Wstęp
Q. alnifolia Poech (Q. cypria Nob.) jest gatunkiem
endemicznym dla flory Cypru [7, 11]. Został on po raz pierwszy znaleziony w 1842 roku w górach Tro-odos w centralnej części wyspy [9, 3, 6]. Opierając się na zielnikach A. Camus [5] prawie 100 lat później wykonała rysunki przedstawiające budowę morfolo-giczną tego dębu (Ryc. 1).
Q. alnifolia jest krzewem lub niewysokim,
wie-lopniowym drzewem (Ryc. 2). Najczęściej dorasta do 3–4 m wysokości, wyjątkowo osiąga 10 m. Pień osiąga 70–90 cm średnicy i jest pokryty szarą, pio-nowo spękaną korowiną. Pędy wyraźnie szaro owło-sione, zwłaszcza za młodu, a pąki drobne, jajowate i także gęsto owłosione. Liście są zimozielone, sztywne, twarde, gładkie, ciemnozielone i błyszczące z wierzchu, a gęsto złoto owłosione od spodu (Ryc. 3). Ta charakterystyczna barwa spodniej strony liści jest źródłem wielu powszechnie używanych nazw, jak np. „złoty dąb”, „dąb olcholistny”, „golden oak” czy „ora kverko”.
Q. alnifolia kwitnie w stanie ulistnionym. Kwiaty
są, jak u wszystkich dębów, jednopienne i rozdziel-nopłciowe. Kwiaty męskie zielonożółte, zebrane w luźne, zwisające, kotkowate kwiatostany o długo-ści 5–8 cm, usytuowane pojedynczo lub po kilka na szczytach pędów (Ryc. 4). Kwiaty żeńskie kształtu buteleczkowatego, niepozorne, drobne, siedzące (lub
na bardzo krótkiej szypułce), usytuowane pojedynczo Ryc. 1. Q. alnifolia Poech (za A. Camus 1934).
S
YMBOL NARODOWY CYPRU – ZŁOTY DĄB
QUERCUS ALNIFOLIA
POECH
Krystyna Boratyńska, Anna Katarzyna Jasińska (Kórnik)
Streszczenie
Praca dotyczy endemicznego dla Cypru dęba, Quercus alnifolia Poech. Opis morfologiczny gatunku oparto na obserwacjach własnych i literaturze. Badania biometryczne liści wykonano na 41 osobnikach zebranych w Agios Theodoros koło Papoutsa (region Limassol). Wyniki uzyskane pozwoliły znacząco uściślić opis mor-fologiczny liści. W 2006 roku parlament Cypru uznał Q. alnifolia za symbol narodowy wyspy, przez co jeszcze bardziej została podkreślona wyjątkowość tego dębu.
Abstract
The national symbol of the Island of Cyprus – Quercus alnifolia Poech
A report about one of the most important endemic species of Cyprus, Quercus alnifolia Poech. In 2006, the Cyprus Parliament resolved that this oak will be the island’s national symbol. The description was based on own observations and leaf biometry, from population near Agios Theodoros near Papoutsa (Limassol district).
lub po 2–3 w kątach młodych liści (Ryc. 5). Kwiaty pojawiają się w kwietniu-maju i są zapylane przez wiatr.
Owoce, zwane żołędziami, rozwijają się w roku kwitnienia, dojrzewają od września do grudnia, po czym opadają. Żołędzie mają kształt wąskojajowaty lub walcowaty, na wierzchołku zaostrzone, 2–3 cm długie i 0,8–1,5 cm szerokie, barwy najpierw zie-lonej, a w trakcie dojrzewania brązowieją (Ryc. 6). Owoc usytuowany jest w okrywie owocowej, która obejmuje go tylko u nasady (najwyżej 25% długości żołędzia). Okrywa od zewnątrz jest pokryta dachów-kowato ułożonymi, wydłużonymi łuskami, gęsto owłosionymi i odgiętymi ku nasadzie, początkowo jest ona barwy szarozielonej, potem szarobrązowej.
Ten wyjątkowy dąb można spotkać tylko w za-chodniej części Cypru w lasach prowincji Paphos, Limasol, Makheras i Troodos, gdzie występuje naj-obficiej (Ryc. 7, 8, 9, 10).
Towarzyszy mu tam dąb skalny (Q. coccifera L.), drugi gatunek z rodzaju Quercus pospolicie rosnący na Cyprze. Na obszarze wspólnego występowania oba dęby krzyżują się, a mieszańce mają cechy obu Ryc. 2. Zasięg Q. alnifolia Poech na Cyprze (za K. Browicz 1982,
uzupełniony).
gatunków rodzicielskich [13, 14]. W zbiorowiskach
Q. alnifolia często występują też takie gatunki jak:
chruścina szkarłatna zwana drzewem
truskawko-wym (Arbutus andrachne L.), pistacja terpentynowa (Pistacia terebinthus L.), jarząb grecki (Sorbus
gra-eca (Spach) Kotschy) czy Acer syriacum Boiss. et
Gaill – klon z pięknymi czerwonymi skrzydlakami.
Q. alnifolia występuje także w lasach sosnowych,
które tworzą głównie dwa gatunki: sosna alepska
(Pinus halepensis Miller) i sosna czarna (P. nigra Arnold.). Nierzadko spotkać go można w lasach ce-drowych (Cedrus brevifolia (Hook.f.) Elwes & A. Henry), zwłaszcza w górach Troodos. Ten ostatni jest także gatunkiem endemicznymi dla Cypru.
Q. alnifolia najliczniej występuje między
600-1500 m n. p. m, rzadko schodzi niżej, a najwyżej sięga na zboczach gór Troodos, prawie do 1800 m n.p.m. [1, 4, 11, 13]. Zwykle zajmuje miejsca suche, skałki wulkaniczne, kamieniste i strome zbocza
gór-skie. Zasiedla też ruchome piargi, gdzie pełni bardzo ważną rolę ochronną, stabilizując te tereny (Ryc. 10).
Dąb złoty w północno-zachodnim Cyprze jest
głównym źródłem drewna dla lokalnej ludności. Jego drewno jest twarde i trwałe, ma szerokie zastosowa-nie w produkcji różnego rodzaju wózków („wagon building”), narzędzi, krzeseł, podłóg itd. Produkuje się z niego także wysokiej jakości węgiel drzewny.
Q. alnifolia ma znaczenie dekoracyjne i często jest
sadzony w ogrodach poza Cyprem, nawet w nieco zimniejszych strefach klimatu. Znana jest odmiana
Q. alnifolia var. argentea Hadjik. & Hand, z liśćmi
od spodu srebrnymi, nie złotymi jak typowe; ce-cha ta jest szczególnie widoczna u bardzo młodych osobników [7]. W 2006 roku parlament Cypru uznał
Q. alnifolia za symbol narodowy kraju, przez co
jesz-cze bardziej została podkreślona jego wyjątkowość. Celem tej pracy jest przybliżenie tego interesują-cego i jednocześnie ważnego dla flory Cypru gatunku oraz uściślenie opisu morfologicznego jego liści. Metodyka badań
Liście Q. alnifolia zebrano z 41 drzew rosnących niedaleko Agios Theodoros (na wzgórzu Papoutsa, dystrykt Limassol) z wysokości około 1500 m n.p.m. (koordynaty: 34°53’34”N i 33°02’14”E). Każdy osob-nik reprezentowało 10 w pełni wykształconych, nie-uszkodzonych liści zebranych ze środkowej części pędu (Ryc. 11). Ogółem przeanalizowano 410 liści uwzględniając 11 cech. Pomiary liści wykonano przy użyciu programu WinFolia Pro2003 (Regent Instru-ments Inc.). Zestaw cech przyjęto w oparciu o wcze-śniejsze prace dotyczące morfologii liści [2, 10, 15]. Obliczono podstawowe charakterystyki cech, średnie, minimalne i maksymalne wartości oraz współczynniki zmienności. Zmienność osobników i relacje pomiędzy nimi przedstawiono na wykresie rozrzutu przy pomocy Ryc. 4. Kwiaty męskie Q. alnifolia Poech (foto A. Boratyński,
2006).
Ryc. 5. Kwiaty żeńskie Q. alnifolia Poech (foto A. Boratyński, 2006).
analizy składowych głównych (PCA). Analizy wyko-nano w programie STATISTICA wersja 9.0.
Wyniki i dyskusja
Liście Q. alnifolia najczęściej mają kształt szero-kojajowaty do prawie okrągłego. Cecha ta okazała się najmniej zmienną; jej współczynnik zmienności Ryc. 7. Las dębowy w górach Troodos na Cyprze (foto A. Boratyński, 2006).
Ryc. 8. Arkusz zielnikowy Q. alnifolia Poech zebrany w górach Troodos na Cyprze (foto K. Boratyńska, 2019).
Ryc. 9. Zbocza porośnięte lasem dębowym w Agios Theodoros (foto A. Boratyński, 2006).
(V) wynosi 13,5% (Tab. 1). Warto zauważyć, że do tej pory wśród naukowców panował pogląd, że liście tego dęba należą do bardzo zmiennych [7, 8].
Blaszki liściowe (sam liść bez ogonka) miały śred-nio długość 3,2 cm (od prawie 1,8 do 6,1 cm) a szero-kość 2,2 cm (od 1,2 do 4,3 cm), co pokrywa się z da-nymi literaturowymi [11, 12, 14]. Zarówno długość, jak i szerokość blaszek liściowych są cechami
umiar-kowanie zmiennymi (Tab. 1). Maksymalna szerokość blaszki liściowej przypada mniej więcej w połowie jej długości – jest usytuowana na 40 do 55% długości liścia licząc od jej podstawy. Cecha ta wykazuje małą zmienność, V=14,1% (Tab. 1).
Wierzchołek liścia jest najczęściej krótko zaostrzo-ny; kąt wierzchołka waha się od 40° do 75°. U pod-stawy liść jest zaokrąglony, szeroko klinowaty, dość
Ryc. 11. Przykładowe liście z jednego osobnika Q. alnifolia
Po-ech (foto A.K. Jasińska, 2006). Ryc. 12. Relacje analizowanych osobników Q. alnifolia Poech wykazane analizą PCA.
często niesymetryczny; kąt nasady wynosi 50° do 90°. Te dwie cechy wykazują umiarkowaną (zmien-ność wynosi odpowiednio 19 i 22%). Brzeg blaszki liściowej jest ząbkowany w wierzchołkowej części, a w nasadowej zwykle całobrzegi. Średnio ząbków na jednym liściu było 5, bardzo rzadko obserwowano liście bez ząbków; zmienność tej cechy jest znaczna. Nerwy na spodniej stronie blaszki są wyraźnie wy-niesione. Dojrzałe liście Q. alnifolia często są cha-rakterystycznie wypukłe (Ryc. 6). Ogonek liściowy jest gęsto owłosiony, podobnie jak młode pędy, a jego długość wynosi od 0,6 do 1,5 cm. Cecha ta wykazu-je znaczną zmienność (V=33%), co wykazu-jest
charaktery-styczne także dla innych gatunków drzew [15, 16]. Wynik analizy składowych głównych PCA (Ryc. 12) pokazuje relacje pomiędzy 41 badanymi osob-nikami. Analiza wykazała niewielkie zróżnicowanie osobników w obrębie badanej populacji. W prze-strzeni pomiędzy dwiema pierwszymi zmienny-mi kanonicznyzmienny-mi, które są odpowiedzialne za 62% zmienności, tylko 5 osobników wychodzi poza elip-sę wyznaczającą 95% zakres ufności. Przedstawione badania biometryczne wykonane zostały w oparciu o materiał pochodzący z jednego miejsca zbioru i dla-tego traktowane są jako badania wstępne.
W naszym kraju Q. alnifolia jest praktycznie niezna-ny i traktowaniezna-ny raczej jako gatunek kolekcjonerski,
atrakcyjny dla hobbystów ogrodników. Z donie-sień na stronach i blogach internetowych możemy się dowiedzieć, że dojrzałe żołędzie przywiezione z Cypru kiełkują bez problemu (blog przyrodniczy http://digupaworld.pl/2019/02/02/dab-olcholistny). Brak jednak jest informacji o przeżywaniu sadzonek i dalszym wzroście małych drzewek. Większość pry-watnych szkółek, które w ofercie internetowej mają dąb olcholistny, w rzeczywistości nie prowadzi jego sprzedaży. Niemniej jednak w opisach możemy zna-leźć pewne informacje na temat jego uprawy doty-czące m.in. braku odporności na mrozy i potrzebie zabezpieczenia przed przemarzaniem (https://www.
drzewa.com.pl/dab-olcholistny-quercus-alnifolia--poech.html). Z wywiadu autorek wynika, że Ogród Botaniczny w Berlin-Dahlem w Niemczech posiada w swojej kolekcji jedno drzewo posadzone w 2003 roku, rosnące na zewnątrz, oraz trzy w podobnym wieku rosnące w szklarni. Daje to duże nadzieje co do możliwości uprawy tego unikatowego, zimozielo-nego dębu w Polsce.
Cechy Statystyki podstawowe
M Min Mak V
Powierzchnia blaszki liściowej (cm2) 5,14 1,91 19,36 39,66
Obwód blaszki liściowej (cm) 9,53 5,89 17,89 18,83
Długość blaszki liściowej (cm) 3,17 1,78 6,14 19,27
Maksymalna szerokość blaszki liściowej (cm) 2,17 1,20 4,27 20,48
Długość ogonka (cm) 0,93 0,35 2,27 33,25
Kąt podstawy liścia (%) 77,64 17,18 111,88 18,81
Kąt wierzchołka liścia (%) 56,76 28,14 94,03 21,51
Usytuowanie maksymalnej szerokości liścia (%) 46,61 25,61 66,18 14,10
Kształt blaszki liściowej (cecha 3/4) 1,48 0,89 2,15 13,48
Liczba nerwów po prawej stronie blaszki liściowej 6,39 3,00 11,00 18,59
Liczba ząbków po prawej stronie blaszki liściowej 5,33 0,00 11,00 35,69
Tab. 1. Średnia (M), minimalna (Min) i maksymalna (Mak) wartość oraz współczynnik zmienności (V) dla badanych cech liści Q. alnifolia Poech.
Tab. 1. Average (M), minimal (Min), maximal (Max) values and variation coefficient (V) for the examined characters of leaves Q. alnifolia Poech
Bibliografia
1. Anagiotos G., Tsakaldimi M., Ganatsas P. (2012). Variation in acorn traits among natural populations of
Quersus alnifolia, an endangered species in Cyprus. Dendrobiology 68: 3–10.
2. Białobrzeska M. (1970). Leszczyna (Coryllus avellana L.). – W: Zmienność liści i owoców drzew i krze-wów w zespołach leśnych Białowieskiego Parku Narodowego, J. Jentys-Szefrowa (red.). Monographiae Botanicae 31: 66–85.
3. Boissier P.E. (1879). Flora Orientalis 4(2). Geneva-Basel.
4. Browicz K. (1982). Chorology of trees and shrubs in south-west Asia and adjacent regions, 1: 34. PWN Poznań.
5. Camus A. (1934). Les Chénes. Monographie du genre Quercus 1. Paris.
6. Govaerts R., Frodin DG. (1998). World Checklist and Bibliography of Fagales (Betulaceae, Corylaceae, Fagaceae and Ticodendraceae). Kew.
7. Hand R. (2006). Supplementary notes to the flora of Cyprus V. Willdenowia 36: 761–809.
8. Holmboe J. (1914). Studies on the vegetation of Cyprus. Bergens Museums Skrifter. Ny Raekke 1(2): 61. 9. Jaubert C., Spach E. (1842-43). Illustrationes Plantarum Orientalium 1: 110. Parisiis.
10. Krause-Michalska E., Boratyńska K. (2013). European geography of Alnus incana leaf variation. Plant Biosystems 147(3): 601–610.
11. Meikle R.D. (1985). Flora of Cyprus, 2: 1481–1483. Kew.
12. Menitsky Yu.L. (1972). Duby (Quercus L.) jugo-zapadnoj Azji. Novosti Sistematiki Vysshikh Rastenii 9: 105–140.
13. Neophytou Ch., Aravanopoulos FA., Fink S., Dounavi A. (2011). Interfertile oaks in an island environ-ment. II. Limited hybridization between Quercus alnifolia Poech and Q. coccifera L. in mixed stand. Eu-ropean Journal of Forest Research 130: 623–635.
14. Neophytou Ch., Palli G., Dounavi A., Aravanopoulos F.A. (2007). Morphological differentiation and hy-bridization between Quercus alnifolia Poech and Quercus coccifera L. (Fagaceae) in Cyprus. Silvae Ge-netica 56, 6: 271–277.
15. Staszkiewicz J. (1970). Dąb szypułkowy (Q. robur L.) i dąb bezszypułkowy (Q. sessilis Ehrh.). – W: Zmienność liści i owoców drzew i krzewów w zespołach leśnych Białowieskiego Parku Narodowego, J. Jentys-Szefrowa (red.). Monographiae Botanicae, 31: 101–114.
16. Wójcicki J.J. (1997). Zmienność liści olszy zielonej – Alnus viridis (Betulaceae). Fragmenta Floristica et Geobotanica Series Polonica, Supplementum 2: 5–13.
Krystyna Boratyńska, Anna Katarzyna Jasińska, Instytut Dendrologii Polskiej Akademii Nauk w Kórniku, Institute of Dendrology, Polish Academy of Sciences, Kórnik, Poland. E-mail: borkrys@man.poznan.pl
Krystyna Boratyńska, profesor dr hab. nauk biologicznych w zakresie biologii – taksonomii roślin, Pracownia Systematyki i Geografii, Instytut Dendrologii PAN w Kórniku.
