Kontrakty i problem przedstawicielstwa w teorii nadzoru nad przedsiębiorstwem

Pełen tekst

(1)2000. Czesław. Mesjasz. Kated.a P•• cesu Za..,qdEo.da. Kontrakty i problem przedstawicielstwa w teorii nadzoru nad przedsiębiorstwem I. Uwagi wst9pne Podstawowe problemy teoretyczne i praktyczne dotyczące nadzoru nad (firmy), poza nielicznymi wyjątkami, nie są jeszcze dostatecznie dyskutowane w polskiej literaturze fachowej - por. [R. Frydman, A. Rapaczyński 1995]'. Przedstawiane są one również w uproszczonej formie w tłumaczeniach podstawowych podręczników z zakresu finansów - por. [E.F. Brigham 1997]. O ile jednak w wielu opracowaniach uwagę zwraca się na zagadnienia prawno-instytucjonalne, o tyle złożone kwestie teoretyczne i praktyczne nadzoru nad przedsiębiorstwem, będące konsekwencją niekompletności kontraktów czy też problemu przedstawicielstwa, pozostają w zasadzie nieznane . Tymczasem brak właściwego nadzoru nad przedsiębiorstwem w okresie transformacji doprowadził do wielu nieprawidłowości, takich jak przypadki nieefektywnego wykorzystania majątku komercjalizowanych i prywatyzowanych firm , częste przejmowanie tego majątku przez niekompetentnych menedżerów, nadmierne wpływy pracowników, czy wreszcie problemy występujące w pracy firm zarządzających Narodowymi Funduszami Inwestycyjnymi, np. działalnością przedsiębiorstwa. dotyczące wysokości wynagrodzeń'. Wydaje się, że zbyt mała liczba prac. teoretycznych dotyczących nadzoru nad działalnością przedsiębiorstwa wynika z dwóch przyczyn . Pierwszą jest niedol Pomimo rozbieżności pomiędzy polską terminologią prawną a określeniami używanymi w ekonomii i zarządzaniu, celem utrzymania zgodności z literaturą światową, w dalszych rozważaniach lerminy "przedsiębiorstwo" i "firma" slosowane są zamiennie. 2 Niedostatki nadzoru nad przedsiębiorstwami stanowiły również jednq z podstnwowych przyczyn kryzysu finansowego w kraj"ch Azji Południowo-Wschodniej..

(2) I. Czesław. Mesjasz. stateczne jeszcze zapotrzebowanie ze strony praktyki na stworzenie skutecznych systemów nadzoru, wynikające częściowo zarówno z trudności związanych z procesem transfOlmacji, jak i z braku rozwiniętego Iynku kapitałowego, w tym w szczególności z niezbyt jeszcze częstych połączeń i przejęć przedsiębiorstw (mergers and acquisitions). Druga przyczyna ma charakter teoretyczno-metodologiczny i wynika z tego, że nadzór nad firmą, problem przedstawicielstwa oraz teoria kontraktów są dziedzinami związanymi ze sformalizowanymi teoriami ekonomicznymi, głównie z zakresu teorii finansów i teorii firmy, które nie były przedmiotem specjalnego zainteresowania w systemie własności państwowej. Wraz ze wzrostem znaczenia sektora prywatnego i rozwojem rynków finansowych pojawiają się nowe kwestie praktyczne - np. ocena wad i załet obecnego systemu nadzoru nad prywatyzowanymi przedsiębiorstwami państwowymi oraz opracowanie rozwiązań dla połączeń i przejęć. Istotny problem stanowi też określenie docelowego modelu nadzoru nad przedsiębiorstwem w procesie integracji z Unią Europejską. W wielu pracach z zakresu nauk o zarządzaniu dotyczących metod restrukturyzacji przedsiębiorstw, w tym szczególnie takich jak reengilleering oraz lean management, uwaga autorów skoncentrowana jest głównie na aspektach organizacyjnych. Pomija się natomiast działania związane z nadzorem nad przedsiębiorstwem, takie jak połączenia i przejęcia, w tym także zagrożenie wrogim przejęciem (hostile takeover). Dopiero z tych działań wynika konieczność restrukturyzacji finansowej albo nawet groźba likwidacji firmy, które niejednokrotnie stanowią przyczyny determinujące zakres i głębokość zmian organizacyjnych. Zlożoność relacji pomiędzy właścicielami (kapitałodawcami) a menedżerami sprawia, że dominujące dotychczas podejście, nawiązujące jedynie do teorii finansów oraz teorii firmy, określane mianem cO/porate control wydaje się niewystarczające. Często bowiem należy sięgać do planowania strategicznego, teorii firmy, ekonomii przemysłowej, teorii kosztów transakcji oraz dyscyplin szczegółowych - teorii decyzji, w tym głównie teorii gier oraz jakościowej teorii decyzji, w tym przede wszystkim teorii zachowań organizacyjnych'. Problemy te są również obszarem zainteresowania teorii relacji międzyorganizacyjnych [C. Mesjasz 1995J. Stąd też winny się one także stać przedmiotem większego niż dotychczas zainteresowania ze strony specjalistów w zakresie nauk o zarzą dzaniu. Celem artykułu jest przedstawienie podstaw teorii i praktyki nadzoru nad przedsiębiorstwem, w tym w szczególności założeń teorii kontraktów niekompletnych oraz problemu przedstawicielstwa. W rozwiniętej gospodarce rynkowej zagadnienia te stanowią często punkt wyjścia konkretnych regulacji prawnych. 3 Badaniem związków pomięd zy strukturami. strategią i wynikami systemów produkcyjnych zajmuje się dziedzina zw iązana z teorią firmy określana w terminologii anglosaskiej jako industrial orgallizatioll albo w terminologii francuskiej ecollomje jndustrielle. Dotychczas w lite~ raluf7.e polskiej przyjmuje s ię termin "ekonomin przemysłowa" [M. Rainelli 1996]..

(3) KOJ'trllktv i problem przedstawicielstwa w teorii nadzoru .... Niektóre z tych regulacji przenoszone są do polskich realiów, a brak znajomości ich uzasadnienia teoretycznego często utrudnia ich właściwą adaptację. Ponadto celem artykułu jest przedstawienie do dyskusji propozycji terminologicznych. Wydaje się bowiem, że w tym zakresie istnieje jeszcze wiele rozbieżności, które mogą stanowić istotną przeszkodę, szczególnie wówczas, gdy istnieje potrzeba interpretacji i budowy złożonych modeli matematycznych, na których opiera się współczesna teoria i praktyka nadzoru nad przedsiębiorstwem (por. [C. Mesjasz 1997]). Przedmiotem rozważań jest średnie lub duże przedsiębiorstwo zorganizowane w formie spółki akcyjnej, w którym nie ma dominujących właścicieli skupiających większość udziałów, a zarządzanie powierzone zostało wyspecjalizowanym menedżerom'.. 2. System nadzoru nad przedsl"blorstwem W rozwiniętej gospodarce rynkowej przedsiębiorstwo nie może być rozpatrywane jako monolit, którego głównym celem jest dążenie do maksymalizacji zysku poprzez wzrost konkurencyjności. Zgodnie ze współczesnymi koncepcjami z zakresu zarządzania, czy też nowoczesną teorią firmy, typowe przedsiębior stwo, z wyjątkiem niewielkich jednostek smal! businessu zarządzanych bezpośrednio przez właściciela (właścicieli), posiada złożoną strukturę wewnętrzną, obejmującą różnego rodzaju grupy interesów, określane w terminologii anglosaskiej jako insiders albo internal stakeholders - naczelne kierownictwo, w tym prezes zarządu (dyrektor naczelny, Chief Executive Officer - CEO), kadra kierownicza (menedżerowie) wyższego i średniego szczebła, pracownicy oraz różne grupy nacisku, np. rady pracownicze'. W otoczeniu przedsiębiorstwa występują natomiast zewnętrzne grupy interesów - outsiders albo external stakeholders, do których zalicza się właścicieli (udziałowców-akcjonariuszy) i ich reprezentantów - radę nadzorczą, instytucje finansowe (banki, instytucje ubezpieczeniowe), dostawców, odbiorców, konkurentów, związki zawodowe lub inne grupy nacisku, np. organizacje ekologiczne. W analizie nadzoru nad przedsiębiorstwem pojęcie wewnętrznych grup interesów (insiders) odnosi się do podmiotów, które bezpośrednio wpływają na działalność firmy ze względu na pozycję w firmie - menedżerowie oraz pracownicy, bądź też dominujący udziałowcy, którzy z reguły bardziej troszczą się o własne korzyści finansowe aniżeli o sytuację przedsiębiorstwa. W Stanach 4 Naczelne. kierownictwo firmy. zamiennie terminem. (zarząd,. dyrekcja, prezes, dyrektor naczelny) określa się także. umcnedżerowie",. s W modelnch nadzoru nad przedsiębiorstwem uwzględnia się różne proporcje udziałów posjn· dnnych w firmie przez menedżera (kierownictwo firmy) - od menedżera "wynajętego". przez menc· diera-wspólwlaściciela do menedżera·wlaściciela (przedsiębiorcy) - por. (M. Jensen, W. Meckling 1976,s.313]..

(4) Custaw. Zjednoczonych na mocy Prawa papierów wartościowych z 1934 r. (Securities Exchange Act) do inside/'s zalicza się również akcjonariuszy indywidualnych albo instytucjonalnych, którzy posiadają więcej niż 10% akcji danej firmy. Zewnętrzne grupy interesów (outsiders) tworzą podmioty posiadające prawo do roszczeń do majątku firmy, co w odniesieniu do spółki akcyjnej obejmuje aktuałnych lub potencjalnych właścicieli (akcjonariuszy) oraz wierzycieli, albo szerzej, inwestorów (kapitałodawców)6. Obecnie podział na insiders oraz oulside/'s został jeszcze bardziej poszerzony. Jako insiders traktuje się wszystkie podmioty, które posiadają dostęp do wewnętrznych informacji w firmie. Podział ten odgrywa istotną rołę na rynku kapitałowym, gdzie operacje dokonywane przez podmioty wewnętrzne (insider trading) poddawane są bardzo ścisłej kontroli albo są wręcz nawet zabronione cełem zapobiegania ewentualnym nadużyciom. Działanie przedsiębiorstwa winno więc być traktowane jako złożony system interakcji - współpracy oraz konfliktów pomiędzy wszystkimi grupami interesów regulowanych za pomocą odpowiednich kontraktów. Dopiero W efekcie tych interakcji przedsiębiorstwo realizuje swoje, często różnorodnie interpretowane cele - przetrwanie, rozwój oraz wzrost albo też maksymalizację wartości rynkowej kapitału akcyjnego. Ze względu na podstawowe znaczenie dla działał ności firmy, wynikające z rozwoju rynków finansowych, szczególną uwagę zwraca się na relacje, konflikty interesów oraz kontrakty pomiędzy kapitałodaw cami: właścicielami-udziałowcami i wierzycielami a wewnętrznymi grupami interesów, głównie menedżerami i w mniejszym stopniu pracownikami. Aby częściowo chociaż złagodzić skutki tych konfliktów, wlaściciełe (udziałowcy) dążą do uzyskania możliwości bezpośredniego i pośredniego wpływa nia na decyzje podejmowane przez menedżerów. System mechanizmów (procesów i rozwiązal! instytucjonalnych) - od rad nadzorczych, poprzez strukturę zadłużenia, do rynków finansowych włącznie, które umożliwiają udziałowcom spółki nadzór nad zarządzaniem ich własnością, okreśła się w literaturze angło saskiej mianem corporate governance albo zamiennie corpo/'ate contro/, co można przetłumaczyć jako nadzór nad firmą, nadzór nad działalnością spółki (firmy, przedsiębiorstwa), kontrola lIad działalnością spółki, nadzór właściciel ski itp. - w zależności od kontekstu [R. Frydman, A. Rapaczyński 1995, s. 6)]'. 6 R. Frydmnn i A. Rapaczy.iski [1995, s. 6) proponują przyjąć określeni • .,insajderzy" i "autsajderzy". Biorąc jednak pod uwagę problemy z tłumaczeniem i interpretacją terminów anglosaskich w nnukach o zanądzaniu, ekonomii i w dziedzinach pokrewnych, w niniejszym artykule slosuje się odpowiednio terminy: wewnętrzne i zewnętrlne grupy interesów, albo też określa się te gnlpy w sposób bezpoś redni: menedżerowie, pracownicy, właśc iciele, wierzyciele itd. - por. [C. Mesjasz 1997]. 7 Problemy wystQpujące pomiędzy właścicielami i wierzycielami a kierownictwem są przedmiotem dziedziny teorii finansów określanej mianem corporale cOll/rol, co również można przetłumaczyć, kładąc nacisk na termin "kontrola", np. jako kontrola nad przedsiębiorstwem, kontrola nad działalnością prze dsiębiorstwa itp. Ze w zględu na fakt, że obydwa terminy często używane są zamiennie w literaturze anglosaskiej (por. [P. Newman, M. Milgate, J. Eatwell 1992]), również i w terminologii polskiej proponuje s ię pf7.yjąć podobną konwencję..

(5) I. Kontrakty i problem przedstawicielstwa w leo/'ii nadzoru .... Nadzór właścicielski interpretowany jest również jako: "Zespół czynności prawnych i faktycznych realizowanych przez właściciela kapitału wobec podległego mu podmiotu i jego organów" [(Leksykon . ..• 1996. s. 80)). W pewnym uproszczeniu można stwierdzić. że w gospodarce rynkowej powstaje w ten sposób system nadzoru (kontroli) polegający na tym. że pewne podmioty (menedżerowie) nadzorują procesy koordynacji w przedsiębiorstwie. Działania menedżerów są z kolei kontrolowane przez podmioty zewnętrzne właścicieli (udziałowców). co pozwała na realizację ich interesów. a pośred nio również realizację interesów społecznych [(R. Frydman. A. Rapaczyński 1995. s. 76)).. ------------. ---. , ' ' ' ' PODMIOTY ZEWNĘTRZNE (outsiders). ,. ,. /. (AKCJONARIUSZE). I. Walne Zgromadzenie. I. ,,. WIERZYCIELE Kredytodawcy: - banki. WŁAŚCICIELE. /. ,,. , \. \. _ inne instytucje finansowe POSiadacze obligacji i innych długotenninowych papierów. ~. I \ \ \. ,,. dłużnych. ,,. .. .. .. .. ,. I. : >. ~:. --- -. - '. - -(. ,. ~ ... " . . . '" .. - ~.-.~ - - -. RADA NADZORCZA. 5_-,-- ,--',. -------1- ------. / / /. ,, ,,. / /. ZARZĄD PRZEDSIijBIORSTWA Prezes zarządu (dyrektor naczelny). I. I. I. ,, \. \. \. Naczelne kierownictwo. I I. ł \. ,,. PRACOWNICY Kierownicy średni ego szczebla Pracownicy wykonawczy. ,. PODMIOTY WEWNĘTRZNE (illsiders). -----------------. relacje typowe ~ - - .. .. .. ..... relacje uwarunkowane modelem systemu nadzoru. Rys. 1. Relacje w ramach nadzoru nad źródlo:. opracowanie wlnsne.. przedsiębiorstwem. I I I / / / /.

(6) I. Czeslaw Mesjasz. Uwzględnienie jedynie roli właścicieli jest jednakże niewystarczające zarówno z punktu widzenia teorii ,jak i praktyki. Dlatego też w ogólnym ujęciu nadzór nad firmą (kontrola) dotyczą sposobów, za pomocą których podmioty będące źródłem finansów dla przedsiębiorstwa dążą do zapewnienia sobie zwrotu przekazanych funduszy [A. Shleifer, R. Vishny 1997, s. 737]. Według tej interpretacji istotną rolę w nadzorze nad działalnością firmy odgrywają również wierzyciele długoterminowi - banki-kredytodawcy oraz posiadacze obligacji i innego rodzaju długoterminowych papierów dłużnych. Przedstawiony na rys. l schemat ma charakter uproszczony, gdyż obejmuje tylko podstawowe zależności. Widać to na przykładzie rady nadzorczej oraz roli banków w nadzorze nad przedsiębiorstwem. Rada nadzorcza ma z jednej strony reprezentować interesy podmiotów zewnętrznych - akcjonariuszy, a z drugiej, ze względu na zakres posiadanych o firmie informacji, musi być traktowana jako podmiot wewnętrzny (insider). Podobnie, w zależności od modelu rynku finansowego w danym kraju przedstawiciele banków mogą także zasiadać w radzie nadzorczej i pełnić funkcje kierownicze w zarządzie firmy, co nadaje im również duży zakres kompetencji podmiotów wewnętrznych. Podstawową rolę w nadzorze nad przedsiębiorstwem odgrywa problem przedstawicielstwa (agency problem) oraz sposoby uniknięcia jego konsekwencji za pomocą kontraktów zawieranych pomiędzy menedżerami a właścicielami i wierzycielami.. 3. Kontrakty I ralacla przedstawicielstwa w nadzorze nad przedsiębiorstwem 3.1. Podstawowe zagadnienia teorII kontraktów W polskiej terminologii prawnej nie występuje pojęcie kontraktu. Celem obrotu gospodarczego oraz uczynienia ich bardziej zgodnymi z przepisami prawa właściwego dła działających w naszym kraju zagranicznych podmiotów gospodarczych, jako kontrakty określa się czę sto "umowy zobowiązujące zawierane w obrocie gospodarczym" [J. Rajski 1994, s. 20]. W niniejszym artykule prawne ujęcie kontraktu stosowane jest w powyż szym rozumieniu. Wynika to z konieczności nawiązania do współczesnej teorii ekonomii, w tym głównie teorii firmy i teorii kosztów transakcji, teorii i praktyki finansów i bankowości oraz teorii relacji międzyorganizacyjnych, w których stosowane jest pojęcie kontraktu. W ogólnym ujęciu kontrakt posiada interpretacje prawną, ekonomiczną i społeczną. Ekonomiczna interpretacja kontraktu jest szersza aniżeli interpretacja prawna, gdyż zakłada, że kontrakt może być przestrzegany (egzekwowany) nie tylko na mocy postanowień prawa, ale również na skutek racjonalnego postępoułatwienia rozważaJl dotyczących.

(7) Kontrakty i problem przedstawicielstwa w teorii nadzoru .... wania obydwu stron kontraktu, a w szczególności oczekiwania korzyści z przyszłej współpracy. Socjologiczna interpretacja kontraktu eksponuje rolę norm społecznych oraz związek kontraktów pomiędzy członkami zbiorowości a jej działaniem jako całości'. W innych rozważaniach teoretycznych wyróżnia się dwa mechanizmy realizacji kontraktów: kontrakty jawne, fonnalne (expliei/ eon/rac/s), które egzekwowane są na podstawie regulacji prawnych, oraz kontrakty niejawne, domyślne (implici/ con/rae/s), które realizowane są w oparciu o reguły racjonałnego zachowania stron, często opartego na regułach nieformalnych, np. zwyczaje. Znaczenie kontraktu jako narzędzia analizy relacji pomiędzy podmiotami ekonomicznymi podkreślone zostało w ramach teorii przedstawicielstwa, w teorii kosztów transakcji oraz w pracach dotyczących teorii kontraktów niekompłetnych (ineomple/e eon/rac/s), będących syntezą tych dwóch podejść. Głównym celem kontraktu jest umożliwienie realizacji transakcji pomiędzy stronami, które muszą ponieść szeroko rozumiane nakłady, specyficzne dla istniejącej pomiędzy nimi relacji, np. kapitał rzeczowy, kapitał finansowy, zasoby ludzkie, specyficzne umiejętności (speciflc investment, specific assets)'. Są one podstawowym powodem powstawania rełacji długoterminowych okreśłanych w kontrakcie, gdyż mają dla stron większą wartość w ramach danej relacji aniżeli poza nią, np. na rynku. Nakłady te traktuje się jako koszty utopione przez strony (sunk costs) w związku z realizacją danej transakcji (utrzymaniem danej relacji). Obejmują one zarówno koszty bezpośrednie (direet eos/s) , jak i koszty alternatywne (opportunity cos/s). Przedmiotem zainteresowania teorii kontraktów są transakcje długotermi nowe, które nie polegają na natychmiastowej wymianie dóbr po wcześniej ustałonej cenie. Z takimi transakcjami związane są probłemy, które wynikają z niepewności otoczenia, trudności z monitorowaniem działań stron oraz nakładów ponoszonych przez strony. Problemy te mogą być wykorzystywane przez strony kontraktu dla realizacji własnych celów. Aby temu zapobiec, strony powinny przygotować kompletny kontrakt uwzględniający wszystkie możliwe aspekty - stany natury oraz działania stron i ponoszone przez nie nakłady w tych stanach (complete, contingelIt eon/rac/s). W teorii i praktyce mamy jednakże do czynienia z kontraktami niekompletnymi (incomplete eon/rac/s) [O. Hart, J. Moore 1988; O. Hart 1993; 1995; B.R. Lyons 1996]. W kontraktach takich pomija się wiele wariantów przyszlych sytuacji, gdyż uznaje się je za zbyt malo prawdopodobne. Rozwój teorii gier umożliwiający analizę transakcji handlowych i finansowych oraz kontraktów 8. W niektórych pracach z zakresu teorii relacji. międzyorganizacyjnych. eksponuje. się również. rolę. norm moralnych, np . zasadę uczc iwego postęp ow unia W transakcjnch lfair dealillg) [P.S. Ring, A.H. V.nda Ven 1994, S.94] .. 9 Trnnsakcja rozumiana jako wymiana dóbr albo usług jest podstawowąjcdnostkq analizy w eko namii koszlów transakcji [O. Williamsan 1985, s. 41] i ekonomicznej teorii organizacji [P. Milgrom. l. Robart. 1992,s.21;T. Gruszacki 1994,s. 170] . R.

(8) I. Czesław Mesjasz. pomiędzy pracodawcami związane z kontraktami,. a pracobiorcami, w tym w szczególności problemy w których modele matematyczne związane z teorią przedstawicielstwa wykorzystuje się do rozwiązywania problemów analizowanych w ramach teorii kosztów transakcji, przyczyniły się do rozwoju teorii kontraktów niekompletnych [O. Hart, J. Moore 1988; O. Hart 1995). Aby zapewnić możliwość wdrożenia przy zaistnieniu nieprzewidzianych okoliczności, kontrakt musi uwzględniać podział pomiędzy strony rezydualnego prawa kontroli (residllal right oj contro/) dotyczącego możliwości podejmowania decyzji w takich sytuacjach. W związku z tym musi również istnieć mechanizm pozwalający na uzupelnianie luk w kontrakcie. W polskim i kontynentalnym prawie cywilnym rolę tę odgrywają ogólne klauzule interpretacyjne i domniemania, a w prawie anglosaskim często do tego celu wykorzystuje się orzecznictwo [O . Hart 1993; T. Gruszecki 1994, s. 173) . Podobnie postępuje się w wypadku kontraktów długoterminowych, które w celu uniknięcia trudności z przewidywaniem wielu różnych możliwości zastępowane są kontraktami dotyczącymi krótszego okresu. W obydwu przypadkach uzupełnieniem kontraktów jest również wprowadzenie możliwości renegocjacji".. 3.2. Problem przedstawIcIelstwa Relacja przedstawicielstwa (agency relationship) powstaje wówczas, gdy jeden podmiot - mocodawca (principal) zleca do wykonania pewne dzialanie drugiemu podmiotowi - przedstawicielowi (agent)". Przekazuje mu również uprawnienia decyzyjne niezbędne do wykonania tego działania, przy czym cele obydwu podmiotów nie są całkowicie zbieżne. Relacja przedstawicielstwa może też być traktowana jako pewien kontrakt jawny (formalny) (explicit eontract) albo kontrakt niejawny, domyślny (nieformalny) (implicit eontract) , którego celem jest zapewnienie takich działań przedstawiciela, aby dążył on do maksymalizacji korzyści mocodawcy. Sytuacja taka często występuje w różnego rodzaju instytucjach i na wszystkich szczeblach hierarchii rozkazodawczej - pomiędzy akcjonariuszami a menedżerami, kierownictwem koncernów a kierownictwem wchodzących w ich sklad przedsiębiorstw, kierownikami wyższych i niższych szczebli, czy też pomiędzy instytucjami publicznymi a realizującymi ich zamówienia organizacjami.. W kontraktach rzeczywistych często wprowadza się nieprecyzyjne ustalenia, które mogą być trudności w ich wdrażaniu. II Tłumnczenie nazw podmiotów występujf}cych w relacji przedstawicielstwa nie zoslało jeszcze ujednolicone w polskiej terminologii. Stosuje się określenia: relacja agencji (przedstawicielstwa, pośrednictwa) . Podmioty określa się jako: pryncypal i przedstawiciel, mocodawca i pełnomocnik, mocodawca i agent, czy też pan i sługa. W niniejszych rozwainniach stosuje się terminy: mocodawca (prlllcipaQ oraz przedstawiciel (agelli). 10. powodem.

(9) KOlItrakty i problem przedstawicielstwa w teorii nadzoru .... I. Problem przedstawicielstwa (agency problem) związany jest z występowa niem asymetrii infOlmacji pomiędzy przedstawicielem a mocodawcą, która może występować w następujących sytuacjach": - ukrytego działania przedstawiciela (hidden action), - ukrytej informacji (hidden in/orma/ion) czy też ukrytej wiedzy (hidden knowledge) posiadanej przez przedstawiciela. W pierwszym przypadku przedstawiciel podejmuje działanie, którego przebieg albo wynik (hidden ou/come) nie mogą być obserwowane przez mocodawcę. W sytuacji tej występuje ryzyko moralne (moral hazard). W drugim przypadku przedstawiciel posiada informacje o zmiennych dotyczących środo wiska niedostępne dla mocodawcy przed albo po zawarciu kontraktu. Asymetria informacji ex ante może prowadzić do "negatywnej selekcji" [H.A. Varian 1995, s. 16; J . Tirole 1994, s. 35]. W realnych sytuacjach przedstawicielstwa często występują obydwa rodzaje asymetrii informacji. W badaniach teoretycznych dotyczących relacji przedstawicielstwa wyróż nia się dwa podejścia [P. Newman M. Mi1gate, J. Eatwe111992, t. 1, s. 27; O.E. Williams on 1988, s. 569]: - formalne podejście do relacji mocodawca-przedstawiciel, - pozytywną teorię przedstawicielstwa. W obydwu podejściach bierze się pod uwagę, że strony występujące w relacji przedstawicielstwa zawsze ponoszą jej koszty i w związku z tym dążą do zawarcia kontraktu pozwalającego na redukcję kosztów tej relacji, czyli optymalnego w sensie Pareto. W podejściu formalnym, często oderwanym od rozważań empirycznych, dominuje modelowanie matematyczne dotyczące preferencji stron i podziału ryzyka, a jego celem jest opracowanie mechanizmu funkcjonowania kontraktu (mechanism design) [S.A. Ross 1973; B. Holmstrom 1979]. Pozytywna teoria przedstawicielstwa ma mniej sformalizowany charakter i zwraca się w niej uwagę na zagadnienia empiryczne - sposób przygotowania kontraktu i monitorowania jego realizacji - oraz na specyficzne zasoby ludzkie i kapitałowe będące jego przedmiotem [M. Jensen, W. Meckling 1976; CW. Smith, J.B. Warner 1979; P. Newman, M. Mi1gate, J. Eatwe111992, t. 1, s. 27]. Problem przedstawicielstwa stanowi jedno z podstawowych zagadnień współczesnej ekonomii. Stanowi on podstawę tzw. kontraktowego podejścia w ramach teorii finny zapoczątkowanego przez R.H. Coase'a [1937]. Najszersze zastosowanie relacja przedstawicielstwa znalazła jako sposób interpretacji i narzędzie badania zależności pomiędzy właścicielami-akcjonariuszami i wierzycielami a kierownictwem przedsiębiorstwa. Problem przedstawicielstwa jako konsekwencję rozdzielenia finansowania i zarządzania, albo też w innym ujęciu, własności i zarządzania, po raz pierwszy w sposób kompleksowy przedstawili M. Jensen i W. Meckling [1976, s. 311] traktując firmę, a w zasadzie każdą " Asymetria infonn"cji powstaje, gdy jeden z podmiotów posiada pewną informację prywatną, której nie posiada drugi podmiot. Asymetria informacji stanowi przedmiot analizy w ramach teorii gier, teorii kontraktów, mikroekonomii, teorii firmy oraz w teorii finansów..

(10) Czesław. Mesjasz. organizację,. jako wiązkę (nexus) kontraktów pomiędzy osobami (individuals), które mogą również reprezentować inne organizacje. Zgodnie z tym ujęciem prywatna firma może być przedstawiona jako wiązka kontraktów, która charakteryzuje się istnieniem podzielnych roszczeń rezydualnych (divisible residual claims) w odniesieniu do przepływów pieniężnych (cash flows) i aktywów firmy. Prawa te mogą być przy tym sprzedawane przez strony kontraktów bez konieczności uzyskania zezwolenia pozostałych partnerów w ramach wiązki kontraktów" . Należy przy tym zwrócić uwagę, że traktowanie firmy jako wiązki kontraktów nie pozwala na opisywanie jej jako monolitu, dla którego często stosuje się podejście antropomorficzne, np. poprzez stawianie pytania: jaki jest cel firmy? Firma stanowi jedynie pewnego rodzaju twór prawny (legalfiction) , w ramach którego równowagę pomiędzy sprzecznymi interesami jednostek, nie zawsze związanych bezpośrednio z organizacją, osiąga się poprzez odpowiednie relacje kontraktowe (jawne i niejawne). W firmie wyróżnia się dwa podstawowe konflikty wynikające z podziału praw do roszczeń do zasobów: - konflikt pomiędzy akcjonariuszami i menedżerami, - konflikt pomiędzy wierzycielami (debtholders) i akcjonariuszami (equityholders). Przyczyną powstawania konfliktów pomiędzy akcjonariuszami a menedże rami jest fakt, że ci drudzy, o ile nie są współwłaścicielami, nie mają prawa do roszczeń rezydualnych, czyli nie są pretendentami rezydualnymi (residual claimants). W efekcie tego menedżerowie nie mogą uzyskać pełnej rekompensaty swych kosztów, wynikających ze zwiększenia wysiłków mających na celu wzrost zysku firmy. Rekompensatę może stanowić np. przejmowanie przez menedżerów części zasobów firmy poprzez korzyści uboczne (fringe bene/its. perquisites albo perks) , takie jak np. kosztowne budynki biurowe i ich wyposażenie, luksusowe podróże na koszt firmy itp. Mogą oni również ograniczyć swój wysiłek na rzecz firmy. W najprostszy sposób zapobiec temu można poprzez zwiększanie proporcji kapitału akcyjnego firmy posiadanego przez menedżerów [M. Harris, A. Raviv 1991, s. 300). W ogólnym ujęciu najlepszym sposobem na eliminację problemu przedstawicielstwa w relacjach menedżerów z właścicielami byłoby podpisanie przez nich kontraktu kompletnego, określającego w szczegółach, co menedżerowie mają robić z powierzonym sobie kapitalem i w jaki sposób zysk powinien być dzielony pomiędzy nimi a kapitalodawcami (właścicielami-udziałowcami oraz wierzycielami). Ponieważ przewidywanie przyszłości, a w konsekwencji zawarcie tego rodzaju kontraktów jest niemożliwe, dlatego też strony zawierają 13 Roszczenie rezydualne (roszczenie resztowc - residual claim) jest to roszczenie, które może być realizowane dopiero po spłacie innych zobowiązań firmy - podatków, odsetek oraz fat spłaty długu. Podmioty uprawnione do takich roszczeń, np. posiadacze akcji zwykłych czy tcż menedże rowic-wla.~cicieJe, okrcśla się jako pretendenci rezydualni (resztowi) (residual claimafll,'1)..

(11) Ko/ltrakty i problem przedstawicielstwa w teorii nadzoru .... I. kontrakty niekompletne, w których muszą zadecydować o podziale rezydualnych praw do kontroli (residual rights ot contro/) , czyli prawa do podejmowania decyzji w okolicznościach niemożliwych do przewidzenia w kontrakcie. Właściciele nie mogą bezpośrednio zarządzać firmą, dlatego też menedżero wie posiadają większość rezydualnych praw kontroli, co pozwala im na dowolność działania (uznaniowości) (discre/ion) w dysponowaniu funduszami firmy [A. Shleifer, R. Vishny 1997, s. 741]. Innym sposobem wpływającym na zakres rezydualnego prawa kontroli posiadanego przez menedżerów oraz ograniczającym konsekwencje nieprzewidywalności przyszłości jest przygotowanie kontraktów bodźcowych (incen/ive cOli/rac/s). Kontrakty takie mogą skłaniać menedżerów do działania zgodnego z interesami inwestorów (akcjonariuszy), chociaż mogą być one kosztowne wówczas, gdy korzyści menedżerów będą wysokie oraz gdy zostanie określona ich dolna granica w przypadku zaistnienia negatywnej sytuacji przedsiębior stwa. Kontrakty bodźcowe mogą obejmować następujące formy zachęty dla menedżerów [M. Jensen, W. Meckling 1976; E. Fama 1980]": - posiadanie części akcji przedsiębiorstwa, - posiadanie przez menedżerów opcji na zakup akcji przedsiębiorstwa, - określenie warunków zwolnienia menedżera, gdy firma osiąga niedostateczne dochody.. 4. Konflikty Interesów akclonarluszy I menedierów Pomimo istnienia dwóch podstawowych grup interesów wewnątrz przedsię biorstwa, czyli menedżerów i pracowników, to jednak podstawowe znaczenie dla efektywności jego działania odgrywają relacje pomięd zy właścicielami (udziałowcami) i wierzycielami a kierownictwem". Interesy pozostałych podmiotów związanych z przedsiębiorstwem, takich jak wierzyciele, dostawcy i klienci, chronione są w oparciu o specyficzne kontrakty, warunkowane za pomocą regulacji prawnych. Na kontrakty z pracownikami wpływają również działania związków zawodowych [P. Newman, M. Milgate, J. Eatwell 1992, t.1,s.473]. Menedżerowie dążą do osiągnięcia następujących celów: - kariery zawodowej, - wzrostu własnych dochodów (podstawowych i ubocznych), - stabilności pozycji i perspektyw w firmie, - wzrostu liczby posiadanych udziałów firmy. 14 Stosowane w praktyce zarządzanie kontraktowe jest niejako efektem dyskusji teoretycznych nad konsekwencjami problemu przedstawicielstwa i roli kontraktów niekompletnych w tego rodzaju systemie zarządzania firmą (por. [A. St.bryla 1995; B. Haus, H. Jagod. 1997]). 15 Sytuacja wygląda inaczej W warunkach trnnsfonnacji , w których pomimo zmian własnościo wych pracownicy 1..nchowują silne wp1ywy w przedsiębiorstwach..

(12) I. Czesław. Mesjasz. Podstawę do osiągnięcia tych celów stanowić może przetrwanie firmy, jej rozwój i wzrost. W uproszczeniu można natomiast stwierdzić, że celem wlaści cieli jest maksymalizacja wartości rynkowej kapitału akcyjnego", W wielu przypadkach cele te nie zawsze mają zgodny charakter. MOżliwość realizacji własnych celów wynikąjqca z asymetrii inf01macji prowadzi do niewłaściwych zachowań kierownictwa, Pozycja menedżerów wobec akcjonariuszy jest jeszcze wzmocniona ze względu na dwie przyczyny, Po pierwsze, menedżerowie i inwestorzy niechęt nie angażują instytucje zewnętrzne, głównie sądy, do egzekwowania zawartych pomiędzy sobą kontraktów, Po drugie, ze względu na duże rozproszenie własno ści oraz brak informacji inwestorzy nie sq w stanie efektywnie wykorzystywać swoje prawa w odniesieniu do przedsiębiorstw, których są współwłaścicielami. W rezultacie realny zakres rezydualnych praw kontroli, które posiadają menedżerowie, jest znacznie szerszy aniżeli w sytuacji, gdyby wlaściciele mogli bardziej angażować się w nadzór nad firmą [A, Shleifer, R, Vishny 1997, s. 741), Podstawowym celem nadzoru nad przedsiębiorstwem jest uniknięcie zachowania menedżerów niezgodnego z interesami właścicieli i wierzycieli, które może przybierać następujące formy: l , Nieuczciwe przywłaszczenie sobie części majqtku przedsiębiorstwa": - tworzenie przez menedżerów wlasnych firm z wykorzystaniem kapitalu kierowanego przez siebie przedsiębiorstwa, - sprzedaż produktów po zaniżonych cenach odbiorcom związanym z menedżerami,. - przekazywanie części majątku przedsiębiorstwa po zaniżonych cenach innym firmom, z którymi związani są menedżerowie, - przygotowywanie konlraktów o bardzo atrakcyjnych bodżcach (wysokie place, posiadanie akcji firmy) bez wiedzy albo przy niskiej motywacji rady nadzorczej. 2. Niewłaściwe gospodarowanie środkami przedsiębiorstwa, określane jako działania uznaniowe (managerial discretion): - inwestowanie w nieefektywne projekty, które zgodne jest jedynie z własnymi interesami menedżerów, np, potrzebą prestiżu, - dążenie do osiągania nadmiernych pozapłacowych korzyści ubocznych (fringe benefits, perquisites albo "perks"), np. poprzez nadmierne wydatki na reprezentację (budynki, wyposażenie, podróże służbowe), zbyt dużą liczbę personelu pomocniczego.. I(i Bardziej szczegółowe rozważania dotyczące dywidendy i zysków kapitałowych jll,ko elementów mająlku (wealth) udziałowców prezentowane są szczegółowo w pracach z zakresu finansów. (por. [T,E, Copelond,J.F. Wes!on 1992]). 11 Najbardziej skrajnym przykładem przywłaszczenia sobie dżerów firm są wszelkiego rodzaju "piramidy finansowe".. majątku. inwestorów przez mene-.

(13) Kontrakty i problem przedstawicielstwa w teorii nadzoru .... I. 3. Uchylanie się od swych obowiązków, działanie nie w pełni efektywne (unikanie - shirking) , wynikające z tego, że menedżerowie sądzą, iż nie mogą osiągać takich dochodów, jakie według swojej oceny wypracowują . 4. Niechęć do podejmowania ryzyka ze względu na zainwestowanie w firmę specyficznych wkładów (swych umiejętności), które nie mają wartości poza danym kontraktem . 5. Tendencje do "krótkowzroczności" wynikające z ograniczonego terminu zatrudnienia i braku możliwości korzystania z bardziej dlugofalowych skutków swych działań. 6. Dążenie do pozostawania na swych stanowiskach pomimo braku kompetencji i kwalifikacji. 7. Dążenie do wzrostu i rozwoju firmy wynikające z chęci zaspokajania własnych ambicji zawodowych , a nie dla maksymalizacji majątku właścicieli. 8. Przygotowanie i udział w wykupie lewarowanym (leveraged buy-out). W najogólniejszym ujęciu wpływ podmiotów zewnętrznych, w tym nadzór (kontrola) nad przedsiębiorstwem, może być realizowany za pomocą następu jących mechanizmów oraz instrumentów": I. Motywowanie i kontrolowanie menedżerów: 1. Zatrudnianie menedżerów oraz określanie dla nich celów i motywacji do ich osiągnięcia poprzez odpowiednie kontrakty bodźcowe: - wynagradzanie menedżerów z wykorzystaniem akcji przedsiębiorstwa, - zwalnianie z pracy menedżerów w przypadku niespełniania przez nich swoich zadań. 2. Właściwy wybór i działanie rady nadzorczej. 3. Monitorowanie działalności kierownictwa przedsiębiorstw zarówno w odniesieniu do celów strategicznych, jak i do realizacji bieżących zadań. 4. Niemożność znalezienia zatrudnienia przez menedżerówoniewłaściwej reputacji. II. Wplyw rynku towarowego: I. Konkurencja na rynku produktów mogąca prowadzić do bankructwa niewlaściwie zarządzanego przedsiębiorstwa.. 2. Konkurencja na rynku zaopatrzenia i jej wpływ na efektywność zarządza nia przedsiębiorstwem. III. Mechanizmy udziałowe: 1. Połączenia i przejęcia firmy, w tym szczególnie wrogie przejęcia (hostile takeovers). 2. Wpływ dużych inwestorów (udziałowców) - bezpośredni albo poprzez radę nadzorczą.. IV. Mechanizmy zadłużeniowe: I. Dług publiczny (obligacje) z groźbą bankructwa albo likwidacji . 111. Przedstawiona typologia stanowi. [R . Frydman, A.. Rapaczyński. rozwinięcie. koncepcji prezentowanych w pracach:. 1995; A. Sillcifcr, R. Vishny 1997) ..

(14) I. Czeslaw Mesjasz. 2. Dług bankowy z zagrożeniem nadzoru lub likwidacji ze strony banku. 3. Udział wierzycieli w procesach restrukturyzacyjnych przedsiębiorstwa, zarówno w planowanych usprawnieniach jak i w warunkach kryzysowych niewypłacalność, bankructwo i likwidacja. 4. Udział wierzycieli w przejęciach. Nadzór nad przedsiębiorstwem obejmuje zarówno regulacje prawne jak i mechanizmyekonomiczne, które mogą ulegać zmianom pod wpływem ingerencji państwa lA. Shleifer, R. Vishny 1997, s. 737-738]. Zgodnie z założeniami teoretycznymi kontrola kapitałodawców nad kapitałobiorcami wynikać winna głównie z mechanizmów rynkowych. W praktyce jednak wpływ mają również działania regulacyjne państwa, determinujące w istotnym stopniu istniejący w danym kraju system finansowy (bankowy).. 5.. Zakończenie. Wiele zagadnień dotyczących nadzoru nad przedsiębiorstwem stanowi jak dotychczas jedynie przedmiot dyskusji teoretycznych. Często nie mają one wła ściwego odzwierciedlenia w praktyce. Prowadzone z ich wykorzystaniem badania empiryczne niejednokrotnie dostarczają rozbieżnych wniosków. Pomimo to koncepcje z tego zakresu stały się istotnym elementem teorii finansów i bankowości, teorii firmy czy teorii relacji międzyorganizacyjnych i są uwzględniane w praktyce zarządzania przedsiębiorstwami. Przedstawione powyżej podstawowe koncepcje stanowią jedynie wprowadzenie do dalszych, pogłębionych rozważań. Wynika z nich podstawowy wniosek, iż bez znajomości zagadnień związanych z probłemem przedstawiciełstwa oraz teorii kontraktów nie jest możliwe właściwie zrozumienie istoty nadzoru nad przedsiębiorstwem. Można przy tym przedstawić dodatkowy argument, że w krajach, w których występuje rozwinięty rynek finansowy, istnieje wzajemna rełacja pomiędzy koncepcjami teoretycznymi a praktycznymi rozwiązaniami prawnymi. W naszym kraju rozwiązania prawne, oparte na koncepcjach zachodnich, tworzone są bez znajomości uzasadnienia teoretycznego związanego z problemem przedstawicielstwa i teorią kontraktów. Konieczność lepszego poznania teorii nadzoru skłania do prowadzenia badań dotyczących następujących zagadnień:. - teorii kontraktów niekompletnych, - nowoczesnych teorii struktury kapitału firmy, - roli wierzycieli w nadzorze nad firmą, - teorii polączeń i przejęć. Pojawia się również szereg kwestii praktycznych, które powinny przeJ:Imiotem dalszych badań . Zaliczyć do nich można:. stać się.

(15) Kontrakty i problem przedstawicielstwa w teorii nadzoru .... I. - poszukiwanie docelowego modelu nadzoru nad przedsiębiorstwem w procesie transformacji i integracji z Unią Europejską, powiązanego z właściwym modelem rynku finansowego, - problemy związane z połączeniami i przejęciami w tworzeniu rozwiniętego rynku kapitałowego i zwiększania konkurencyjności przedsiębiorstw. Literatura Brigham E.F. [1997], Podstawy zarządzania finansami, t. 1-3, PWE, Warszawa. Coase R.H. [1937), The Natllre of"le Firm, "Beanamic.", vol. 4. Compelitive Banking in Central and Eastern Europe [1995], pod red. E. Miklaszewskiej, UJ, Kraków. Copeland T.E., Weston J.F. [1992], Financial TheO/y and CO/porate Policy, Adison-Wesley, Reading, Mass. Fama E. (1980), Agency Problems and Ihe Tlleory of the Firm, "Jouroal of Politieal Eeonomy", vol. 88. Frydman R., Rapaczyński A. [1995), Prywatyzacja \V Europie Wschodniej. Czy państwo traci na znaczeniu, Znak, Kraków. Harris M., Raviv A. [1991], The Theoly ofCapital Structure,,)ouroal ofFinance", vol. 46, nr l. Gruszecki T. [1994], Przedsiębiorca w teorii ekonomii, Wyd. Cedor, Warszawa. Hart O . [1993], lncomplete Contracts and the Theory of the Firm [w:) The Nature of the Firm. Origins, Evollltion and Development, Oxford Univ. Press, New York- Oxford. Hart O. [1995], Firms, Contracts, and Financial StruCIU re , Oxford Univ. Press, London. Hart O., Moore 1. [1988], lncomplete Contracts and Renegotiation, "Econometriea", vol. 56, nr 4. Haus B., Jagoda H. [1997], Kon/rakt menedżerski i firma zarządzająca jako /lowe formy zarządzania przedsiębiorstwem w polskiej gospodarce, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław. Holmstrom B. [1979], Moral Hazard and Observability, "Bell Jouro.1 ofEconomics", vol. JO. Jensen M., Meckling W. [1976], Theory of Ihe Firm: Managerial BehaviO/; Agency CosIS,. and Capical Structure, IIJournal ofFinancial Economics'\ vol. 3. Leksykon prywatyzacji [1996], PWE, Warszawa. Lyons BR. (1996), Empirical Relevance of Elficient Con/ract Theory: llller-Firm Contrac/s, "Oxford Review ofEconomic Policy", vol. 12, nr 4. Mesjasz C. [1995], Relacje międzyorganizacyjne w gospodarce rynkowej, "Przegłąd Organizacji". nr 1. Mesjasz C. [1997], O języku polskiego gospodarowania, ,,Nowe Życie Gospodarcze", nr 51-52. Milgrom P., Roberts 1. [1992], Economics, argallizaliolI al/d Mal/agemen/, Prentice HaU, New York. Myers S.C., Majluf N .S. [ł984), Corporate Financing and lnves/;nelll Decisiolls Whel/ Fil'/lls Have Illformation That Investors Do Not Have, "Joumal ofFinancial Economics", vat. 13. Newman P., Milgate M., E.twell J. [1992], The New Palgrave Diclionary of Money and Finance, t. 1-3 , Macmillan Press, London. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie [1997],pod rcd. J. Lichtarskiego, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław.. Rainelli M. [1996], Ekonomia przemysiowa, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Rajski J. [1994], Prawo kon/raktach w obrocie gospodarczym, Fundacja Centrum Prywatyzacji, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.. °.

(16) I. Czesław. Mesjasz. Ring P.S., Van de Ven A.H. [1994], Developmental Process of Cooperative IlIterorganizational Relatiollships .. ,Academy ofManagement Review", vol. 19, nr l. Ross S.A. [1973]. Tli. Ecollomic Theory of Agency: The Principal's Problem, "American Economic Review", vol. 63. Shleifer A., Vishny R. [1997], A Survey of Corporate Governance, "Journal of Finance" , vol. 52, nr 2. Smith C.W., Warner LB. [1979]. 011 Fillancial COlllracting. An Analysis of BOlid Covenants nJournal of Financial Economlcs". val. 7. Stabry!a A. [1995], Podstawy zal'ządzania ftrlllą , Wyd. Nauk. PWN , Warszawa-Kraków. Tirole J. [1994], Tlle Theory of Indl/strial Orgalliwtion, MIT Press, Cambridge, Mass. Varian HA [1995], Mikroekonomia. KI/rs średni. Ujęcie nowoczesne, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Williamsan O.E. [1985], Tlle EcOIlOlllic IlIs/itl//iolls ofCapi/aUsm. Firms, Markets, Rela/ional Con/racting, Free Press, New York. Williamsan O.E. [1988], Corporate FinalIce and Corpora/e Gove",allce, ,,Jouma! ofFinance", vol. 43, nr 3. I. Contracts and the Problem ot Agency In the Theory ot Corporate Governance Except for rew cases, the basic theoretical and practical problems concerning the control over an enterprise (firm) have not been sufficiently discussed in the Polish literature. The _im of the paper is to present the bases of the theory of contracts and the problem of agency, which form the basis of the theory and praclice of corporate governance. In the developed fre. market economy these problems often constitute a storting point for concrete legal regulations. An additional objective of the paper is to bring up the suggested terminology for discussion. The deliberations concem atypical, mcdium-sized or big enterprise organized in a form of stock company, which lacks dominant owners holding most shares and which is managed by specialist managers ..

(17)