Międzynarodowa pozycja konkurencyjna gospodarki Polski w okresie transformacji systemowej na tle Czech i Węgier

Pełen tekst

(1)AkademII. Elżbieta Bombińska Katedra Handlu Zagranlane.o. Mię. arodowa pozycja konkurencyjna gospodarki Polski w okresie transfonnacji systemowej na tle Czech i Węgier 1. Wprowadzenie •. Historyczne zmiany polityczno-ekonomiczne w Europie Srodkowo-Wschodniej na przelomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych są uznawane za bezprecedensowy i nieporównywalny z innymi proces transformacji wc współczesnej gospodarce światowej'. Wyjątkowość przemian zachodzących w krajach posocjalistycznych wynika przede wszystkim z ich zakresu, obejmują one bowiem zarówno system polityczny, jak i gospodarczy, zaś zmiany w obu tych systemach wiąż<, się z kolei ze zmianami w strukturze spolecznej. W sferze gospodarczej specyfika transformacji gospodarek środ kowoeuropejskich wyraża się w równoczesnej zmianie dominującego mechanizmu alokacji i dominującej formy wlasności, w konieczności budowy od podstaw instytucji gospodarki rynkowej oraz olbrzymiego zakresu niezbędnych zmian strukturalnych'. W swym najogólniejszym zarysie transformacja gospodarek krajów Europy • Srodkowej i Wschodniej daje się postrzegać jako zastąpienie dotychczasowego systemu nakazowo-rozdzielczego z centralnym planowaniem przez system rynkowy, dzialający wedlug zbliżonych do kapitalistycznych regul gospodarowania. Okre ślenie docelowego modelu systemu, który powinien się uksztaltowaćw wyniku transL. Gabryś, J. Gierczycka. E. O koń Horodyńska, G. Rzeszotarska, S. SWOldźba, Zakład Ekonomicznych i Spolecznych Problemów Globalnych, AE w Katowicach. Katowice 1994. s. 11. 2 lob. szerzej: M. Dąbrowski, Diffcrelll Slrategies 0/ TIUl/sWoI! lo a Mark(:l Eamomy: liow /)0 Tlley WCJrk iII Praclij'e?, Inslitu(c of Economics, Polish Acadcrny of Scicnccs, Wars<lw 1995. I/slola j kienmki IJroceslllrOlufomwcji wgoslJOdtlTCC światowej,.

(2) ElibicIU BO/1/bifiska. formacji - w szczególności regulacyjna rola państwa w życiu gospodarczym, rozmiary sektora publicznego, stopień i formy redystrybucji majątku i dochodów stanowi nadal przedmiot wiciu polemik i dyskusji. W literaturze przeumiotu wskazuje się często na trzy podstawowe płaszczyzny, w których zachodz,! procesy skladające się na zmianę systemową. Są to: liberalizacja ekonomiczna, reforma instytucjonalna oraz stabilizacja makroekonomiczna'. Wyj śc iowym i zasadniczym skladnikiem procesu transformacji systemowej jeSl liberalizacja ekonomiczna rozumiana jako rozsze rzanie zakresu wolności gospodarczej, m.in. poprzez usuwanie ograniczeń w zakladaniu i rozwijaniu prywatnych przedsiębiorstw, wyeliminowanie kontroli cen na rynku towarów i uslug, rynkach finansowych i rynku pracy, a także w handlu zagranicznym. Transformacja systemowa oznacza rozpad ram instytucjonalnych gospodarki socjalistycznej - państwowej własności i centralnego planowania - oraz konieczność budowania od podstaw instytucji twow!cych ekonomiczny porządek rynku. Gospodarka rynkowa stanowi bowiem zlożony system, którego regulacja zależy w poważnym stopniu od struktury instytucji ekonomicznych'. Reformę instytucjonalną, czyli zdefiniowanie i wprowadzenic w życie politycznych, prawnych, ekonomicznych i spolecznych instytucji gospodarki rynkowej można więc uznać za zasadniczą plaszczyzn, procesu transformacji gospodarki posocjalistyczncj-'. Elementem dopelniającym dwic wyżej wymienione sfery przemian systemowych jest stabilizacja makroekonomiczna, rozumiana jako ustalenie si, takiego ukladu warunków spoleczno-ekononomicznych, które gwarantuj,! zachowanie w dluższym okresie stalego poziomu cen, wysokiego poziomu zatrudnienia i wykorzys tania aparatu wytwórczego oraz salda bilansu platniczego niesprzccznego z dwu poprzednio wymienionymi postulatami (tj. stalą sil" naby'WcZi! jednostki pieniężnej i wysokim stopniem wykorzystania mocy wytwórczych)". Potrzeba stabiliPor. L. Balcerowicz. Socjalizm, Kapitalizm . two Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 179. l. Trall.~fom/{/cja.. Szkice z prze/Oli/II epok, Wydawnic-. ł'nstytucjc. tworz:ICC ekonomiczny porLądek rynku, przybieraj'lec posiać formalnych norm prawnych oraz nicformalnych norm etyczno·moralnych, steruj., bielącymi zachowaniami podmiot6w gospodarującyc h, ukierunkowują ich aktywność, ogr~miczaj:) niepewność w transakcjach i zmniejszają ich. koszty . Naleź,. do nich m.in.: instytucje obsługuj:lce i wspieraj'lec I)'nck (giełda kapitalowa. obl igacje, fundusze powiernicze, instytu cje doradztwa gospodarczego. agencje marketingowe i rcklnmowe), inslyIU<'11: kOl)'gujqce mechanizmy rynku pracy (zwiąZki zawodowe, organizacje pracod.\wc{)w, instytucje mediacji i arbitrażu). instytucje infrastruktury rynku pra(.)' (urlI;dy pracy, sądy praL)'. centra szkoleniowe) ; zob. szerzej: W. Kozek./n stytucjollal",.. dostosowania do :miul1 1)'llkowych w l'olJcc, "Gospodarka Narodowa" JW7. nr 10. s Szeroką analizę zmilIn instytucjonalnych okrestllransformacji zawiera praca Z. Boduby. Dragll do .fpo"lalli("z1łt~'O pont/Jku. Trrlllsformmja ckollomiclllll Ił! jC ",ictle problemu n'Ku/lIcii, Wyd.\wniclwo Naukowe PWN. WarsZf.IWa 1995. , Por . K. Lutkowski , Stabilizacja gospodarcza [w: l Encyklopedia Bblesll, red . W. Pomyka lo, Fundacja Innowacja, Warszawa 1995, s. 942. Poziom stabilizacji gosp()darki może być różny w zależności od stopnia wykorzystania czynników wytwórczych. W sytuacji ich częściowego wykorzystania stabilizacja ma charakter monetarny, przy pełnym wykorzystaniu ml(()miast - charakter rzeczywiSly (realny). Podstawowym ceJem slabilizacji monetarnej jest wyeliminowanie inflacji, podczas gdy stahilizacja.

(3) Międzynarodowa. pozycja konkurencyjna go::,podarki Polski. ... zacji gospodarki w okresie przemian 'l'stemowych wynika przede wszystkim z glę bokiej nierównowagi, odziedziczonej z okresu gospodarki centralnie planowanej, jak również destabilizacyjnych efektów liberalizacji ekonomicznej i nicdojrzalości kształtujących się dopiero instytucji infrastruktury rynkowej. . Podstawowym cclem zachodzących w Polsce i pozostalych krajach Europy Srodkowo- Wschodniej procesów transformacji systemowej jest wzrost efektywności wykorzystania posiadanych zasobów oraz stworzenie mechanizmu t"valego wzrostu, którego podstawą jest przedsiębiorczość i zmiany strukturalne oparte na kryterium konkurencyjności. Ten jakościowy aspekt przemian systemowych, związa ny ze wzrostem efektywności gospodarki, a w konsekwencji z poprawą jej mi,dzynarodowej konkurencyjności, stanowi istotę procesów transformacji systemowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. W artykule podjęto próbę oceny zmian międzynarodowej pozycji konkurencyjnej Polski w okresie przemian systemowych, traktując przy tym tę pozycję o czym mowa będzie dalej - jako zewnętrzny przejaw zdolności konkurencyjnej polskiej gospodarki na arenie międzynarodowej. Aby umożliwić sformulowanie bardziej ogólnych wniosków, dotyczących wplywu procesów transformacji systemowej na kształtowanie siry międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju, zmiany jakie zaszly w tym zakresie, zostaly zaprezentowane na tle analogicznych przeobrażeń dokonujących się w Czechach i na Wygrzech - w państwach, które wraz z Polską najwcześniej rozpoczęly transformację swych systemów spolcczno-gospodarczych. Analiza zostala ograniczona do podstawowych miar międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju, związanych z dynamiką i strukturą wymiany towarowej z zagranicą. Badaniami empirycznymi objęto lata 1990-2000, przy czym - ze względu na dostypność porównywalnych danych statystycznych - analiza struktury towarowej handlu zagranicznego omawianych krajów zostala ograni~'Zona do okresu 1992-2000 w przypadku Polski oraz odpowiednio do lat 1994-1999 oraz 1992-1999 w odniesieniu do Czech i Węgier.. 2. Deflnlcla I miary ml,dzynarodowel pozyell konkurencylne' dalszych rozważań niezbędne jest precyzyjne określenie różnic pomiędzy dwoma pojęciami występującymi w literaturze przedmiotu w odniesieniu do międzynarodowej konkurencyjności gospodarki krajowej. Są nimi: między narodowa zdolność konkurencyjna gospodarki krajowej oraz jej międzynarodowa Dla. jasności. realna kieruje się przede wszystkim kryterium pełnego wykorzystania czynników wytwórczych, w tym zwłaszcza likwidacji bezrobocia (por. P. Boiyk. 24 kroje Europy Śrotlkowej i WscluxJllirj. TnmsJorma cja, SGH, Warszawa 1999, s. 22). Warto również zauważyć, że pojęcie "stahilizacja makroek onomiczna" jest kategorią węższą od zbliżonego do niej pojęcia "równowagi go!>podarczej", która mo ż e być trwała lub nictJwala; "stabilizacja" już sama w sobie implikuje długotrwałość opisywanego sianu rzeczy (równowagi)..

(4) Elibit'!a BOlllbitlslw. pozycja konkurencyjna. Pojęcia le dOlyczą lego samego przedmiolu baJań, uwypuklają jednak różne jego aspekly. Międzynarodowa zdolność konkurencyjna gospodarki krajowej jesl rozumiana jako dynamiczna właściwość krajowego układu gospodarczego. ohrazuj,!ca jego długookresową zdolność aklywnego i amycypowanego dos losowania się do zmieniających się warunków gospodarczych, lechnologicznych i innych. jako zdolność do dzialań umożliwiających wzrosllub ulrzymanie udziału w korzyściach wynikających z uczeslniclwa w międzynarodowym podziałc pracy' . Kalegoria zdolności konkurencyjnej jesl bliska lub wręcz lo;'_,"m3 ze zdolnością gospodarki ulwarlej do Irwalego, długofalowegowzroslu, budowanie konkurencyjności ma bowiem na celu Irwałe uzyskiwanie korzyści z wymiany międzynarodowej i stymulowanie rozwoju gospodarki danego kraju. Zdolność konkurencyjna gospodarki krajowej jesl określana lakże mianem konkurencyjności czynnikowej, gdyż eksponuje ona zdolność do poprawy konkurencyjności, a nic Iylko zdolność do konkurowania. Jesl lo dynamiczne ujęcie konkurencyjności od slrony jej czynników i uwarunkowań'. Kalegoria międ zynarodowej pozycji konkurencyjnej odnosi się nalomiasl do udzia łu danej gospodarki w międzynarodowym podziale pracy i w szeroko rozumianej wymianie gospodarczej, Ij. wwymianie produklów oraz czynników wylwórczych. Międzynarodowa pozycja konkurencyjna gospodarki krajowej nazywana jesl leż konkurenl)'jnością Iypu wynikowego, gdyż określa konkurencyjność od slrony jej efektów, w ujęciu slalycznym' . Międzynarodowa zdolność konkurencyjna gospodarki jesl pojęciem szerszym i głębszym od pojęcia międzynarodowej pozycji konkurencyjnej . Jesl lO bowiem ujęcie kompleksowe, dynamiczne i syslemowe, "wchłaniające" pojęcie pozycji konkurencyjnej jako jednego z jej wielu czynników, a zarazem jedynie zewnęlrznego, a więc nicpelnego obrazu lU, Do podstawowych miar międzynarodowej pozycji konkurencyjnej gospodarki krajowej należą: jej udział w handlu świalowym, slan bilansu handlowego oraz zmiany w lenns oj {rade "Udział w handlu świalowym, a przede wszystkim udział w świalowym eksporcie, jesl najpopularniejszym miernikiem międzynarodowej pozycji konkurencyjnej. Jego wzrost jesl najczęściej utożsamiany z pop rawą pozycji konkurencyjnej danego kraju na arenie międzynarodowej. ProsIola lego wskaźnika stanowi jednoD. I-Iucbncr, Mirdzynorodowil kOllkurellryjllo.<ć gm'P0darki a strategia rozwoju, ,.Ekonomista" 1994. nr 3. ~ Por. J. (]os.o.ak., Spt)leCZIIO-ckollomiczlI(' uIWmmkowaf/ia mirlL"}'Iwrodowej zdoll/oki kOl/kuwncyjnej gOW(N.lffrki lllpo"ii, SGPiS, Monogr.tfie i Opracow41nia. nr 153. W.. rszawiI 1984, s. 37-4-1; M. Lubiltski, T. Michalski. J. Misala. MirlL7J'IWroJOlVo kOlłkurelUJjnolć !:osp()(Jarki: pojęcie i .\'1xJ.wSh mirne"ia , IRiSS, Warsz.lwa 1995, s. 9. 1. " Ihidml.. Por. W. Bieńkowski , Odd:ialywalllt· rzqtiu USA JW rozwój ::da/llm'ci kOllklln'fl c>il/(~j go.\podarki aJlwryk",i.\'kiej w lalach 198 1-1988, SGf-{. Monografie i Oprilcowania, nr 37B, Warszaw;, 1493, s. lLJ. HI. II. Ibidem, s. 45..

(5) MiędzY1larodowa. pozycja ko"k,trellcyj"a gospodarki Polski .... cześnic. jego podstawową wad,. W analizach dlugiego okresu najważniejszym mankamentem wskaźnika udzialu w handlu światowym jest nieuwzgl<;dnianic różnic w tempie wzrostu gospodarczego kraju w odniesieniu do tempa wzrostu gospodarki światowej, a także pominięcie w badaniach zmian strukturalnych, zachodZ<lcych w danym kraju i jego otoczeniu ekonomicznym i'. Z tego względu, o przydatności wskaźnika udzialu w eksporcie światowym jako miary pozycji konkurencyjnej b<;dzie del)'dowało równoległe zbadanie tempa zmian w strukturze eksportu danego kraju w odniesieniu do zmian w strukturze światowego popytu. Obok udziału w handlu światowym najbardziej popularnym miernikiem mię dzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju jest slan jego bilansu handlowego. Powszechnie uważa si" że w długim okresie kraj o konkurencyjnej strukturze i efektywnej gospodarce nic powinien mieć trudności ze zrównoważeniem swego bilansu handlowego. Niemniej traktowanie bilansu handłowcgo jako miary pozycji konkurencyjnej budzi szereg kontrowersji. Dodatnie saldo bilansu handlowego bowiem nic zawsze musi oznaczać poprawy konkurencyjności danego kraju, gdyż może on, nawet w tej sytuacji, obniżać swoją konkurencyjność na rynkach światowych np. wskutek nadmiernego wywozu kapilału, utrzymywania tradycyjnej struktury eksportu czy też w wyniku obniżenia jego opłacalności. Z drugiej strony, w syluacji ujemnego bilansu handlowego kraj len, dzi,ki napływowi dóbr kapitałowych, może dokonać restrukturyzacji i modernizacji aparatu wytwórczego, a w konsekwencji podnieść efektywność produkcji. a w przyszlości również konkurencyjność swej gospodarki. Terms oj rrade to kolejny - po udziale w handlu światowym i bilansie handlowym - podstawowy miernik mi<;dzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju. W badani <Ich nad konkurencyjnością międzynarodową analizuje się najczęściej zmiany tzw. nominalnych (cenowych) renm' ot rrade, czyli relacji względnych zmian cen, uzyskiwanych w eksporcie danego kraju w badanym okresie, do względnych zmian cen dóbr przez niego importowanych. Poprawę tak zdefiniowanych relacji wymiennych w kolejnych okresach uważa się na ogól za zjawisko korzystne, gdyż następuje wzrost siły nabywczej kraju: za taką samą ilość towarów eksportowanych można sprowadzić do kraju większą ilość dóbr zagranicznych, lub też mniej za nic zapłacić u Prócz opisanych powyżej miar podslawowych, w literaturze przedmiolu moż na spotkać szereg innych miar międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju. Ich l~ Może. w ckspurcic świalOwym dokonuje s ię głównie dziljki zwiększon e mu udziałowi dóbr nisko przetworzonych. na które popyt światowy reaguje relatywnie s zyb ~ szym wzrostem, zaś zwiększone dostawy są jedynie po c hodną konkurencyjności cenowej, uzyskanej np. dzięki sub~ydi{)m rz"dowym. Może jednak wystąpić tnkźc sytuacja odwrotna. gdy mianowicie. stalemu lub malcj<j(.·cmu udziałowi w światowym eksporcie towarLYszyć bC;dą zmiany w strukturze eksportu iJancgo kraju, loharaktery2ujilcc się względnym wzrostem wywozu dóbr o t.lu żcj wartości dodanej iJluh względnie durym wkładem nowoczesnej technologii, i ~dą to prtt.. ksztalccnia podobne do zmian za chodz'lcych w strukturze popytu świat ()wcgo. 1.1. sit; okazac np.,. że. wzrost. udziału. Por. P. Boi:yk, J. Mis'lla, M. Pulawski, Między//arodowc slo.wllki ekolJomicznl', PWE, W,lrSzawa. I Y9S, s. 242 ..

(6) E/:!>i('ta /Joli/hi/iska. omówienie wyk rl.cza jednak poza ramy niniejszego anykulu". Należy jednak wyrażnie podkreślić - o czym hyla już wcześ niej mowa - że istotnym uzupełnieniem miar podstawowych międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju jest analiza zmian strukturalnych zachodz,!cych w jego handlu zagranicznym. Teoria między narodowej konkurencyjności gospodarki wskazuje bowiem na wyraźną korelację pomiędzy rolą. jaką odgrywaj" poszczególne czynniki w kształtowaniu konkurencyjności gospodarki danego kraju. a etapem jego rozwoju gospodarczego. Oznacza to. że wzrost ekonomiczny i transformacja gospodarki są poląezone ze zmianami modelu przewagi komparatywnej. Zdaniem B. Bah.ssy na przykład. kraje slabo zaawansowane w rozwoju konkurują w dziedzinach wymagających dużych nakla· dów nisko kwalifikowanej siły roboczej. Na kolejnym etapie rozwoju wzrasta rola przemyslów kapitałochlonnych. a następnie podstawą przewag komparatywnych stają się wysokiej jakości zasoby ludzkie 1.'. Z koJei M.E. Porter'" uważa. że na ścieżce ewolucyjnego rozwoju każdy kraj rozpoczyna od etapu opartego na wykorzystaniu nisko kwalifikowanej sily roboczej oraz SufOWCÓW mineralnych, produkując towary pracochlonne i/lub materialochlonne . Przejściu do kolejnego etapu towarzyszy zmiana wzorca przewagi komparatywnej, ",yrażająea się wzrostem udzialu wyrobów kapitalochlonnych. Etap trzeci, zwi'lzany z innowacjami, pojawia się wtedy, gdy kraj jest wyposażony w kapitalludzki o wysokich kwalifikacjach i gdy prowadzi aktywną politykę w dziedzinie B + R. Na tym etapie przewaga komparatywna w eksporcie prlesuwa się do towarów o wysokim stopniu innowacyjności i nowoczesnej technologii. Ostatnim, czwartym etapem budowy przewagi konkurencyjnej w modelu M.E. Portera jest etap bogactwa, które zostalo wyprodukowane w przeszlości. Należy jednak wyraźnie zaznaczyć. że ten ewolucyjny schemat modeli B. Balassy i M.E. Portera nic musi realizować się wszędzie z identycznym nasileniem i istnieje niebezpieczeństwo utrwalenia się pozycji kraju w którejś z jego niższych faz.. 3. Dynamika I struktura wymiany towarowelz zagranlcq w Polsce, Czechach I na W,gl'liech w latach 1990-2000 Rozwój wymiany handlowej z zagranicą w latach dziewięćdziesiątych wykazywal w analizowanych krajach pewne podobieństwo. Dotyczylo ono m.in. zmian dynamiki obrotów handlu zagranicznego. Jak wskazują dane zawarte w tabeli l, rozpoczęciu procesów transformacji systemowej wc wszystkich trlech badanych krajach (lata 1990-1993) towarzyszylo wyraźne oslabienie tempa wzrostu eksportu oraz glębokie wahania dynamiki importu. Począwszy od 1992 r. w przypadku Czech Szerokie omówienie miar międ ry llarodowcj pm.: ycji konkurcnl:yjncj kraju zawiera m.in . praca: M. Lub i ńs k i, T. Michulski , J. Misala, op. cil. l~ B. Balassa, Slagl'S Approach lo Compam/ivt' AdwlIJttlg(' Iw:jl':.·collomic Growtll liI/d I?c.wmrct's. pod red . J. Adclman. Thc MacMillan Prcss, London 1979, s. 57 . II> Por. M. POrlcr. 71u' C.ompeli/ivc Adl'OlI/llge o/Na/iOlu', Thc Frcc Prcss, New York 1990, s. 545-546. I'.

(7) Międzynarodowa. poz)'<ju k(mkllremy}"a gosp()darki Polski .. ,. i 1994 r. W odn iesie niu do gospodarek Polski i W<;gicr, obserwuje my dynamiczny rozwój wymiany handlowej z zagranicą, który doprowadzi I do realnego wzrostu wolumenu zarówno importu , jak i eksportu analizowanych krajów. Tabela l. Dynamika eksportu i importu w Polsce , Czechach· i na w latach 199 1- 2000 (ccny stale) \992. 1991. WySlClcgólnicnic. 1993. 1995. 1994. \996. 1997. W~gr zcc h. 1998. 21XWJ. 1999. Rok poprledni = 100. \1)90= 100. Polska \13,9 \18,5 \13.4 120,5 128,0 122,0 114,6 104.4 .Import- - (cif)-,." 137.8 '.. ".- - - - - - .. ,_. - . ,. ,.. ,. Eksport (rob). ~. -- - -- -. - _. _. ". 97,6. 989 ,. 97,4. ,.,. ".~. ~-. \1 8.3. ~. 11 6.7. 1119,7. 1\3,7. 111. 110. 1\1. .". ,. \09,4. \02,0. 125. 106. 119. ,,,. 526 ..... ,,- - --227. Clc(.'hy 61. Import «(oh) .. . ,. ,. "". Eksport (fob). , ,. .. .". 145 .,,.. --. 107. 117. 11 9. ,,. 95. \14. .. . . " ,, -'. -.. -. 103. 124. .... .". 106. .".. '. "'''. 1113. 11 5. 106. \26. . .. liN ,. '. ... 112. . , . ",. 246. """'. .... ,". 110. 11 9. 215. \14. 12 J. 298. ! 22. 248. W~ gry. Import (cif) .. Eksport (fob). 106. ,. '. 9). ,. . 92. 12\. 101. 87. 115. 96. " . ",. . w latach 1990-- 1992, dane. 117. lOS. ,.. ". \05. -,. 130. ,. ,. 1'-) "'". 122. - ... '"'. 11 (\. dła Czechos ł owacji .. Źródło: Roc'znik Sllllysryczn)' Halldlu ZagmlliczlI('go 1997, GUS, Warszawa 1997; Rocznik SraryJ1yc::ny UP:: lat 1999, 200 1, GUS. Warszaw;l; "CESTATStatistical Bullctin" 20(Xl, nr l i obliczenia wł as ne.. W 2000 r. warlość importu wyrażonego w cenach slałych byla w Polsce ponad S-krotnie wyższa aniżeli w roku 1990, a w Czechach i na Węgrzech odpowiednio: 2,4- i blisko 3-krotnie. Eksporl na\omiasl wzrósł w kategoriach realnych O 127% w Polsce i odpowiednio o 115% i 148% w Czechach i na Węgrzech. Wszyslkie Irzy badane kraje odnotowaly wię c w dotychczasowym okresie zmian syslemowych wyższ,! dynamikę imporlu aniżeli eksporlu, przy czym, co warto podkreślić, zwłasz cza w Polsce import wzrastał znacznie szybciej aniżeli eksporl. Nic ulega wątpliwości, że w okresie Iransformacji syslemowej eksporl byl waż nym czynnikiem wzrostu gospodarczego wszystkich Irzcch badanych krajów: jego dynamika w dekadzie lat dziewięćdziesi,!tych znacznie przekroczyla tempo wzroSIU PKS, prowadząc do wzrostu przeciętnych stóp eksportu. W 1999 r. ukszlałto wały się one na poziomic: 25,7% w Polsce , 63,6% w Czechach i 50,ł % na Wę grzech (lab. 2), co w stosunku do roku 1990 oznaczalo wzrost o 18,2 pp. w przypadku Czech , 16,7 pp. dla Węgier i zaledwie 9,2 pp. w odniesieniu do gospodarki polskiej. W 2000 r. udział eksporlU w PKB Polski i Czech uległ obniżeniu do wysokości odpowiednio: 20,1% i 58,6%, podczas gdy na W,grzech przecięlna stopa eksportu wzrosła 0 11,2 pp, osiągaj'lc poziom 61,3%. Należy jednak podkreślić, że wc wszyslkich trzech omawianych przypadkach udział eksportu w PKB jest nadal niższy aniżeli udział importu w tymże produkcie. W 2000 r. import stanowi! ponad.

(8) Elżbieta. Bomhifhkll. 31 % PKB Polski, 65% PKB Czech i 70% PKB Węgier, co w stosunku do roku 1990 oznacza lo wzrost () odpowiednio : 16,2,14,9 i 41,4 pp, Tabela 2, Udzial handlu zagranicznego w PKB Polski , Czech' i Węgier w lalach 1990-2000 (w % PKB; wedlug cen b i e ż ~ cych) Wyszczególnienie 1990. 1991. 1992. 1994. 1993. 1997. 1998. 1999. 2(8)0. 29,6 --- ..__.-. 29,6. 32.'). 31 ,1. 18,0. 179 ,. 25 ,7. 10,1. 62 ,9. 51,9. 65 ,2. 65 ,0. 1995. 1996. 23,0. 26,0. Polska. Imporl. . ......._--_. -_.-. -. ... 14,9. ._--_... . , - ... . _. )6,5. Eksport. 20,2. 19,3 ,.. -- ----_ ... ... ) 5,7. 19,2. 22 ,9. 2U,9. .. 13,7. 18,4. . ...•. ----- - - - -- - --. IH, I. 17,1. 50, I. 592 ,. Czechy Imporl ... - _.. ---. - --,--- ----._.. -. E ksport. 50, 1 3U,2 ._- .. . 45,4 32,8. 48, I. 54,5. 52,9. ... - ._. --- ----. ~-~---. 45,7. ... 56,7. 52,4. .. .. --- -- . -. 42.9. 52,9. 35,4. 39,9. .. .. 56,(). ---. ___. ... o_o •. 47,6. 63,6. 54,1. 54,6. L. --- ---. 58,6. Węgry. Import -.,,_ ..._.. ........... ,. ,. 28,6. - . .... -- .....,,'". ._--"."." ....... E ksport. 3 1,7. 35,0 .... 31 ,4 34,6 35,4 ... .. .""._-_., " . ....... 31 ,3. 30, 1. '". 28 ,l). 38,8. . , - "",. 21..1 ,4. 46,0 ,,, . ,._- '" '". 38,8. 45,S. "", -. 48,4. .". 70.0. .. " ",. 50,1. 61,3. 2000. 'w lalach 1900-1 992. dane dla Czechoslowacji. Zr ódło :. jak do tabe li I.. TabcIa 3> Obroty handlu zagraniczncgo na 1 mie szkańca w Polsce, Czechach' i na Węgrze c h w lalach 1990-2000 (w USD; we dlug cen bieżących) Wyszczególnieni e 1990. 1992. 1991. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 1U94. 1217. 11 88. Polska Import - --- -~ - -. E ksport. ..257. _- ~-. 376. 412 -C:C··-. 39(]. 41 5 490 559 962 753 -- --_... -_ .. ------ . ~. 344. ._-~. 368. 447. 593. 633. 1831 2446 ..... ..._,. 2542. 1687. 2153. .. -. _'.'_ . ---'- _._._-_ 730. 666. 1266 . . ~--. 709. 819. 2808. 3131. 2612. 2823. C zechy. Import _._.,_ ....... -E ksport. -. . .............".. 837. '. ,, - "'."".. 759. 639 - ... . . ,. _. 697. 797. ". 1216. ,._.. ,.""- ,, '. __ . ,...... -.. 741. 1279. " ... --. ",. 2639. ......"",. . .. . .. . . .......... . ., .-,._._,.".. 2096. 2211. 2791 ". . .. -- .. 2561. ... "", .__ . " . ". Węgry. Imporl Eksport. 846 _._---- --937. 962. 1078. -----_.,. >. _ _ •. 986. Hm. 1217 1365 1513 IBU2 ---- -- --. --->-- .,----1047 1259 1572 836. -~----. 2789 3200 2092 ..2543 _.- --_..... _.._---._-1885. 2275. 2490. 2802. 'w latach 1990-1992. dane dla Czechos łowacji.. Źródło: jak do tahcli l . Wzrastającej. roli handlu zagranicznego w gospodarkach badanych krajów towarzyszył wzrost jego obrotów w przcłiczeniu na l mieszkańca (tab, 3), W 2000 r. wartość importu per capita wyniosła w Połsce 1266 USD i pomimo bardzo dynamicznego wzroslu w slosunku do roku 1990 (o 393% ) była ona ponad dwukrotnie.

(9) MiędzYfwrodowa p ozycja kOflkureflcyjna gosp o<larki Polski .... niższa a niżeli. w Czechach (3 131 USD) i na Wągrze ch (3200 USD). Jeszcze mniej korzystnie przcdstawialy s i ę te relacje w przypad ku eksportu: w 2000 r. jego wartość w przeliczeniu na jednego mieszkańca wyniosla w Polsce zaledwie 8 19 USD (w stosunku do roku 1990 wzrost o 118%), co stanowilo niespelna 30% wartości eksportu, przypadaj ącej na I mieszkańca w Czechach (2823 USD), a ta kże na Węgrzech (2802 USD). Pomimo wysokiej dynamiki obrotów, analizowane kraje nieznacznie zwiększy Iy swoje zaa ngażowanie w m iędzynarodowy podzial pracy (por. tab. 4) . Zwa'cjwszy, że udzial w handlu świa towym, a zwlaszcza w św iat owym eksporcie, jest powszechn ie uznawany za jeden z podstawowych mierników międzyn a rodowej pozycji konkurencyjnej kraju, zmiany odnotowane w tym zakresie mogą d owodzić jedynie niewielkiej poprawy konkurencyjności wynikowej gospodarek Polski, Czech i Węgie r w okresie zmian syste mowych. Tabela 4. Udzialy Polski, Czech' i Węgie r w handlu 1990. Wyszczególnie nie. 1991. 1992. 1993. świa t owy m w. 1994. latach 1990- 1999 (w %). 1995. 1'J<)7. 1996. 1999. Polska. 0,39 - .....0,44. Import. · " , .. _"... _ , _. _......__ •...-._ ,. ... ~. Eksport - Import .... _._._--_. Eksport. _-. "',. 0,28 0.42. 0.38 0.36. 0,42 - -- , ... 0,36. . - " ..... .......... ,." .. ". -- ". 0,48 ..,....._... ,,,,, .....0.53 0,43 0.37 ,,. "" ' "'. ,. 0,71 0,48. .... _............... ,. ., ... 0,75 .... 0,8 _-,-._--_ ..0,53 0.5 ,. Czechy. _. 0.4 _.._0.3 ... ....-_._0,4. -. 0.3 0,3. _ _ o. _ . _- ~. 0.3. 0.3 - -_ .. 0,4. 0.4 0.3. -~----~. 0,5 0.5--- 0.5 ------_. --0,4 0,4 0.5. 0,5 0,5. ._.. _. WWY. Impo n ....", _._ "",. ,,,.,,,,,,. "". 0,3 - .... ----- .... .. ". Eksport. """. 0.3. 0,3 , " .. ,. ,". ". 0.3. ... 0,3. 1l,3. 0,3.. " ". 0.3. 0.2. ". ". 0.3. 0,3. . . . 0,3 0.3. . .. ". 0,4 "". """.",,". 0,3. .".. 0,5. "". ........... _ -----". 0.4. 0.5. • w latach 1990--1992, dane dla Czec h osłowacj i .. :lródlo: jak do tabeli I.. Tabela 5. Cenowe tennsof trade w Polsce, w Czechach' i na Wę grze c h w latach 1991- 2000 Wyslczcg61-. 1991. 1992. t993. nienie Polska. . ...._--, .. - ..•. .... .---. Czechy. ._._.... _--- --- .. ---. WISry. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. t999. 2000. rok poprzedn i = 100 . ... 91 18 90 ... .. - ~ ---_._-. 109 108 --- ----_. -_.. -- --. ,. 101. ...-- .-- --.. 102. --- ----- -. 97. -_..... --. 9'). "'. .... .. 99 98 104 103 102 -- .. --_._. -_IIIt .. _.... ---- -"'-- - ..._.-- - ._-----.-99. 103. 103. 101. 98. lOt. I 9Q(J = łOO. 104. -------------. HJ6. 101. .. 101 98. ------------ ... 98. <J6 _ - -~--. ... 108 _-_. .... 91. 84. 97. 90. · w latach 1990 i 1991, dane dla Czechos ł owacji.. Źród ło: .. Kwartalnik Statystyki Międzynarodowej" 1993, nr l ; Iloem/ki Staly,~·tyczfle RP z odpowicd~. nich 1;11; "CESTAT Statist ical Bu ll etin" 2001, nr 2..

(10) Elihieta /jombiliska. W odniesieniu do Czech i Węgier wyrazem pewnego pogorsze nia między naro dowej pozycji konkurencyjnej ich gospodarek może być natomiast kształtowanie si~ cenowych tenns oftrade. W 2000 r. poziom ce nowych ter//lS of trade w Czechach był o 16%, a na Węgrzech o 10% niższy aniżeli w roku 1990 (tab. 5). Wśród badanych krajów jedynie Polska odnotowala w latach 1990-2000 wyższ<) (o 8%) dynamik~ cen towarów eksportowanych w porównaniu Z dynamik'I cen towarów importowanych, świadczącą o wzroście sily nabywczej polskiego eksportu. Przejawem niskiej i pogarszającej s ię pozycji konkurencyjnej polskiej gospodarki w dotychczasowym okresie zmian systemowych, a zwłaszcza w drugiej poło wic lat dziewięćdziesiątych, była sytuacja w bil ansie handlowym (tab. 6). Sukcesywnie narastający od 1991 r. deficyt handlowy osiągnął w roku 1999 poziom 18,5 mld USD, co stanowiło ponad 67% całkowitej wartości polskiego eksportu. Rok 2000 przyniósł zahamowanie tej bardzo niekorzystnej dla gospodarki tendencji: ujemne sałdo biłansu handlowego uległo obniżeniu do wysokości 17,3 mld USD i stanowiło ponad 54% wartości eksportu. Deficyl handlowy nic musi być jednoznacznie inlerprelowany jako przejaw niskiej pozycji konkurencyjnej gospodarki narodowej. W przypadku kraju znajdującego się w fazie przyspieszonego rozwoju gospodarczego i stającego s ię coraz bardziej atrakcyjnym dla zagranicznych inweslorów deficyt handlowy nic może dziwić, m oże on nawcl stanowić przeslankę poprawy konkurencyjności czynnikowej i wynikowej kraju w przyszłości. Wydaje siC; jednak, że rozmiary, jakie deficyt handlowy osiąg""ł w polskiej gospodarce za równow kalegoriach bezwzględnych, jak i w relacji do warlości eksportu, a lak że wzmocnienie lej negalywnej lendencji rozwojowej w drugiej połowic lal 90. s lanowi ą dostateczne uzasadnienie lezy, wedlug klórej międzynarodowa pozycja konkurencyjna Połski w latach 90. uległa pogorszeniu. Dodalkowym tego potwie rdze niem jest struktura rozdysponowania polskiego importu, z przeważającym, a na doda lek wzrastającym udziałem importu zaopatrzeniowego i konsumpcyjnego, przy niespełna 15-procentowym udziale importu inweslycyjnego". Nic rokuje ona znacz'lcej poprawy jakości eksportowanych przez Po lskę towarów, która - jak się wydaje - stanowi podstawowy warunek wzroSIU wolumenu eksportu, a w konsekwencji znaczącego ograniczenia rozmiarów deficylu handlowego. Również Czechy i Węgry, podobnie jak Połska, wykazywaly w analizowanym okresie ujemne saldo bilansu handlowego (przejściowo, w lalach 1991 i 1993 w przypadku Czech oraz w 1990 r. na Węgrzech, odnotowano nadwyżkę wpływów z eksportu nad wydalkarni na import), jednak w żadnym z tych krajów deficyl handłowy nic osiągnął takich rozmiarów jak w Polsce, zarówno w kalegoriach bezwLgłędnych, jak i w ujęciu względnym (w relacji do wartości eksportu). Na Wę grzech na przykład, klórych największe trudności w zrównoważeniu obrolów hanW 1998 r. import inwcsIY(.j'jny sianowi I 16% ca łkow itej wartości imp0rlu do Pol ski , a import konsumpcyjny i zaopatrzeniowy odpowiednio: 19,7°.4) i 64,P1(i. W 2()(X) roku relacje 1(; wyniosły natomiast 14,7% dla importu inwestycyjnego, lH,Wi/ , dla importu konsumpcyjnego i 6ti.3% w przypadku imponu zaopalrlcniowcgo (por. Uocznik S((ltp'lycZ/ly Hl/lici/u Zagra nicznego 1999 i 200\. GUS. War· szawa). 1'7.

(11) Mifdzynarodol\'(J pOZYf'Ja kOllkurelli)j na gmpodarki Polski .... dl owych z zagranicą przypadly na lata 1993 i 1994, ujemne saldo bilansu handlowego wynioslo odpowiednio - 3,92 i -3,85 mld USD, co stanowilo 45,5% wartości eksportu w 1993 L i 36% jego wartości w 1994 L W drugiej polowic lat 90. relacje te kształtowaly się jednak na poziomic niceo ponad 10% (w 2000 r. - 14,Z%). W Czechach natomiast deficyt handlowy przyj ą l największe rozmiary w lalach 19961997 i wyniósl odpowiednio - 5,8 1 i -4,39 mld USD. Stanowił tym samym 26,5% wartości czeskiego eksportu w 1966 L i 19,3% jego wartości w 1997 r. Kolejne lata przyniosly jednak wyraźne zmniejsze nie ujemnego salda bilansu handlowego: w 1999 r. wynioslo ono 2,OZ mld USD i stanowilo zaledwie 7,5% wartości eksportu Czech. Pomimo wzrostu w ZOOO L, rozmiary, jakie deficyt handlowy przyjął w Czechach, byly w analizowanej grupie krajów naj mniejsze (zarówno w kategoriach bezwzg lęd nych, jak i w uj ęc iu względnym). W świe tle powyższych danych deficyt, jaki trwale występowal w wymianie handlowej z zagran icą Czech i Węgier w latach 1990- 2000, trudno uznać za przejaw ich pogarszającej s ię pozycji konkurencyjnej na are nie między narodowej . Wielkość ujemnego salda handlu zagrani~'Znego tych krajów, pomimo przejści owych wzrostów, wydaje s ię uzasadniona potrzebami ich dynamicznie rozwijających się gospodarek. Tabela 6. Saldo obrotów han d lu zagranicznego Po lski, Czech' i Węgier w latach 1990-2000 WysZC'lC gól n ie nic. 1990. 1991. 1992. 1993. 1996. 19Y5. 1994. 1997. 19lJ8. 1999. 2000. Polska Saldo obrotów (mld USD) ...... . " ... Udzii.11 salda. +4,54 -{I,S5 -2 ,73 -4,69 -4,33 -<i. 15 - 12,70 - 16,56 - 18,82 - t8,5 - 17,3 ,. ,,. w. wartości. ... "". ..... +31 ,7 -4, 1. ,. ... ",. ... -_ .. .. . .. .. - 22,4 -32,1. -25,1. ...."". ..... ... , , _ '0 ' ". ". ... - .......... ---_...... _-. -_._._......- ..--,--. - 26,9 - 51,9 -<i4,3 -{,6,7 -<i7,7 -54,7. eksportu (rM, ) Czechy. Saldo obrotów (mld USD). ._----- - - --- _.Udlial salda. w. wartości. -1,22. _.._- - _.-._--. 0,65. - tiU. +4,9. .... 0,9. +8,3. -0,87 -7,5. -0,72 - 3,61 -5,81 -4,39 -2,44 - 2,02 --~.~-_. ..... - 5,0. .. __..-. - 3,2. _.. - 16,7 - 26,5 -19,3. -9,2. - 7,5. - 11,0. e ksportu (% ) Węgry. Saldo obrotów 0,94 (mld USD) -----_.-. _ _ _o. Udzi:11 salda w wa rt ości. - I,23 -0,44 -3,92 - 3,8.\ -2.óO - 2,44 -2,13 - 2,70 - 2,99. --- -. +9,7 - 11 ,9. --.-4, 1. ---~--- ~ -. .. --. -. -45,5 - 36,0 - 20,2 -t5,5 - 11,2 - 11,7 -12,0 - t4,2. eksponu (%) • w lalach 1990-1992, dane dla C;lcchoslowacji.. Źródło : jak do tabeli 1.. ._._--. -4,0.

(12) Elżbieta Bombińska. Okres transformacj i systemowej prlyniós l radykalne zmia ny w strukturze geograficznej handlu zagranicznego Polski, Czech i Węgie r. Przejawialy si, one wc wzroście udzialu krajów rozw iniętych gospodarczo (zwlaszcza czlonków Unii Europejskiej) zarówno w eksporcie, jak i w imporcie analizowanych krajów, przy jcd,:\Oczesnym obniżeniu udzialu obrotów handlu zagranicznego z krajami Europy Srodkowej i b. ZSRR oraz z krajami rozwijaj'lcymi się (tab. 7 i 8). Tabela 7. Struktura geograficzna handlu ".granicznego Polski w latach 1989- 2000 (w % ) Wyszczególnienie. t993. 1989. 1995. 1997. 2000. Import Kraje rozwi nięte, w tym: kraje UE kraje EFrA Kraje Europy Środkowo-Wschodniej i b. ZSRR, w Iym: kraje CEHA Kraje rozwijaj'łcc się. ._---". ,._,. .......... ,.. -. . " " ,.. . .,.,. '" , ,.,. 74,3 64,6 3, t 15.2. 735. 70,9. 63 ,8. 6 1,2. 33.5. 76.2 57,2 t 1,2 t 3,5. 2.5 14,9. 2,2 18,5. -. 3,6. 5,6. 6,3. 7, I. 10,3. 10,5. 11 .6. 10,6. 100,0. I<XI,O. 100.0. I<XI,O. 75,0 70,0 1.5 17,5. 69.0. 76,3. M.O 1,5. 69,9. 8.7 37,2. 75, I 63,2 7.9 13,3. 24.4. 1.9 17,3. -. 4,8. 5.4 7,5. 6.8 6,6. 8,4 6,4. 46,9 30,9. 98 •. 19.6 ... .,. Ogóle m. I<XI,O. .. ".. ,. ,.. ". Eksport Kraje rozwinięte. w tym: kraje UE kraje EFrA Kraje Europy Środkowo-Wschodniej i b. ZSRR, w Iym: kraje CEFrA Kraje rozwijające się _" . ........ _ .... ... _ W_"'H _ ••... Ogólem. '"'.~_. ••• ' ''' ''' . .... __. 43,0 27,9. t 9,8. ---- ~,. ----. 11 ,6. ..-. ................... ... _-, .... ",,". . . - ---"-,, ..... _... ---.. t 00,0. 100,0. 1(10,0. ..,. _--._... ....... .... , , ........ , . ....... .", ........ ,. \(10.0. ,. 100,f1. Źródło : Roczniki Staty.wyczne Handlll Zagranicznego z odpowiednich la!, GUS, Warszaw ..... Reorientacji geograficznej handlu zagranicznego Polski w okresie zmian systemowych nic towarzyszyly jednak równic gl ębokie przeobrażenia jego struktury towarowej. Jak wskazują da ne zawarte w tabeli 9, wymiana handlowa Polski miala nadal charakter wybitnie asymetryczny. W imporcie dominowaly dobra przetworzone o relatywnie dużej dozie wartości dodanej (w 2000 r. towary kapit~ll()chlon ne i technologicznie intensywne stanowily blisko 60% ogólnej wart ości importu), natomiast w eksporcie - dobra o relatywnie niskim stopniu przetworzenia (w 2000 r. na towary surowco- i pracochlonne przypadala 50% wartości polskiego eksportu). W latach 1992-2000 w strukturze towarowej polskiego eksportu zaszly jednak pewne korzystne - z punktu widzenia oce ny międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju - zmiany. Na leży do nich zaliczyć spadek udziału towarów surowcoehlonnych w eksporcie ogólcm o 52%, a przede wszystkim wzrost tego udzialu w przypadku towarów technologicznie inlensywnych o 29% (w tym zwlaszcza trucl-.

(13) . pozycja kOllkurt~l1 cyjl1a gospodarki Pol,,·ki .... nych do imitowania - 039%). Tym pozytywnym tendencjom towarzyszy ły jednak zmiany niekorzystne, w postaci niewiełkicgo wzrostu udziału towarów kapiwło chłonnych (o 2%) oraz zwi<;kszenia udziału towarów pracochłonnych (aż o 44'/'0 ). Towary pracochłonne, po skokowym zwiększe niu swego udziału w roku ł 993, stanowią podstawową grupę towarową w eksporcie z Połski. W 20(XJ r. - pomimo obniżenia w stosunku do rok u 1999 - ich udział w głobalnej wartości eksportu ukszta łtowa ł się na poziomic błisko 34%. Tabela 8. Struktura geograficzna handlu zagranicznego Czech i Węgier w latach 1989-1999 Wyszczególnienie. t989. 1993. 1996. 1999. 1989. Import Czech. 1993 Import. 1996. 1999. W~ gi cr. Kraje rozw inięte . w tym: kraje UE. 38.6 26.0. 59,5 42.5. 65.7 62.4. 71,8 64.0. 46.4 28.5. 64.8 54.6. 71.7 62.3. Kraje Europy Srodkowo· .Wschodniej i b. ZSRR, w tym: kraje CEFTA. 74.1 640 •. 50.8. 37.8. 19,9. 46.5. 21,8. 13.5. -. 9.2. 2.7. 6,8. 6,9. 7.1. 23.4 5.2 5,3. 22.8 6,9 5.5. 15.5. -. 27.0 14.6. Kraje. rozwijające si~. Eksport Czech. Kraje rozwinię t e, w tym: kraje UE Kraje Europy Srodkowo· .Wschodniej i b. ZSRR, w tym: kraje CE FTA Kraje rozwijające się. Eksport. 360 , 25.7. 60.2 47.1. 629 •. 68,9. 58.0. 51,8. 34,9 25,0 4,9. -. 10,3. 7,2 10,4. Węgier. 65.0. 40,4 24,7. 66.0 57,9. 76,7 69,7. 29,5 72 _ .8.. 26,4. 50.4. 17.5. -. 19.0 74 •. 7,3. 4,4. 9.2. 23,3 5.4 69 •. 4,3. 79,5. 76.0 16,6. 7,8 39 ,. Źród ło: Directio1/ ofTraJe Stali.l'ticJ Ycaroook 1986-1992; Direction o[ Trade Stalisl/C.I· Ycad'l.)()k 1992/999; "CESTAT Staticstical Bul1ctin" 2000, nr 1 oraz obliczenia własne.. Po stronie importu natomiast, w latach 1992·20(XJ jedynie towary s urowcochłon ne zmniejszyły swój udzi ał w globalnej wartości polskiego importu (o 39%). Udziały pozostalych grup towarowych zwiększyły si" prly czym największy przyrost odnotowano w grupie towarów kapitałochłonnych (o 38%) oraz pracochł o nnych (o 25 %). Towary technologicznie intensywne natomiast zwiększyły swój udzial w imporcie ogółem o 20% w przypadku towarów łatwych do imitowania i 5% w odniesieniu do towarów trudniej poddających się imitacji. W odróżnien iu od Polski, na Węgrzech lata 1992-1999 przynios ły szereg koc rzystnych zmian struktury towarowej handlu zagranicznego. Jak wykazują dane zawarte w tabeli 10. pod koniec lat dziewięćdziesiątych dominujący udzial w w<;gicrskim eksporcie, a także imporcie mialy lowary o relatywnie wysokiej wartości dodanej. W 1999 r. stanowiły one ponad 69% wartości eksporlu tego kraju (w 1992 r. - 41,4%) oraz blisko 68% wartości jego importu (53,6% w 1992 r.). Poclstawow'l grupę l owa rową w eksporcie z Węgier stanowią obecnie towary technologicznie intensywne (zwlaszcza trudne do imitowania), których udział w globalnej wa rtości.

(14) Elihicw /Jomhiliska. eksportu ulegl podwojeniu w stosunku do roku 1992. W .1999 r. uksztaltowal sią on na poziomic hlisko 55%, zaś towarów technologicznie intensywnych, trudnyc h do imitowania - po nad 27%. Również w grupie towarów kapitalochlonnych od notowano wzrost ud zialu w stosunku do roku 1992 (o 3% l, podczas gdy lIdzi"llowarów pracochlonnych, a zwlaszcza surowcochlonnych obniżyl się (od powied nio o 30% i 64%). Tabela 9. Struktura obro tów handlu zagra nicznego Polski według c hłonno ści czy nników wytwórczych wymienianych lowarów w lalach 1992- 2000 (w % ; wcdlug cen bie żącyc h) 1992. Wyszczególnienie. 1993. 1995. 1994. EKSPO RT. 1996. w C;f, ogólnej. 1998. 1997. wartości. 2<XX). 1999. 19!J2= lO(). eksponu. Towary 32,67 25.22 24 . 12 22,53 21,02 21.22 18,78 16,70 15,6 I 48 surowcoch lonne._-_. _... . _.... .._. .••.. _. __ . --------- .- .. - --- -- --- . . .-.. _.,_ .. ,-- -- ----- ------..... . ....._-- ---Towary 23,60 31.62 33,84 35,67 36,79 36,88 36,54 37,32 33,9H 144 ~._-,- ~---_ ._.-. J'.!~~()chlonne. '". Towa!)'. ". ". " - '". kapitalochłonne. ._-------. _. --~._---. --~ -_._. ,. "'". ... .... ",. ..". _. .... ."",,-- - .. ,,'o. , ,.,. _.. "'.' _ . ,. ,. _.--. ----._".---- . ........ ,...... ",", ". .. Towary. ..._--_._ Towary. --_.-. u. ". . .. __ . . . . . . . . ,,,. _.....,_ .,._. .... ... "". --U". , .,,,,. .,. 7,30. 7,4 I. ".~. , "". -_.",- _... _... ,,_.,.,_.. 15,86 17,16. 7,71. 7.29. 14,10. 18,77. ." _. ,. .. ......-. __. ----.-- .... ".".. _., ...,.,,'",. 19,68 ... u. .. .. . •. 16,16 .,. ------ ----. _.... _., •.... ..._---------- -. 14,00 15,29 -~. -_.-. ....... .. .. ..-~. 16,80. 15,86. ...",.,_._... .. --.---------. 17,99. .. 139. 61. 19,44 ". 18,37. - .. _..•. . -------~. ",. ". 1991= 100. . .. . . ".- --. _-_. ~._ ----. J09. 19,25 21,85. 17,38 23,IXl 24,70 24,72 23,36 23,00 23.41 23,63 21,72 _. __._- ... ..- --._--..-- ._---_ ... - ._--- ._--_..-- - f-....... 12,14 13,10 12,78. kapitałochłonne ... ---------" --- -- --._... --. .. ". . , '" ,. 1i,37. 31,67 26.60 23,97 22,14 22,11. surowcochłonne. pracochłonne. .- ..... ",. w % og61nej w.utośc i importu. Towa!)' ,. .. ,. ,"". ~--_.. 6,3 1. ,. IMPORT. ,_..,_ ......_.... ... _. "'". 20,42 21 ,38 21.IJ7 19,59 18,61 19,46 18.47 19,41 20,83 102 -_. __ .. -._._-_. --_...... - --- --- -- ------ -_.--_._- .•. .....-_. ------ ---------- -_.•.- _..._------. Towa!)' tcc hnol ogiC"l ~ nie intensywne , ł atwe 7,05 5,90 5,7 1 do imitowania . .... .. _..... ._.- .. . .... .. .. _ , . . . - - ..... " ..... _ ,,, -_.......... Towary technologiczme intensy'.vnc. 15,73 15,M3 15,19 trudne do imit owania ". ,. _._~ .. 16,7 1. ---- --- -........ ,. -. ...... --. .".",. 125. _.._.-. -- ------. 138 .. .... _. .. _. ~. Towary technologicznie intensywne, ł at we 15,78 16.48 16,89 17,39 16,62 17,04 17.47 18,98 19,0 I 120 imitowania ..do __._..... __ . ------_.. __. --- -._- .. .. .. '--_.... _..- ,,--_. __.. _ ._._.- ._.. _.._--.- ., ------ -- ..._......... ... .__ .._.- .. ,._---Towary technologicznie intensywne, 21,84 20,55 21, 17 21,42 22,29 23,23 24,79 22,98 22,96 1Il5 trudne do imitowa nia. -. ~ -- . -- -. . --,. _-~. Uwagi: Klucz do grupowania tOW<lrÓW (SITC Rev. 3) zaczerpnięto z opracowania J. Misali. Analiza porównawcza rozwoju gospodarczego Hiszpanii i Portugalii, IKiCHZ, Wa rszawa 1992, s. 93 : produkty surowcoc hło nne: SITC nr O. 2· 26, 3-35, 4, 56 produkty pra coc hł o nn e : SITC nr 26, 6-62-67-68, 8-!ł7 ·88 produkty kapit<lłoc hlonne : SITC nr 1, 35, 53.55, 62,67,68, 78 produkty tcchnologicwie intensywne : - ł atwe do imitowania: SITC 51. 52. 54, 58, 59. 75, 76 - trudne do imi lOwani<l: SITC 57, 7-75-76-78, 87, 88 Zr ódło:. nich lal.. obliczenia. własne. na podstawie Uocznika SWf)'Jt)'cznego Han dlll Zagranicznego z odpowied-.

(15) MirdZYlwrodowCl pozycja konk uren cyjna gospodarki PolJki.... Tabela 10. Stru ktur,a ohrotów handl u zagran icznego \V<;gier wed ł ug chl onn ości czynników wytwó rczych wymie nia nych towarów w latac h 1992- 1999 (w %; wed ług cen bi eżących) Wyszczcgó lnienic. 1994. 1993. 1992. EKSPORT. _ _. ,. "".",. _... JO,20. 27,3 1. .. _....... . .... .. 2~,37 O '. ". ,. ". 26,43. . ,.. ,. .. ", ..-. 16,25 .. ----. -. ",,,,,.,, ,. . ... 13,1!>. 14,64. 14,42. 14,28. '. -. ... 16,02. .. "'"". .... .. '. .... .. ... .. 0. ' 0. '. 21,03. ... - ._ .. -. 14,73. ,",""",". ... ". 1.1,02. 23.35. _. -,,_ ... .. . .... .. - - -----. 18, 18. 17,69. 11 ,00. 13,80. 20,0 1. -. -.. ... -.--.~.-. - -.-. .... '.". "'",,. _. -. " -. "'.",,. -----~--. _.... _. ~. Uwagi: jak do tabe li 9. Zródlo: obliczenia wł as n e na podslawie danych. -". ... ... 24,45 - ___ o. _.. _. .. 16,54 .-•.•.. 17,45. 15,90. '. ,. ..... ... .. 14.36 .... " . , . , ". 24,53. 2(i,S9. 204. n,xx. 195. ... 2X.55. ... --.. ,.. . ... 16,46 ... 21,67 -. ------~-------. 14,8() .. .. 17,36. 20,29. Węgie rs k ie go. W,54. 12,3X 22,43 -~-. . .•...... --. 15.53. 26,98. 29,54. 91 ---. --. .. .. l O]. .... 20,11 .... , .. ,," ". ... 16,29. ----- -- - -. -. 20,58. 47. .... 21,9 t). "" , '. . .......,,"..... " ... " . _..... "'". 21,43. l'N2= 100. "" ". 24.59. 103. ,. "". . i. .". 70. 19,79. 12,56. -- - .- ---. 25, 10. 2 1,30. 20,1 2. 36 --- - -. 20.51 . -- .. 13,06. .. , --- " ....."",. 15, 10. 1992= 100. ---- ------ ----. 27,70. 15,79. ~. --.'~. " ........... 1999. w I:}/, ogólnej wartosci impo rt u. ~.. . ... "" . ",. •.. .. ..... 24,91. Towary 22,27 20,78 20,83 su rowcochlonnc _.... .. .... . . .--.... ._... ... . ... .... .. -_. ,, ---Towary 24,16 22, 18 23,40 .~:~c~!~~.~n~_~ ______ .. _.~ -- .. -------Towary 15,77 15,14 16,32 kapililloc hlonnc ... _. --- - --- --- -----.. _ .....- ---- -- Towary technologiC'l' ni c in tensywne, ł atwe 18,07 16,16 17,01 do imi lowan ia . ..... .. , . -- .... ... . .... - . ... . Towary technologicznie in lensywne, 19,71 25,74 22,44 trudne do im itowania "",. 199X. 17,42. 24,47. .. 26,47. 14,62. _...... ... 26,46. .. . . .. 13,90 15,53 o,',,,,',,.,' ." .. IMPO RT. _ -''"-~'". 1997. 1996. w % ogólnej waTlo śc i eksportu. Towary --surowcochlonne ...- ...... .. ._- -- ---- -----Towary "pr':c..?~,~~()o~,n_c - _. Towary k a p i l a ł oc hlon ne ......... .. ... . ..... Towary technologicz· me ln lcnsywne , ł atwe do imi towania ..... _._-------- -- -- - -_.. Towary l ec hn o l og i C"~· me inl cnsywnc. trudne do imih1wania. """,. 1995. 113. 20,40 ". .". .." ". ".",. 30,76. ... _. . . . . • .. - 0. .. .. _. .. ---. 156. Uw;du Still yslyczncgo.. Podobne kierunki zmian zaobserwowano równi eż w struktu rze towarowej w9gie rskiego importu, W latac h 1992- 1999 najwi9kszy wzrost udzia lów odnotowano w towarach technologicznie intensywnych (35 % l, zwłaszcza trudnych do imitowa· nia (56% ); zwi9kszył si9 t a kże - choć w znacz nie mn iejszym stopniu - udzialtowarów kapi t ałochłonnyc h (3 % ), Towary surowcoc hl onne i pracochl onne nato miast obniżyły swój ud zia l w globalnej wa rt ości w9gicrskiego importu o odpowiednio 53% i 9%. Dane zawarte w tabeli II wykazuj,,, że struk tur9 t owarową handlu zagra nicznego Czech oraz jej zmiany w latach dz iew ięćdz i esią tyc h również n ależy u z na ć za hardziej korzystne ani że li w Polsce, Pod koniec minionej dekady do m i nujący udział w czeskim eksporcie, a t akże w imporcie s t a now i ły towary o relatywn ie wysokiej.

(16) Elżbie t a. Bombiflska. wartości. dodanej: w 1999 r. sta nowi1y one ponad 60% wartości eksportu tego kraju (w 1994 r. - 51,3 % ) oraz blisko 64% wartości jego importu (59,6% w 1994 r.). Pod koniec lat dzicwięćdziesi.,tyc h podstawową grup~ towarową w eksporcie z Czech stanowiły - podobnie jak w Połsce - towary pracochłonne, na kt óre przypadało 30,6% gł obalnej wartości towarów eksportowanych z tego kraju ; jednak w stosunku do ł 994 r. ich udzia ł w czeskim eksporcie obniżył si" o 8% . Spadek udziałów odnotowa no również w grupie towarów surowcochłonnych (o 42% ), a także, nieste ty, technołogicznie intensywnych ła twych do imitowania (o 15% ). Warto jednak za uważyć, że w ł a tac h 1994-1999 zarysowały się dwie bardzo korzysIne le ndencje w struklurze lowarowej eksporlu z Czech w postaci wzroslu udzia łu towarów technologicznie intensywnych trudnych do imitowania (o 33%) oraz towarów kapitało chłonnych (o ł6%). W 1999 r. s tanowiły one - po towarach pracochł onnych - dwic n ajważniej sze grupy towarowe w czeskim eksporcie, a ich udzi a ł wyniósł: 27,4% w przypadku towarów lechnołogicznie intensywnych, trudnych do imitowania (poziom podobny jak na Węgrzech ) oraz 25,4% dła lowa rów kapitałochłonnych (a wi"c znacznie przewyższaj ący udziały tej grupy towarowej występuj.,ce w pozostałyc h dwóch badanych krajach). Tabe la Ił. Struktura obrotów handlu zagranicznego Czech według chłonności czyn ników wylwórczych wymienianych towarów w latach 1994- 1999 (w %; według cen bieżącyc h). ,. ._.. ,. -. ~--. . .. " . ... . ". 15.44. _.__.. ,--_ .. ..,. -"_._._...--_ . ~. Towary pracochlonnc. ". ..""._._.... , _...." " ... Towary .-. "". ". ". ........",.'" kapitałochłonne. .. " ,. "". -. , .. , " --,. o ••. ..". ,. ._-, '--"-' ". -~-_.. - --. ----,-. su rowcoc hłonne. ... '. kapitalochłonoe .. "---- ... ~ -- -. ---. -. "" " -. --. .._. ,,, - ,, .. 8,97 _-- - ... ...... -30,16 30,65. ](),65. ....... " ". 23,0<). 1994= 100. 9,66. _._ .... .. . .. --. 24.72. ... . .•... , .. ,..... ,.,. .,. 17.21. ,_.......... . . -. ...... 21.68. 21,61. 16,05. --- ._. .... 17.69. ,. Towary Icchnologicmic inlcns)Wne. 16.88 ł atwe do imilowan;a " " _ _ '''M_. ---------. .,,--.._'.'. 8,52. 22,59. 18,73. _,~.. '". ..•. 1999. . ... ,. .... ". '.", •• ,M." _ _'. .. 8,48 .. ----.._-----. "'". 7,66. 92. ,". -----------------_.. __•. - -.-_ _.. Tilwary tcchnologicznie intens)Wnc . 26,53 trudn e do imi lowill1ia. 16,28 ... -------------- .. 27. 12. 17.41 "_. .. ".,,. .... ... ". 21,82. 116 85. .. ..." ---. -' --. 27.37. 133. 18,99 .. .... _.. .. 16.05. .. __. ,._.. - ,,--"'---. 26,46. 1].79 "'"". 22.23. ....-. " ". ". 74. ... 106. 22.91 " " ." ,. 17,79. 16.48. - - , ........... . .. ----- -- ---. 1994= 100. 14,67 ". 21.55. .. --.,.. .... _..--...... ...... - ... -- .........-. . ,,,. .. 26.32. 16.69 ,.',. .,. 7,45. --------------- ..... 24.93. -_.__58 ._... 25.45. 26,08. ,." ,. ~. w % ogólnej wilrlości importu. ,. Towo:u)'. '",",. 21 ,K(). 8,85 -----. ,-. 33,44 ,. -,. .....-,,,._ ........... ----- --- -------. •... "."."" ................. .. .--_ ........ . -- .. -- .. ,,,...."'... Towary pracochłonne , .. ", ."'" " "" . " , " , ,. , , . . . ",," •.. ". _.. 21,93. IMPORT. Towary. "'-",. .,. 8,77. 11,10 --_._._ --. 12.96. _....... _........ . .. .......... Towary technologicznic intensywne, 20.60 Irudne do imitowania. "". 14.22 .. .. 32,31. 33,23. ,. 21.85. . """" .. , .. ,. Towary technologicznie intcns)Wne, lalwc do imitowania. -_.. _-, -- ..... -- ._. --------- -----. 1998. -. ~urowcochło n nc. Towary. 1997. w % ogólnej warlośc i cksporlu. EKSPORT ,. _,-,.... 19%. .. 1995. 1994. ~. Wyszczególnicnie. 26,69. .. 18,92. 18,65. 15,65. 15.90. --~- -. .... ..... _._... 28.48. Uwagi: j ~łk do tabeli 9. Źródło: oblicze nia własne na podsIuwie danych Czeskiego Urzędu Statystycznego.. 28.71. .. 116. 94 ... -- --- ._-----. 108.

(17) MifdZYIWrotlowD pozycja konkłtretrcyjllD gospodarki Po/Jki .... Po stronic importu z kolei, w latach 1994-1999 Czechy odnotowały spadek udziału towarów surowcochłonnych (o 26% ) oraz technologicznie intensywnych, latwych do imitowania (o 6% ), Wzrósł natomiast udział towarów kapitałochłon nych (o 16%), technologicznie intensywnych trudnych do imitowania (o 8% ) oraz towarów pracochłonnych (o 6% ),. 4. Wnioski Analiza dynamiki i struktury obrotów handlu zagranicznego w Polsce, Czechach i na Węgrzech pozwala na wyciągnięcie kilku wniosków dotycz'lcych kształ towania się konkurencyjności wynikowej tych krajów w okresie transformacji systemowej, Po pierwsze, wysoka dynamika wymiany handlowej z zagranicą w latach 19902000 spowodowala wzrost znaczenia handlu zagranicznego w gospodarkach analizowanych krajów, Udział importu. a także eksportu w PKB Polski, Czech i Węgier wyraźnie powiększyl się , Zwraca przy tym uwagę fakt, że przeciętne stopy importu i eksportu w Polsce kształtują się nadal na bardzo niskim poziomic. znacząco odbiegając od poziomu osiągniętego przez Węgry, a zwłaszcza Czechy, Eksport, którego tempo wzrostu w latach dziewięćdziesiątych znacznie wyprzedziło tempo zmian PKB, stanowił jeden z najważniejszych czynników wzrostu gospodarczego, a w konsekwencji - poprawy konkurencyjności czynnikowej analizowanych krajów w okresie zmian systemowych, Wysokiej dynamice eksportu towarzyszyło jednak przewyż szające ją tempo wzrostu importu, W konsekwencji, udział eksportu w tworzeniu produktu krajowego badanych krajów jest nadal niższy aniżeli udział importu w podziale tego produktu, Po drugie, analiza podstawowych, ogólnych miar międzynarodowej pozycji konkurencyjnej (udziałów w handlu światowym,/enns oj/rade i salda bilansu handlowego) nic wskazuje na poprawę konkurencyjności wynikowej analizowanych krajów w okresie zmian systemowych, Zważywszy liczne niedoskonałości mierników syntetycznych, na które już wcześniej wskazywano, powyższa teza wymaga weryfikacji przy wykorzystaniu różnorodnych miar szczegółowych, Po trzecie, zasadnicze przeobrażenia struktury geograficznej handlu zagranicznego Polski, Czech i Węgier miały niebagatelne znaczenie w kształtowaniu się ich konkurencyjności wynikowej w okresie zmian systemowych, W rezultacie reorientacji wymiany handlowej z zagranicą ze Wschodu na Zachód przeważająca część (ponad 70% ) eksportu tych krajów jest obecnie kierowana na wymagaj"ce rynki państw wysoko rozwiniętych, glównie zachodnio-europejskich, które mają jednocześnie dominujący udział w wartości importu napływaj"cego do Polski, Czech i Węgier. Dla badanych krajów oznacza to konieczność sprostania zdet-ydowanic większej - w porównaniu z okresem poprzedzającym rozpoczęcie zmian systemowych - konkurencji, zwlaszcza jakościowej, zarówno na rynkach zagranicznych, jak i na rynku krajowym,.

(18) Elżbieta. lJo",hiliska. Po czwarte, w odróżnieniu od Czech i Węgier struktura towarowa obrotów handlu zagranicznego Polski, z wciąż dominującym udziałem dóbr nisko przetworzonych (głównie pracochlonnych) w eksporcie dowodzi, że model przewagi komparatywnej, występujący w naszym kraju, jest modelem typowym dla krajów znajdujących się na niższym etapie rozwoju gospodarczego. Zmiany, jakie odnotowano w tym zakresie w latach 1992-2000, wskazują jednak na pewien nieznaczny jak dotychczas postęp w strukturze przewag konkurencyjnych Polski na arenie mię dzynarodowej. Ostateczna ocena tych zmian wymaga dalszej analizy przy użyciu szczegółowych miar międzynarodowej pozycji konkurencyjnej.. Utelatura Balassa B., Slagcs Approach to Comparativc Advalllag.:' Iw:1Ecoltomic Growlf/ alld Rcsource.\· (pod red . J. Adclmana), Thc MacMi11.an Prcs.'i Ud. London 1979. Balcerowicz 1..., Scx:ja/izm. Kapitalizm. Trumfomwcja . Szkice z prze/onw epok, Wydawnit.:lwo Nauko* wc PWN. Warszawa 1997. Bieńkowski W., OddziaływClnie nqdu USA lIa rozwój zdo/floki kOllklll'cm:yjflej gmpodmki cmlerykllll* slciej w łarach 1981-/988. Monografie i Opracowania, nr 378, SGH, Warszawa 1993. Bossak J., Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania międzynarod owe j zdolnuści konkurencyjnej gospodarki Japonii, Monografie i Opracowania, nr 153. SGPiS. Warszaw.1 1984. Boiyk P., 24 k.raje Europy .~rodkowej i Wschodniej. Tromfonllacja . SGH, W<trszaw.1 )1.)99. Bożyk P., Misa)a J., Puławski M., Międzynarodowe stoJUllki ekonomiczne, PWE. Warszawa I t)t}8. CESfAT Slalislical Bullelin 2001, nr 2. Dąbrowski M., J)ifferent Strategies ofTransitioll to a Market Economy; How Do They Work ill Pmcrise?, InstilUlc of Economics, Polish Acndcmy of Scicnccs, Warsaw 1995. Direction of Trode Slalisrics YcorlXXJk. 1986-1992 i /992- 1999. Hockuba Z., Droga do spomaniczncJ,ł() porzqdku. Trwufomwcja ekollomiezna IV .(wiclle problemu regulocji, Wydawnic1wo Naukowe PWN, Warszawa 191)5. Huebncr D., Międzynarodowa kOllkurenC)jllo.\I(f gospodarki a stmtegia rozwoju . .• Ekonomisla" 1994, nr 3. Istota i kierunki procesu transformacji w gospodarce .(wiatowej, I.... Gabryś, J. Gicn:zyck<l. E. Okoń -Horodyńska, G. Rzcszolarska, S. Swadźba, Zakład Ekonomicznych i Społecznych Prohlcmów Globalnych, AE w Katowicach, Katowice 1994. Kozek W., Iruly.u(j<»ta!lIcdo.\·f{)sowania Jo zmian t)'lIko»,'Ch w Polsce, ..Gospodarka Narodowa" 1997, nr 10. "Kwartalnik SI3tystyki Międzynarodowej" 1993, nr I. Lubiński M., Michalski T., Misala J., Międzynarodowa konkurcfIlyjllość gwpodOl*i.· pojęcie i JposólJ mierzenia, lRiSS. Warszawa 1995. Lulkowski K., S.abilizacja gw,podarcza [w: I Encyklopedia Biznesu, red . W. Pomykało , Fund acja Inno* wacja, Warszawa 1995. Porter M.E., 711(~ Competitil'c Adwmtage of Natiol/s, Thc Frce Press, New York 1990. Rocznik. Statystyczny Handlu Zagrallicznego z lat 1994-2001, GUS. Warszawa . Rocznik SlatyslY<:Zlly RP z lat 1994-200!, GUS, Warszawa..

(19) Między/1ol'Odowa. pozycja konkurell()'lna gospodlirki PolJki.... The International Competltlve Posltlon ot the Pollsh Economy In the Transformatlon Period Compared to the Czech Republle and Hungary Grow th in the internationa l co mpctitivcncss of the Polish economy - and conscqucnt improvcm cnt in ils inte rnational compe lilivc posilio n - is onc of the chief goals of the systemie transform at ion proccss. In thi s article, (he au tho r altCmpls to cvaluate changes in Poland's compctitivcncss in 1990-2000 comparcd lO the Czech Republic and Hungary. This evaluation is based on c mpirical rcsea rch o n the dynamics and structurcof forcign trade of th e t luce countrics, and in parlicular o n a n analysis of changes in Ihci r compara livc advantagc modcls on (he intern ational arena..

(20)