Wojciech Stankiewicz
Zaprzeczenie prawu do
samostanowienia na przykładzie
polityki Chińskiej Republiki Ludowej
wobec Tybetu
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 11, 59-73
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N - P O L O N I A
VOL. XI SECTIO К 2004
Uniwersytet G dański
W O JC IEC H STA N K IEW IC Z
Zaprzeczanie prawu do samostanowienia na przykładzie
p o lity k i Chińskiej Republiki Ludowej wobec Tybetu
Denial o f the R ight to Self-determination as Exemplified by the Policies o f the People’s Republic o f C hina tow ards Tibet
We współczesnych stosunkach m iędzynarodow ych nasilają się dążenia ludności terytoriów zależnych do uzyskania niepodległości, a także aspiracje do stworzenia państwowości przez wspólnoty etniczne zamieszkujące adm inist racyjnie wyodrębnione, zarazem integralne, części państw. Problem y etniczne obejm ują wszystkie kontynenty. Obecnie ruchy separatystyczne istnieją m .in. w Hiszpanii (K raj Basków ),1 Nowej Jugosławii (K osow o),2 Bośni i H er cegowinie (R epublika Serbska),3 Izraelu (A utonom ia Palestyńska)4 oraz w wielu rejonach byłego Z SR R (Abchazja, Czeczenia, K ry m ).5
1 Por. W. Stankiewicz, Specyfika ujawniania się terroryzmu narodowego na przykładzie
baskijskiej Euzkadi Ta Azkatasum a, „Studia Europejskie” 2001, t. V III, s. 223-234.
2 Por. S. W ojciechowski, Integracja i dezintegracja Jugosławii na przełomie X X i X X I wieku, Poznań 2002; W. Stankiewicz, Interwencja zbrojna N A T O w Kosowie - próba oceny, „Przegląd Politologiczny” 2001, s. 21-32; B. D enitch, Ethnic Nationalism: The Tragic Death o f Yugoslavia, Univeristy o f M innesota Press 1994; T. Judah, Kosovo: War and Revenge, Yale 2000.
3 S. Wojciechowski, Wojna w Bośni i Hercegowinie, [w:] Zbrojne konflikty i spory m iędzy
narodowe u progu X X I wieku. Analiza problemów i studia przypadków, pod red. W . M alendowskiego,
Wrocław 2003, s. 319-338; W. D ziak, Bośnia i Hercegowina, [w:] Europa Środkowo-W schodnia 1993, W arszawa 1995.
4 M . Jaw asreh, Proces pokojowy na Bliskim Wschodzie, [w:] Zbrojne konflikty i spory
międzynarodowe u progu X X I wieku..., s. 283-302.
5 Por. L. A ntonow icz, Rozpad Z S R R ze stanowiska prawa międzynarodowego, „Państw o i Praw o” 1992, n r 9; P. G rochm alski, Czeczenia. R ys prawdziwy, W rocław 1999; id., Rosja
- Czeczenia. Dwie ostatnie imperialne wojny X X wieku, [w:] Zbrojne ko n flikty i spory międzynarodowe u progu X X I wieku..., s. 339-365; W. Stankiewicz, Zasada integralności terytorialnej wobec prawa
Podstaw ą radykalnych zmian na m apie politycznej świata, zaistniałych po II wojnie światowej, była zasada sam ostanow ienia narodów - jedna z pod stawowych norm praw a międzynarodowego.6 Procesy rozpadu byłej Jugosławii oraz byłego Z SR R stanow ią wzorce dla narodów dążących do uzyskania państwowości. Przykładem narod u powołującego się w dążeniach niepodległoś ciowych na zasadę sam ostanow ienia jest naród tybetański.
W niniejszym artykule podjęto próbę analizy zasady sam ostanowienia narodów w kontekście stosunków tybetańsko-chińskich i udzielenia odpowiedzi na pytanie, na jakiej podstaw ie polityczno-prawnej o p arta jest praktyka Chińskiej Republiki Ludowej pozbaw iania narodu tybetańskiego podstaw o wych praw i wolności człowieka, w tym przede wszystkim praw a do samo stanowienia.
Z a istotne zadanie badawcze przyjęto poznanie stanow isk organizaqi m iędzynarodow ych, głównie Organizacji N arodów Zjednoczonych, a także analizę podstaw owych uregulowań praw a m iędzynarodowego z badanego zakresu.
H ipotezą badawczą artykułu jest twierdzenie, że naród tybetański posiada prawo do samostanowienia, do decydowania o swoim statusie gospodarczym, społecznym i kulturalnym, a obecność chińskiej administracji na terytorium Tybetu powinna zostać uznana za panowanie obcego państwa nad terytorium zależnym.
W celu rozwinięcia hipotezy postaw iono następujące pytania badawcze: 1. Jaki status praw nom iędzynarodowy jest właściwy dla Tybetu w oparciu 0 zasadę sam ostanow ienia narodów?
2. Czy Tybetańczycy spełniają kryteria narodu wyznaczone przez ustaw oda wstwo m iędzynarodow e do uznania ich samodzielnego bytu państwowego?
3. Jakim i czynnikami uzasadnia Chińska R epublika Ludow a politykę dyskryminacji ludności tybetańskiej?
4. Czy istnieją polityczne perspektywy na odzyskanie niepodległości przez T ybetańczyków?
5. Jakie m odele rozw iązań dla problem u narodu*tybetańskiego przewidziano w prawie m iędzynarodowym ?
W celu rozw iązania problem u posłużono się m etodam i: politologiczną 1 analityczną, a posiłkowo - w celu analizy genezy om aw ianych zjawisk - m etodą historyczną.7
narodów do samostanowienia w kontekście stosunków rosyjsko-czeczeńskich, „A theneum ” 2002;
L. U sm anow , Niepokorjonnaja Cziecznia, M oskw a 1997; T. N . Tappe, Chechnya and the State o f
Self-determination in Breakaway Region o f the Former Soviet Union: Evaluating the Legitimacy o f Secessionists Claims, „C olum bia Journal o f T ransnational Law ” 1995, t. 34, n r 1.
* Por. W. Czapliński, Aktualne problemy prawa do samostanowienia, „T oruński Rocznik Praw Człowieka 1994-1995” 1996, z. 3; J. Tyranow ski, Integralność terytorialna, nienaruszalność granic
i samostanowienie w prawie międzynarodowym, W arszawa 1990; A. Cassese, Self-determination o f Peoples. A Lega! Reappraisal, Cam bridge 1995.
Tybet, region autonom iczny w zachodnich Chinach, obejmuje obszar o powierzchni 1,2 m in km 2. Przez wieki państw o zamieszkiwał odrębny naród, którego historia sięga II w. p.n.e. W VI w. Tybet stał się polityczną i m ilitarną potęgą regionu, aby w IX w. ulec rozbiciu.8
Tybetańczycy od początku dziejów utrzymywali stosunki polityczne i gos podarcze z M ongołam i, a także władcami m andżurskim i. Przełom w pokojowej polityce nastąpił w 1908 r., kiedy władze m andżurskie podjęły próbę zdobycia Tybetu, pragnąc ograniczyć rosnące wpływy Brytyjczyków. W okresie m andżur skiej okupacji Tybetu przywódca duchowy i polityczny Tybetańczyków - D alaj lam a zmuszony został do opuszczenia kraju. W 1912 r., w związku z upadkiem imperium m andżurskiego, zaw arto tzw. „T rzypunktow ą Ugodę” tybetańsko- -chińską, k tó ra była form alnym aktem kapitulacji armii m andżurskiej. Po powrocie 14 lutego 1913 r. z Indii do Tybetu, X III D alajlam a wydał proklam ację niepodległości.
W latach 1913-1951 Tybet nie stracił charakteru kraju z wykształconą państwowością; liczne okręgi i księstwa Tybetu charakteryzow ały się niezależ nością od stolicy - Lhasy.9 Rząd z D alajlam ą jak o głową państw a nakładał podatki, emitował walutę, prowadził krajow ą pocztę. Tybet utrzym ywał sto sunki dyplomatyczne, gospodarcze i kulturalne z Nepalem , Bhutanem , Sik- kimem, M ongolią, Chinami, Indiam i Brytyjskimi, a także z R osją i Japonią. W 1913 r. M ongolia i Tybet podpisały akt wzajemnego uznania. N epal, Bhutan, W ielka Brytania, Chiny i Indie utrzymywały misje dyplom atyczne w Lhasie.10 Tybet prowadził własną politykę zagraniczną.
Powyższe fakty wykazują, że Tybet był państwem w pełni suwerennym. Stanowisko niniejsze zostało potwierdzone przez K om itet Analiz Prawnych M iędzynarodowej Kom isji Prawników, który w rozprawie n a tem at prawnego statusu Tybetu stwierdził, iż od 1913 r. Tybet spełniał w arunki państwowości określone w prawie m iędzynarodowym . Istniał naród, terytorium i niezależny od czynników zewnętrznych rząd, sprawujący władzę w kraju. W latach 1913-1950 stosunki m iędzynarodow e pozostawały w wyłącznej gestii rządu tybetańskiego Jak wynika z oficjalnych dokum entów , Tybet był traktow any jak o niezależne państw o w polityce m iędzynarodow ej.11
W 1949 r. Chiny stały się areną przew rotu społecznego. Kom uniści po zwycięstwie nad siłami G uom indangu proklam owali 1 października 1949 r. Chińską R epublikę Ludow ą. Radio Pekin zaczęło przekazywać kom unikaty informujące o konieczności „wyzwolenia” Tybetu. Odpowiedzią na ton kom u
8 Encyklopedia popularna P W N , W arszawa 1998, s. 891.
9 J. Polit, Gra o Tybet (1904-1950): preludium do tragedii, „A rcana” 2002, n r 4/5, s. 211-223. 10 Por. Tybet: stare duchy, nowe duchy, pod red. A. Bareja-Starzyńskiej, W arszawa 2000, s. 304-318.
11 K om itet Analiz Praw nych M iędzynarodowej Komisji Praw ników , Tybet i Chińska Republika
nistycznej propagandy było zwrócenie się 2 listopada 1949 r. tybetańskiego m inisterstw a spraw zagranicznych do chińskiego przywódcy М ао Zedonga z prośb ą o podjęcie rozm ów wyjaśniających zaistniałą sytuację. Oddelegowany z Pekinu chiński am basador Y uan Zhong-xian, zażądał przyjęcia przez tybetańs k ą delegację tzw. dw upunktow ego projektu - powierzenia C hR L spraw obronności T ybetu i uznania terytorium za część Chin. R ząd tybetański polecił delegaqi odrzucić żądania. Negocjacje zostały zerwane. W odpowiedzi 7 paź dziernika 1950 r. 40 tys. chińskich żołnierzy przekroczyło granice wschodniego Tybetu. Siły tybetańskie, składające się z 8 tys. żołnierzy, zostały rozbite. Zgrom adzenie narodow e Tybetu przekazało szesnastoletniemu Dalajlamie pełną władzę, m ianując go głową państw a. Ze względów bezpieczeństwa opuścił Lhasę i przeniósł się do D rom o na granicy z Sikkim em .12
D ziałanie Chińskiej Republiki Ludowej wobec Tybetu wypełniało znam iona agresji, potępianej przez praw o międzynarodowe i definiowanej jak o „użycie siły zbrojnej przez państw o przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niezawisłości drugiego państw a albo w inny sposób niezgodny z K a rtą N arodów Zjednoczonych” .13
N a poczynania Chin pierwszy zareagował rząd Indii, potępiając atak agresora. Wiele państw , w tym Stany Zjednoczone Am eryki Północnej i Wielka B rytania, poparły stanow isko władz tybetańskich. 7 października 1950 r. rząd Tybetu wystosował list do Sekretarza Generalnego O N Z, N orw ega Trygve H alvdana Lie, prosząc społeczność m iędzynarodow ą o udzielenie pomocy. T ybetański przyw ódca - D alajlam a zażądał przejęcia p a tro n a tu O N Z nad Tybetem i rozstrzygnięcia konfliktu w regionie. Sprawa m iała zostać rozpat rzona 17 listopada 1950 r. D o dyskusji nie doszło, gdyż delegaci Indii złożyli zapewnienie o rozw iązaniu konfliktu środkam i pokojowym i przez Tybet, Indie i Chiny. Ponow ienie prośby o pom oc do O N Z złożone przez rząd tybetański w grudniu 1950 r., nie odniosło żadnego sk u tk u .14
W obec zaistniałej sytuacji i nieistnienia aktywnego wsparcia ze strony społeczności m iędzynarodowej, 29 kwietnia 1951 r. postanow iono wysłać do Pekinu delegację Tybetu w celu podjęcia negocjacji z przywódcam i Chin. Delegacji tybetańskiej po odrzuceniu dwóch propozycji porozum ienia wy znaczono ostateczne ultim atum - podpisania natychm iast porozum ienia albo poniesienia odpowiedzialności za atak wojsk chińskich n a Lhasę. W odpowiedzi delegaci powołali się na brak pełnomocnictw do szerszego reprezentowania rządu tybetańskiego oraz Dalajlam y. Chiny ogłosiły oficjalnie zawarcie „Ugody między Centralnym Rządem Ludowym i Lokalnym Rządem T ybetu ” . N a mocy porozum ienia składającego się z siedemnastu punktów T ybet stał się częścią
12 Por.: Tybet. F akty mówią za siebie, W arszawa 1993, s. 336-337.
13 W. Czapliński, A. W yrozum ska, Prawo międzynarodowe publiczne, W arszaw a 1999, s. 486. 14 E. J.O sm ańczyk, Encyklopedia O N Z i stosunków międzynarodowych, W arszaw a 1982, s. 534.
Chin, wojska tybetańskie zostały stopniowo przyłączane do armii chińskiej, a rząd Chin upow ażniono do prowadzenia polityki zagranicznej Tybetu. W układzie zobow iązano Chiny do akceptacji istniejącego systemu politycznego w Tybecie, nieingerow ania w status i funkcję D alajlam y i Panczelamy. Chiny gwarantow ały Tybetowi autonom ię, poszanow anie religii i obyczajów oraz w prowadzanie reform , jedynie po konsultacji z przywódcam i tybetańskim i na zasadzie dobrow olności. D alajlam a oraz rząd w Lhasie o dokum encie dowie dzieli się 27 m aja 1951 r., kiedy tekst został ogłoszony przez R adio Pekin.15
Okoliczności towarzyszące zawarciu „Siedem nastopunktow ej U gody” skła niają do analizy m ocy wiążącej umowy tybetańsko-chińskiej. Praw o traktatow e oparto na powszechnie uznawanej zasadzie, k tó ra stanow i, iż podstaw ą zobowiązań jest dobrow olna i obustronna zgoda stron. T rak taty zawierane pod przymusem bądź groźbą użycia siły nie wywierają m ocy praw nej.16 Chińska okupacja części terytorium Tybetu oraz jaw na groźba atak u na Lhasę w przy padku niepodpisania tra k tatu czyni „U godę” z m ocy praw a nieważną.
9 września 1951 r. do Lhasy wkroczyło 3 tys. żołnierzy chińskich, zapow iada jąc przybycie dalszych 20 tys. ze wschodniego T ybetu i wschodniego T urkie stanu. A rm ia chińska zaczęła okupować większość terytorium T yb etu.17 Rozpoczął się proces nowego podziału politycznego i regionalnego Tybetu. W latach 1950-1953 Chiny przyłączyły znaczną część terytorium rdzennie tybetańskiej prowincji K ham do chińskiej prowincji Syczuan. K h am podzielono na Tybetański Obwód Autonom iczny i dwie tzw. A utonom iczne Prefektury Tybetańskie.18 Zm iany zostały dokonane bez porozum ienia z suwerennymi władzami Tybetu.
W 1954 r. D alajlam a został zaproszony przez władze kom unistycznych Chin do Pekinu, gdzie poinform ow ano go o zniesieniu dotychczasowego autonom icz nego charakteru Tybetu, na podstawie nowej konstytucji uchwalonej przez Chińskie Zgrom adzenie Ludowe. W 1956 r. pow ołano K om itet Przygotowawczy Tybetańskiego R egionu Autonom icznego (K P T R A ),19 m ający służyć integracji administracji Tybetu i ChRL. Dalajlam ie powierzono stanow isko przew od niczącego, jednakże nie posiadał on żadnej rzeczywistej władzy.
Tybetański Region Autonom iczny nie przyznawał autonom ii Tybetań- czykom. Form alne zwierzchnictwo nad Tybetem przypadało pierwszemu sek retarzowi Regionalnej Partii TR A . Faktycznie funkcje państw owe sprawowane były przez Chińczyków. O graniczono status Tybetańczyków do roli nieznaczącej mniejszości we własnym kraju. W ładze chińskie stopniow o zwiększały intensyw
15 Tybet..., s. 324-326.
16 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, W arszawa 2001, s. 97-99. 11 Cz. Mojsiewicz, Leksykon problemów międzynarodowych i konfliktów zbrojnych, Wrocław 2001, s. 181.
18 M . K alm us, Tybet - legenda i rzeczywistość, W arszawa 2000, s. 13. 19 Tybet..., s. 328-329.
ność socjalistycznych kam panii propagandow ych oraz czystek etnicznych w Tybecie. Nasiliła się jednocześnie działalność tybetańskiej partyzantki. Przełom nastąpił w 1959 r., kiedy wzmożono dem onstracje, w których żądano od Chińczyków opuszczenia Tybetu. D om agano się pełnej niepodległości. W Lhasie wybuchły walki, tragiczne w skutkach dla ludności tybetańskiej. Dalajlam a, wsparty przez ruch oporu, emigrował z Lhasy do Indii. 28 m arca 1959 r. premier Chin, Z hou Enlai, wydał w imieniu Rady Państw a dekret rozwiązujący rząd Tybetu. W ładze Chińskiej Republiki Ludowej przejęły pełną kontrolę w Tybe cie.20
Zaanektow anie Tybetu zapewniło Chinom , po raz pierwszy w historii, ciągłą granicę z Birmą, Indiam i, Bhutanem, Nepalem, Ladakhem , K azachstanem i W schodnim Turkiestanem . Tybet przestał służyć jak o neutralne państwo buforow e pom iędzy dwiema potęgam i Azji, a gospodarka i kultura całego regionu H im alajów uległy marginalizacji. Po ucieczce D alajlam y w 1959 r. chińska A rm ia Ludo wo-Wyzwoleńcza rozmieściła oddziały wzdłuż granic z Indiam i i zgłosiła roszczenia do indyjskich terytoriów , czego skutkiem była w 1962 r. w ojna chińsko-indyjska.21
Stanowisko wobec Tybetu zostało przedstaw ione w opublikow anej w 1991 r. Białej Księdze przez C hińską Republikę Ludow ą.22 W rozdziale Tybet: Prawo własności i prawa człowieka chiński rząd kom unistyczny uzasadnił politykę wobec T ybetu twierdzeniem o przysługującym „praw ie własności” regionu, którego nie oparto na podboju dokonanym w 1950 r., ani n a objęciu w 1959 r. faktycznej kontroli nad Tybetem . Nie traktow ano „Siedem nastopunktow ej Ugody Pokojowego Wyzwolenia T ybetu” , narzuconej rządowi tybetańskiem u w 1951 r., ja k o podstaw y roszczeń terytorialnych. Chiny uzasadniały roszczenia determ inantam i historycznym i, związkami władców m ongolskich, m andżur skich, a także chińskich z tybetańskim i lamami. Powołały się na wydarzenia z okresu m ongolskiej ekspansji w Azji oraz epoki cesarzy m andżurskich, których wpływy, zwłaszcza w XV III w., obejmowały Azję Środkow ą i W schodnią (w tym również T ybet).23 Związki o znaczeniu politycznym były natury personalnej i nigdy nie implikowały zjednoczenia ani integracji państw a tybetańskiego z państwem chińskim. Roszczenia Chin wobec Tybetu nie znajdują uzasadnienia w historii współczesnej kraju, nie istnieją żadne dowody chińskiej władzy lub wpływów w latach 1911-1951 w Tybecie.
K oncentrując się na polityce władz C hR L wobec T ybetu, m ożna zauważyć nieistnienie konsekwencji w praktyce chińskiej. Jeżeli Chinom przysługiwało „praw o własności” w stosunku do Tybetu, czy konieczne było zawarcie
20 Por.: Tybet..., s. 343-348. 21 Por.: M . K alm us, op. cit., s. 13.
22 Chiny - przemiany państwa i społeczeństwa iv okresie reform 1978-2000, pod red. K. Tomali, W arszawa 2001, s. 153.
„Siedem nastopunktow ej U gody”? Gdyby Tybet rzeczywiście należał do Chin, zbędny byłby tra k ta t albo umowa, w której gw arantow ano spraw owanie władzy przez C hR L w regionie. Poprzez zawarcie „U gody” rząd chiński potwierdził fakt, iż Tybet nie był przed 1951 r. częścią Chin. Uznanie odrębności państwowej Tybetu łączyłoby się z przyznaniem się przez rząd chiński do spraw owania okupacji na spornym terytorium . Powyższe sprzeczności są argum entem prze mawiającym za twierdzeniem, iż władze C hR L bezpodstawnie wywodzą „praw o własności” do Tybetu.
Analizując sytuację polityczno-praw ną Tybetu, należy skoncentrow ać się na prawie do sam ostanow ienia, które zostało pom inięte w polityce Chińskiej Republiki Ludowej.
Z asada sam ostanow ienia narodów , początkowo trakto w ana jak o postulat polityczny, po II wojnie światowej przybrała postać zasady prawnej wyrażonej w źródłach praw a m iędzynarodow ego.24 Pierwszą, a zarazem najistotniejszą traktatow ą regulacją zasady sam ostanow ienia narodów , jest K a rta N arodów Zjednoczonych.25 W art. 1. pkt 2. K arty stwierdzono, że jednym z celów O N Z jest rozwijanie przyjaznych stosunków między państw am i, opartych na p o
szanowaniu zasady rów noupraw nienia i sam ostanow ienia narod ów .26
Kw estia niniejsza została także uregulow ana 16 grudnia 1966 r. przez Zgromadzenie Ogólne N Z, które uchwaliło M iędzynarodow y P akt Praw G ospodarczych, Socjalnych i K ulturalnych oraz M iędzynarodow y P akt Praw Obywatelskich i Politycznych. W wyodrębnionym w sam odzielną część art. 1. wyszczególniono praw a i obowiązki, składające się n a zasadę sam ostanow ienia narodów . Wszystkie narody posiadają praw o do sam ostanow ienia, z mocy którego swobodnie określają status polityczny, zapewniają rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny. M ogą samodzielnie rozporządzać bogactw am i i zasoba mi naturalnym i bez uszczerbku dla jakichkolwiek zobow iązań wynikających z m iędzynarodowej współpracy gospodarczej, opartej na zasadzie wzajemnych korzyści oraz praw a międzynarodowego. W żadnym przypadku nie m ogą być pozbawione własnych środków egzystencji. Z kolei państw a-stro ny będą szanowały praw o do sam ostanow ienia narodów , zgodnie z postanow ieniam i K arty N Z .27
24 października 1970 r. Zgromadzenie Ogólne O N Z dokonało uściślenia zasady sam ostanow ienia w deklaracji zasad praw a m iędzynarodow ego, dotyczą cych przyjaznych stosunków i współpracy między państw am i. W dokum encie
24 Por.: M . Perkowski, Samostanowienie narodów w prawie międzynarodowym, W arszawa 2001, s. 18-20.
25 L. Antonow icz, Samostanowienie narodów ja ko zasada prawa międzynarodowego, „Annales U niversitatis M ariae Curie-Skłodow ska” 1996, s. 70.
26 A. Przyborowska-Klim czak, Prawo międzynarodowe - wybór dokumentów, Lublin 1998, s. 8-9.
ustalono, że „[...] zgodnie z treścią tej zasady wszystkie narody m ają prawo swobodnie określać, bez zewnętrznej ingerencji, swój status polityczny i dążyć do gospodarczego, społecznego i kulturalnego rozwoju, każde państw o zaś m a obowiązek szanować to praw o zgodnie z postanow ieniam i K a rty ” . Ponadto „[...] powstanie suwerennego państw a, swobodne stowarzyszenie się lub zjed noczenie z niezależnym państwem bądź wystąpienie w jakiejkolwiek innej postaci swobodnie określonej przez naród, stanow ią sposoby realizacji prawa do sam ostanow ienia” .28
Z asada sam ostanow ienia znajduje wyraz nie tylko w źródłach traktatowych. Urzeczywistniona została w działalności Organizacji N arodów Zjednoczonych, k tó ra poprzez form ułow anie zaleceń, stara się koordynow ać praktykę państw .29
W celu stwierdzenia, czy zasada sam ostanow ienia narodów przysługuje Tybetańczykom , należy zdefiniować stronę podm iotow ą analizowanego prawa.
„N arodem jest trw ała wspólnota ludzka wytworzona na podstaw ie wspólno ty losów historycznych, kultury, języka, terytorium i życia ekonomicznego, przejaw iająca się w świadomości narodowej jej członków” .30 Określając kryteria pojęcia „n a ró d ” ,31 stwierdzić należy, iż jednym z podstawowych determ inantów jest terytorium , które w połączeniu z czynnikiem zamieszkiwania pozwala na .wytworzenie i utrzym anie wspólnoty etnicznej. D rugie kryterium stanowi język, pełniący istotn ą rolę w stadiach rozwoju narodu. W spólnota kultury i po chodzenia jest cechą decydującą o istnieniu danej zbiorowości. W spólne losy historyczne i przeszłość są przyczyną pow stania i scentralizowania grup ludności. Poprzez religię jak o formę świadomości społecznej wykazuje się względną samodzielność i prawidłowości rozwojowe, spełniając wielorakie funkcje pozareligijne o doniosłym znaczeniu polityczno-społecznym i kultural nym.
Tybetańczycy wypełniają znam iona właściwe dla narodu. Plem iona tybetań skie wchodzą w skład grupy narodów birm o-tybetańskich, zaliczanej do rasy mongolskiej. Język tybetański należy do grupy języków birm o-tybetańskich, pochodzących z rodziny języków chińsko-tybetańskich. C hińska propaganda uznała Tybetańczyków za naród chiński, co jest polityczną m anipulacją, m ającą usprawiedliwić chińską okupację kraju. Tybetańczycy nigdy nie uważali się za Chińczyków. Posiadali silne poczucie odrębności narodow ej, zarów no etniczne, ja k i kulturow e. N a przestrzeni prawie dwóch tysięcy lat wzajemnych kontak tów, Chińczycy uważali Tybetańczyków za obcych „barbarzyńców ” .32 Tybetań
28 K . K ocot, K . Wolfke, W ybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Wroc- ław -W arszaw a 1978, s. 524 i n.
29 M . Perkowski, op. cit., s. 34. 30 Encyklopedia..., s. 549.
31 Por.: L. A ntonow icz, Samostanowienie..., s. 69 i n.; K. Von Beyme, Systemwechsel in
Osteuropa, F ran k fu rt a. M ain 1994, s. 144.
ska tożsam ość narodow a nieodłącznie związana jest z tożsam ością religijną. Buddyjski folklor i nauki określają zasady życia całego naro du .
N arodow ość ludności zamieszkującej Tybet potwierdził Stały T rybunał Ludów, który w listopadzie 1992 r. zebrał się w Strasburgu. N a sesji poświęconej Tybetowi uznano spełnienie przez Tybetańczyków ogólnie przyjętych kryteriów prawnych narodu, posiadającego praw o do sam ostanow ienia. T rybunał Ludów orzekł, iż obecność chińskiej administracji na terytorium T ybetu pow inna zostać uznana za panow anie obcego państw a. W orzeczeniu końcowym stwierdzono, że od 1959 r. Tybetańczycy byli nieprzerwanie pozbaw iani praw a do sam o stanow ienia.33
W 1993 r. M iędzynarodow a K om isja Prawników uznała praw o T ybetań czyków do sam ostanow ienia, wydając oświadczenie następującej treści: „W przypadku Tybetu, biorąc pod uwagę długą historię jego niepodległości, roszczenia Tybetańczyków do praw a do sam ostanow ienia, a także niepodleg łość, są zgodne z zasadami narodowej jedności i integralności państw ” .34 K om isja uznała, że w świetle prawa m iędzynarodowego narodow i tybetań skiemu przysługuje praw o do samostanowienia; „ ap arat państw ow y C hR L ani władze żadnego innego państw a czy narodu nie m ogą odm ówić Tybetańczykom owych praw ” .35
Uznanie przez społeczność m iędzynarodow ą praw a określonego narodu do sam ostanow ienia pociąga określone skutki prawne. N a podstaw ie aktualnego stanu praw a m iędzynarodowego, praktyki państw i odnoszących się do nich poglądów doktryny m ożna przyjąć, że „n a treść praw a do sam ostanow ienia składa się praw o naro d u określonego terytorium do utw orzenia i utrzym ania (zachowania) organizacji sprawującej poprzez odpowiednie organy pełną władzę na tym terytorium i zdolnej do utrzym ania stosunków z innymi analogicznymi jednostkam i geopolitycznymi, decydującej samodzielnie o swoich sprawach wewnętrznych i zewnętrznych, przestrzegającej praw innych państw i p od stawowych zasad praw a międzynarodowego, w stosunkach wewnętrznych zaś opartej na ustroju dem okratycznym ” .36
Z asada sam ostanow ienia narodów odnosi się do podm iotów upraw nionych, ale dotyczy także podm iotów zobowiązanych. Zgodnie z prawem między narodow ym , C hR L zobowiązana jest do zezwolenia narodow i tybetańskiem u na korzystanie z przysługującego praw a do sam ostanow ienia. Obowiązek Chin został sform ułow any w 1959 r. przez Zgrom adzenie Ogólne N Z w Rezolucji nr 1533/XIV oraz potwierdzony w 1961 r., Rezolucją nr 1723/XVI. Poprzez przyjęte rezolucje wezwano C hR L do respektow ania podstaw ow ych praw
33 Sesja poświęcona Tybetow i, Orzeczenie, Stały T rybunał Ludów, Strasburg, 1992, s. 15 i 23. 34 K. Renik, O co chodzi Tybetańczykom?, „Przegląd Powszechny” 1997, n r 7/8, s. 52-59. 35 Stanowisko M iędzynarodowej Komisji Prawników w sprawie Tybetu, Londyn 1993, s. 6-8. 38 M . Perkowski, op. cit., s. 75.
i wolności narodu tybetańskiego, w tym praw a do sam ostanow ienia.37 Działal ność zm ierzająca do ograniczenia lub uchylenia upraw nienia każdego narodu ze swej natury, k tó ra godzi w utrwalenie pokoju na świecie, w cel nadrzędny N arodów Zjednoczonych. Odpowiedzialność państw w analizowanym zakresie uregulow ała K om isja Praw a M iędzynarodowego O N Z, uznając za przestępstwo m iędzynarodow e każde poważne naruszenie zobowiązań m iędzynarodowych 0 zasadniczym znaczeniu dla zapewnienia praw a narodów do samostanowie nia.38
W oparciu o zasadę sam ostanow ienia narody m ogą realizować przysługujące praw o w odm ienny sposób. D o pokojowych m etod realizaq'i zasady samo stanow ienia narodów należą: plebiscyt, wolne wybory, referendum niepodleg łościowe, ogłoszenie secesji bez użycia siły.39 Chcąc odpowiedzieć na pytanie: jakie istnieją możliwości rozwiązania problem u tybetańskiego, należy skupić
uwagę przede wszystkim na analizie instytucji plebiscytu oraz secesji.
Z p unktu widzenia teorii praw a, plebiscyt jest form ą dem okracji bezpośred niej polegającą na głosowaniu, w którym upraw nione do oddania jednego głosu osoby, w sposób wiążący przyjm ują lub odrzucają utworzenie suwerennego państw a, integrację z takim państwem bądź utrzym anie dotychczasowego, niesamodzielnego status quo.*0 Plebiscyt mógłby stanow ić podstaw ę praw ną do ostatecznego i legalnego uregulowania statusu Tybetu. Trudności związane są ze sprzeciwem C hR L, k tó ra bezskutecznie nawoływana jest przez rząd tybetański n a uchodźstwie, do przeprowadzenia plebiscytu. Jednocześnie członkowie ON Z nie podejm ują konkretnych działań wspomagających dążenia niepodległościowe naro d u tybetańskiego, m im o przyjęcia w 1952 r. przez Zgrom adzenie Ogólne N Z Rezolucji n r 639/VII w sprawie realizacji praw a do samostanowienia. W p a ra grafie 2. wymienionej rezolucji stwierdzono: „Członkowie O N Z uznają i będą popierać realizację praw a do sam ostanow ienia narodów obszarów niesamorząd- nych i powierniczych pozostających pod ich adm inistracją i będą ułatwiać wykonywanie tego praw a przez narody tych obszarów, zgodnie z zasadami 1 duchem K a rty N Z w odniesieniu do każdego obszaru i zgodnie z wyrażoną przez zainteresow aną ludność wolą, k tó ra będzie ustalona za pom ocą plebiscytu lub innych zorganizowanych środków demokratycznych, najlepiej pod ko ntrolą O N Z ” .41
Innym dem okratycznym rozwiązaniem możliwym do zastosowania w sytua cji T ybetu jest ogłoszenie secesji. Zm iany na m apie politycznej świata, zaistniałe n a początku lat 90., uwidoczniły akceptację secesji jak o metody realizacji praw a
31 E. J. O sm ańczyk, op. cit., s. 534.
3“ B. W ierzbicki, Prawo międzynarodowe. M ateriały do studiów, Białystok 1997, s. 145. 39 M . Perkowski, op. cit., s. 92-105.
40 Encyklopedia prawa międzynarodowego istosunków międzynarodowych, pod red. A . Klafkow - skiego, J. Symonidesa, R. Freleka, J. G ilasa, M . Perczyńskiego, W arszawa 1976, s. 275 i n.
do sam ostanow ienia narodów przez społeczność m iędzynarodow ą, jednak w stosunku do narodów posiadających pewną autonom ię.42 Zgodnie z p o glądami wyrażonymi w doktrynie m ożna przyjąć, iż „secesja ja k o m etoda realizacji praw a narodów do samostanowienia m oże zostać urzeczywistniona w sytuacji, gdy w państwie, w którym zamieszkują te narody, m ają miejsce naruszenia indywidualnych i grupowych praw człowieka, skutkujące zagroże niem bytu upraw nionych narodów bądź ich istotnych interesów ” .43 Jeśli sam fakt secesji o parto na przedstawionych kryteriach, prow adzi to do skutków prawnych w postaci realizacji zasady sam ostanow ienia narodów .
W ymienione kryteria spełnione są w sytuacji narodu tybetańskiego. F a k t naruszeń praw człowieka w C hR L oficjalnie został ogłoszony w 1965 r. przez O N Z, któ ra poinform ow ała o aktach ludobójstw a dokonanych w Tybecie, mających na celu eksterminację Tybetańczyków jak o grupy religijnej. O N Z stwierdziła, że chińska okupacja jest nacechow ana zabójstwam i ludności cywilnej, gwałtem i arbitralnym i uwięzieniami, a także to rtu ram i oraz okrutnym i nieludzkim traktow aniem Tybetańczyków n a wielką skalę.44 R aporty o r ganizacji m iędzynarodowych, przede wszystkim Am nesty International, infor m ują o łam aniu praw człowieka w Tybecie.45
W ładze C hR L nie powstrzym ują się od działań zmierzających do ekster minacji naro d u tybetańskiego. W 1975 r. w Tybetańskim Regionie A utonom icz nym (A RT) żyło 1600 tys. Tybetańczyków. Z porów nania ze statystykam i z początku lat 50. i przy uwzględnieniu stopy przyrostu naturalnego w Tybecie wynika, że populacja ludności tybetańskiej spadła o około 1/5. Rząd chiński stosuje wiele przymusowych m etod kontroli urodzeń, których celem jest zmniejszenie liczby Tybetańczyków. Tybetanki, które zaszły w ciążę bez uzyskania odpowiedniego zezwolenia władz chińskich, są poddaw ane przym u sowej ab o rq i, często także sterylizacji. Równocześnie intensywnie rozwija się w Tybecie im ig raq a i osadnictwo chińskie, w wyniku czego Tybetańczycy stanow ią wyraźną mniejszość narodow ą we własnym kraju. Wiele dzieci tybetańskich deportow anych jest do Chin.
W edług udokum entow anych danych w latach 1949-1979 zginęło około 1200 tys. Tybetańczyków. N a liczbę tę składają się ofiary:
- to rtu r - 173 221,
- walk i pow stań - 432 705,
42 P. Łaski, Dezintegracja Zw iązku Radzieckiego i Jugosławii w świetle prawa międzyna
rodowego, „A nnales U niversitatis M ariae Curie-Sklodow ska” 1992, n r 39, s. 63.
43 Id., Secesja części terytorium państwa tv świetle prawa międzynarodowego, Lublin 1990 s. 39; F. Kirgis Jr., The Degrees o f Self-determination in the United N ations Era, „A m erican Journal o f International Law” 1994, t. 88, s. 306; M . Perkowski, op. cit., s. 103.
44 M . K alm us, op. cit., s. 52.
45 Por.: K om unikaty prasow e Amnesty International: AI News Service, Indeks A I:17/11/01, 4Indeks AI: 17/03/01.
- egzekucji - 156 758, - głodu i chorób - 342 970,
- sam obójstw w wyniku prześladowań - 9002, - zmarłe w więzieniach i obozach - 173221 osób.46
W yniszczająca polityka władz C hR L skierowana jest nie tylko przeciwko narodow i tybetańskiem u. W regionie m a miejsce rabunkow a eksploatacja bogactw naturalnych Tybetu. W wyniku wyrębu lasów Tybet ulega wylesieniu, co pow oduje zmiany klimatyczne. Obszar Tybetu stanowi atom owy poligon doświadczalny Chin, gdzie przeprow adzono próby nuklearne oraz składowano bez jakichkolw iek zabezpieczeń odpady radioaktyw ne i toksyczne. Skażenie prom ieniotwórcze wywiera skutek na zdrowiu miejscowej ludności.47
Przytoczone dane wskazują na fakt, iż w Tybecie m a miejsce naruszanie indywidualnych i grupowych praw człowieka, skutkujące zagrożeniem bytu narod u tybetańskiego. T ak a sytuacja jest przesłanką dopuszczającą realizację praw a do sam ostanow ienia przy wykorzystaniu m etody secesji.
C hińska R epublika Ludow a zaprzecza wszelkim doniesieniom o łamaniu praw człowieka w Tybecie. Nie akceptuje praw a do secesji Tybetu, powołując się n a zasadę integralności terytorialnej. W K onstytucji Chin z 4 grudnia 1982 r. pom inięto kwestie praw a do secesji, jak o upraw nienia ludności chińskich autonom icznych prowincji. Ustawodawca chiński przyjm ując założenie, iż Chiny są utylitarnym , wielonarodowym państwem, odrzucił możliwość przy znania praw a do secesji jakiejkolwiek wspólnocie zamieszkującej Chiny. Władze traktow ały od początku przypadek Tybetu jak o sprawę wewnętrzną państwa chińskiego, korzystającego z prerogatyw suwerena dążącego do zachowania integralności terytorialnej.48 Takie dążenie nie m oże być realizowane przy jednoczesnym zaprzeczeniu poszanow ania podstawowych praw człowieka.
A nalizow any stan faktyczny nasuwa pytanie: czy istnieje perspektywa odzyskania niepodległości dla narodu tybetańskiego m im o bezkompromisowej polityki władz chińskich? W prawie międzynarodowym przewidziano roz wiązanie dla narodów dążących do samostanowienia, któ re przy użyciu metod dem okratycznych napotkały istotny opór bądź przeciwdziałanie ze strony państw , spod których władzy chcą się wyswobodzić. N aró d, który w swych aspiracjach niepodległościowych spotyka się z represjami i aktam i przemocy, naruszającym i podstaw owe praw a człowieka, może w realizacji samostanowie nia użyć siły. W alka narodowowyzwoleńcza będzie w zaistniałych okolicznoś ciach trak to w an a jak o m iędzynarodowy konflikt zbrojny, z pełnymi praw no- -politycznymi konsekwencjam i.40 Przyglądając się polityce i założeniom tybe tańskiego rządu na uchodźstwie m ożna wnioskować, iż nie podejmie on decyzji
46 Por.: K . Łoziński, Piekło Środka - Chiny a prawa człowieka, G dańsk 1996, s. 62-67. 47 M . K alm us, op. cit., s. 54-55.
48 Por.: P. Łaski, Secesja..., s. 24. 49 M . Perkowski, op. cit., s. 105-108.
o rozpoczęciu walki narodowowyzwoleńczej. Tybetański przyw ódca D alajlam a sprzeciwia się stosow aniu przemocy w walce o wolność, praw a i godność narodu, poszukując - ja k d o tąd bezskutecznie - rozwiązania problem u T ybetu poprzez dialog z chińskimi przyw ódcam i.50
Trudność w realizacji zasady sam ostanow ienia n arod u tybetańskiego jest faktem obiektywnym.
Analizując sytuację Tybetu, jako przykład jednego z wielu konfliktów geopolitycznych we współczesnym świecie, m ożna sform ułow ać następujące uogólnienia:
1. N aruszeniu praw a do sam ostanow ienia narodów sprzyja brak zdecydowa nia i jednoznacznego stanow iska społeczności międzynarodowej wobec zakresu bezwzględnie obowiązującej zasady samostanowienia.
2. W latach 1911-1951 Tybet był niepodległym państw em , posiadającym w przeddzień chińskiej inwazji wszystkie uznawane w praw ie m iędzynarodowym atrybuty państwowości. Agresja w 1950 r. Chińskiej Republiki Ludowej stanow iła pogwałcenie norm praw a m iędzynarodowego.
3. Jedną z przyczyn zaistnienia konfliktu m ogła być chęć zdobycia kontroli w Azji przez C hińską Republikę Ludową. Zaanektow anie Tybetu zagw aran towało Chinom nieprzerw aną granicę z państwam i sąsiadującymi na południu kraju oraz nieograniczony dostęp do bogactw naturalnych T ybetu, um oż liwiający rozwój gospodarczy kraju.
4. Tybetańczycy spełniają kryteria narodu wyznaczone przez praw o między narodow e. Stanowią podm iot upraw niony do powoływania się na zasadę sam ostanow ienia narodów w dążeniach niepodległościowych.
5. C hR L jest podm iotem zobowiązanym do przestrzegania praw a sam o stanowienia, przysługującego narodow i tybetańskiem u. Chiny powinny wywią zać się z m iędzynarodowych zobowiązań i przeprowadzić w Tybecie plebiscyt nadzorow any przez organizacje międzynarodowe.
6. Prow adząc konsekw entną politykę dyskrym inaq’i oraz wyniszczania Tybetańczyków, władze chińskie naruszają podstaw owe zasady praw a między narodow ego, zaw arte w K arcie N Z oraz Powszechnej D eklaracji Praw Człowie k a .51 Efektem jest pozbawienie Tybetańczyków politycznej tożsamości; współ cześnie stanow ią mniejszość we własnym kraju.
7. K onieczna jest zm iana polityki władz Chińskiej Republiki Ludowej względem naro d u tybetańskiego. Niezbędne jest zaniechanie chińskich praktyk zagrażających odrębnej, kulturowej, religijnej i narodow ej tożsam ości Tybetań czyków, a także położenie kresu polityce przenoszenia ludności chińskiej na
50 S. Wojciechowski, Problem tybetański ijego uwarunkowania, „Przegląd Politologiczny” 1999, n r 3/4, s. 23-36. Por.: K. Dębnicki, Dwa tysiące lat na ,.Dachu Św iata", „R zeczpospolita” z dn. 20.05.1993.
51 S. W ojciechowski, Polityka Chin wobec Tybetu - problem łamania praw człowieka, „Sprawy N arodowościow e” 2002, z. 21, s. 145-155.
teren Tybetu. W ładze C hR L powinny podjąć współpracę z O N Z w zakresie ochrony praw człowieka, a przede wszystkim udzielić zgody na nieograniczone wizyty przedstawicieli agend O N Z oraz organizacji m iędzynarodowych m onito rujących przestrzeganie praw człowieka w Tybecie.
8. Zbrodnie dokonane przez Chińczyków wobec naro du tybetańskiego wypełniają znam iona ludobójstw a w rozumieniu konwencji z 9 grudnia 1948 r. w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstw a, jak również stanowią przykład naruszenia przez władze C hR L ratyfikowanej 4 października 1988 r. konwencji z 10 grudnia 1984 r. przeciwko torturom oraz innem u okrutnem u, nieludzkiem u lub poniżającem u traktow aniu albo karaniu. Sprawcy wymienio nych czynów powinni ponieść odpowiedzialność karną przed m iędzynarodowy mi organam i sądowymi.
9. Jedną z przyczyn zaistnienia konfliktu m ogła być chęć uzyskania przez Chiny ciągłości granicy z Birmą, Indiam i, Bhutanem , Nepalem , Ladakhem, K azachstanem i wschodnim Turkiestanem oraz dążenie do osiągnięcia wzrostu wpływów polityczno-gospodarczych w regionie.
10. Organizacje m iędzynarodowe, w szczególności O rganizacja Narodów Zjednoczonych, są władne do podjęcia działań m ających na celu rozstrzygnięcie statusu polityczno-praw nego narodu tybetańskiego.
11. K w estia Tybetu musi zostać rozw iązana zgodnie z wolą Tybetańczyków n a drodze pokojow ych negocjacji między D alajlam ą i tybetańskim rządem na uchodźstwie a rządem chińskim.
S U M M A R Y
I t shall be indicated in the article, th a t the Tibetan nation fulfils the political and law requirem ents to be the subject o f international law, leaning on the rule o f the self-establishment of the nation. T he presence o f the Chinese adm inistration on the territory o f T ibet m ay be perceived as the ruling o f the alien pow er on the dependent territory.
T he T ibetan tribes belonging to the burm o-tibetan language group, possess th e strong feeling of ethnic and cultural separateness. The national identity is strongly correlated w ith the religious determ inants, folklore and B uddhist science, form ing the rules o f living for the whole nation.
T he nationality of the Tibetan people has been confirmed by the international organs. The special significance is applied to the Perm anent C ourt o f the People, which during the 1992 session in Strasbourg confirm ed the fulfilment o f th e law criteria for the nation by the Tibetans. In the statem ent it has been indicated th a t since 1954 the Tibetan nation has been constantly deprived o f the right to self-establishm ent, whereas the Chinese protectorate might be discerned as the ruling o f the alien country.
In the focus o f the binding law regulations, international custom and the doctrine, it has been indicated th a t the essence o f the right to self-establishment o f the country is form ed by: the right o f a p articular natio n ruling upon a certain territory to establish an organisation possessing the whole pow er over this area, able to undertake decisions in the internal affairs, based upon the democratic rules, acknow ledging the independence o f rights of other countries and the existence of the rules binding si omnes in the international affairs.
T he People’s R epublic o f C hina has been obliged in the resolution of the G eneral Assembly o f the U N O to keep to and respect the rights and freedoms о the T ibetan nation.
It shall be highlighted in the article th at the adm itted by the international law m ethods o f the realisation o f the self-establishing rule are: plebiscite, free elections, independence referendum and the declaration o f secession w ithout the usage o f the force. The Chinese governm ent forms resentm ent tow ards the m aking o f the plebiscite on the area o f T ibet despite the acceptance o f this form o f the direct dem ocracy by the Tibetan governm ent on exile. The passive attitude o f the international organisations m ight be observed, including the U N O , tow ards th e actions helping the independence aim s o f the T ibetan nation. The condition for the usage o f the secession is the violation o f the individual and group hum an rights, resulting in the endangerm ent o f the existence or the vital affairs o f the p articular nation. T he fact of the violation o f the hum an rights in C hina has been announced in 1965 by the UN O, inform ing the public opinion about the acts o f m anslaughter done in Tibet aiming a t the national exterm ination. T he actions o f the Chinese governm ent were characterized by m urders, rapes, tortures and inhum an treating on the wide scale.
The Chinese governm ent denies o f any inform ation about the exterm ination o f the Tibetan nation. N o t accepting the right to secession, it relies on the principle o f the territorial integration. The international organisations are able to undertake successful actions in order to decide the question o f the law and political status o f the Tibetan nation.
