furlan C., Menti A.M., Vigolo S., Belloni A.S., Parnigotto P.P., Nussdorfer G.G.: Effects of hyperbaric oxygen on proliferative and apoptotic activies and reactive oxygen species generation in mouse fibroblast 3T3/J2 cell line. J. Invest. Med. 2003, 51, 227–232.
[22] AL-Waili N.S., Butler G.J.: Phototherapy and malignancy: possible enhancement by iron administration and hyperbaric oxygen. Med. Hypotheses. 2006, 67, 1148–1158.
Adres do korespondencji:
Katarzyna Błochowiak
Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej UM ul. Bukowska 70
60-812 Poznań tel. 061 854 70 53 tel./faks.: 854 70 59
e-mail: kasia@naszdentysta.com.pl Praca wpłynęła do Redakcji: 12.10.2010 r. Po recenzji: 29.03.2011 r.
Zaakceptowano do druku: 31.03.2011 r. Received: 12.10.2010
Revised: 29.03.2011 Accepted: 31.03.2011
