Istota i klasyfikacja instrumentów finansowych

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 674. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2005. Danuta Krzywda Katedra Rachunkowości Finansowej. Istota i klasyfikacja instrumentów finansowych 1. Wprowadzenie Dynamiczny rozwój rynków finansowych powoduje zmiany dotychczasowych i powstawanie nowych instrumentów finansowych, a także zwiększenie zakresu ich wykorzystywania w działalności jednostek gospodarczych. Instrumenty finansowe wiążą się zwykle z działalnością operacyjną jednostki. Wykorzystywane w celach inwestycyjnych i finansowych wywierają bezpośrednio wpływ na jej sytuację majątkową i finansową. Gwałtowne zmiany kursów walutowych, stóp procentowych i cen na rynkach towarowych wywołują popyt na instrumenty finansowe wykorzystywane w innych celach, a przede wszystkim dla zabezpieczenia się przed ryzykiem, a także w celach spekulacyjnych. Zastosowanie instrumentów w wymienionych celach wywiera wpływ na sytuację jednostki z opóźnieniem, a niekontrolowane ich użycie może spowodować olbrzymie straty. Stąd problemem o zasadniczym znaczeniu w rachunkowości przełomu drugiego i trzeciego tysiąclecia jest uznawanie, wycena, ujmowanie i prezentacja instrumentów finansowych w sprawozdaniach finansowych jednostek gospodarczych. 2. Pojęcie instrumentów finansowych Cechą wspólną instrumentów finansowych – bez względu na cel ich wykorzystania i horyzont czasowy skutków – jest ich wpływ na sytuację majątkową i finansową jednostki gospodarczej. Według IASB „Instrument finansowy jest to każdy kontrakt, który skutkuje jednocześnie powstaniem składnika aktywów finansowych u jednej jednostki i zobowiązania finansowego lub instrumentu. ZN674.indb 15. 1/30/08 1:32:03 PM.

(2) Danuta Krzywda. 16. kapitałowego u drugiej jednostki”. Jednostka – strona umowy – rozumiana jest szeroko i oznacza osoby fizyczne, spółki osobowe, spółki kapitałowe i agendy rządowe. Z definicji instrumentów finansowych wynika, że nie są nimi aktywa i zobowiązania, które nie wynikają z umów, np. aktywa i zobowiązania z tytułów publiczno-prawnych – wynikają bowiem z przepisów obowiązującego prawa. Na szczególną uwagę zasługują umowy dotyczące dóbr i usług, a więc związane z ich zakupem, sprzedażą lub zużyciem. Transakcje zakupu, sprzedaży lub zużycia dóbr i usług charakteryzują się różnym stopniem złożoności, co znajduje wyraz w przebiegu zdarzeń od zawarcia umowy do jej realizacji, a także w majątkowych i finansowych skutkach każdego zdarzenia. Z tego punktu widzenia zdarzenia te można podzielić na: a) nie wywołujące natychmiastowych skutków majątkowych i finansowych, np. zawarcie umowy o dostawę lub usługę nie powoduje powstania aktywów ani zobowiązań finansowych; b) wywołujące natychmiastowe skutki majątkowe i finansowe w postaci: – należności z tytułu dostaw i usług oraz zobowiązań z tego tytułu, a więc aktywów i zobowiązań finansowych; zdarzeniem wywołującym takie skutki jest realizacja dostaw i usług w zamian za zapłatę określonej kwoty środków pieniężnych, w tym aktualnie zapadłe i wymagane pojedyncze opłaty z tytułu leasingu operacyjnego; – aktywów i zobowiązań o innym (niefinansowym) charakterze, np. realizacja dostaw i usług w zamian za inne dostawy i usługi, a także zaliczkowanie dostaw i usług; prawa i obowiązki stron wynikające z tych zdarzeń można wypełnić wyłącznie poprzez uzyskanie i dostarczenie aktywów niefinansowych; prawa i obowiązki stron wynikające z umowy można wypełnić wyłącznie poprzez uzyskanie i dostarczenie aktywów niefinansowych (dóbr) lub świadczenie usług (np. leasing operacyjny). Podobnie prawa i obowiązki umowne, powstające na mocy kontraktów terminowych typu futures dotyczących towarów, można wypełnić wyłącznie uzyskując i dostarczając towary. W teorii i praktyce rachunkowości nie ma zgodności co do kwalifikowania skutków umów o dostawy i usługi do aktywów i zobowiązań finansowych. W rachunkowości modelu anglo-amerykańskiego traktuje się je jako aktywa i zobowiązania finansowe. W modelu kontynentalnym skutki tych umów często �� MSR 32 (zaktualizowany w 2003 r. i zmieniony w 2004 r.), International Financial Reporting Standards 2004, IASB, �� Londyn�� 2004, par. 11.. � Ibidem, par. 14.. . MSR 1 „Prezentacja sprawozdań finansowych” jednoznacznie stwierdza, że aktywa finansowe obejmują należności z tytułu dostaw i usług oraz pozostałe należności, zaś zobowiązania finansowe – zobowiązania z tytułu dostaw i usług oraz pozostałe zobowiązania; International…, par. 56. . ZN674.indb 16. 1/30/08 1:32:03 PM.

(3) Istota i klasyfikacja instrumentów finansowych. 17. nie są zaliczane do kategorii instrumentów finansowych. Podejście takie wydaje się daleko idącym uproszczeniem, opartym wyłącznie na celu zawieranych umów i uwzględnieniu jedynie charakteru nabywanych praw i obowiązków wynikających z ich zawarcia bez uwzględnienia konsekwencji realizacji umów. Z powyższych rozważań wynika, że umowy dotyczące dóbr i usług, które dają jednej ze stron prawo do dokonania rozliczenia w formie pieniężnej lub w formie innego instrumentu finansowego, są w istocie instrumentami finansowymi. Nie dotyczy to zawartych i niezrealizowanych jeszcze umów oraz takich, które mają być rozliczone w formie dostawy dóbr bądź świadczenia usług. Instrumenty finansowe kreują dwa strumienie finansowe: strumień dopływu (pozyskania) aktywów finansowych i przyszły strumień ich odpływu na skutek zaciągniętych zobowiązań finansowych. Pozwalają uniezależnić od siebie i równocześnie zsynchronizować ze sobą te dwa strumienie, czyli zapewnić stabilizację, ciągłość i ochronę procesów finansowych, a przez to gospodarczych zachodzących w jednostce gospodarczej przed zakłóceniami, co powinno doprowadzić do efektu najistotniejszego dla firmy – osiągnięcia i utrzymania założonego poziomu efektywności ekonomicznej. Aktywa finansowe są jednymi z ważniejszych elementów majątku przedsiębiorstwa. Charakteryzują się wysokim stopniem płynności, zabezpieczają przedsiębiorstwo przed utratą wypłacalności. W rozważaniach nad rolą i znaczeniem aktywów finansowych nie można pominąć aspektu zyskotwórczego tych składników majątku, szczególnie wówczas gdy utrzymywane są w celach inwestycyjnych. Zobowiązania finansowe stanowią zewnętrzne źródło finansowania przedsiębiorstwa. Zmiana zakresu finansowania zobowiązaniami, a w szczególności tymi, od których jednostka gospodarcza płaci odsetki, powoduje konsekwencje w zmianach zysku netto, a tym samym stopy zwrotu z kapitału własnego. Związek ten jest określany mianem dźwigni finansowej i wykorzystywany w zarządzaniu finansowym. Aktywa i zobowiązania finansowe są głównymi czynnikami kształtującymi sytuację finansową jednostki gospodarczej. Powinny być rezultatem świadomych przedsięwzięć w sferze zarządzania, związanych z obraną strategią. Podstawą Przykładem takiego podejścia są przepisy Ustawy z dnia 9 listopada 2000 r. o nowelizacji ustawy o rachunkowości (Dz.U. nr 113, poz. 1186, art. 3, ust. 1, pkt 23) oraz rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych (Dz.U. nr 149, poz. 1674, par. 7). . Por. m.in. J. Gajdka, E. Walińska, Zarządzanie finansowe. Teoria i praktyka, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1998, s. 281; R.C. Higgins, Analysis for Financial Management, IRWIN, Inc., Illinois 1989.. ZN674.indb 17. 1/30/08 1:32:03 PM.

(4) Danuta Krzywda. 18. powodzenia w tym zakresie jest właściwe uznawanie, wycena, ujmowanie i prezentacja instrumentów finansowych w sprawozdaniach finansowych jednostki gospodarczej. 3. Klasyfikacja instrumentów finansowych Instrumenty finansowe są skomplikowanymi konstrukcjami finansowo-prawnymi. Ich całościowa klasyfikacja jest niezwykle trudna, ponieważ różnią się przedmiotem, strukturą wewnętrzną, a ponadto wiele z nich przechodząc ewolucję dzieli się na mniejsze elementy lub łączy w większą całość, tworząc w ten sposób nowe konstrukcje finansowo-prawne. W celu wprowadzenia pewnego ładu pojęciowego, warto się pokusić o całościową, chociażby ogólną ich klasyfikację. Ogólnymi kryteriami klasyfikacji instrumentów finansowych są: – przedmiot praw i obowiązków wynikających z umów, – skutki bilansowe, – struktura, – forma, – ujmowanie w bilansie. Kryteria szczegółowe, które mogą być stosowane odpowiednio do klasyfikacji w ramach poszczególnych grup wyróżnionych z punktu widzenia kryteriów ogólnych, są następujące: – postać, – termin realizacji (wymagalności), – przeznaczenie, – charakter i związane z nim miejsce obrotu, – możliwości wynikające z użycia instrumentów finansowych, – sposób wykorzystania, – przedmiot zabezpieczenia. Należy zwrócić uwagę, że określone kryteria ogólne mogą być wykorzystane również do klasyfikacji szczegółowej, np.: kryterium formy jest ogólnym kryterium klasyfikacji instrumentów finansowych, a równocześnie podstawą podziału aktywów finansowych czy też zobowiązań finansowych; kryterium struktury wewnętrznej jest ogólnym kryterium klasyfikacji instrumentów finansowych, a równocześnie podstawą podziału instrumentów pochodnych itp.. �� Np. strip bonds, które powstały przez oddzielenie kuponów odsetkowych od obligacji. Przedmiotem obrotu jest osobno obligacja, a osobno kupony odsetkowe. . �� Np. obligacja z opcją zamiany na akcje, czyli w rzeczywistości dwa różne instrumenty finansowe, a mianowicie obligacje i opcja na zakup akcji. . ZN674.indb 18. 1/30/08 1:32:03 PM.

(5) Istota i klasyfikacja instrumentów finansowych. 19. Z punktu widzenia przedmiotu praw i obowiązków, instrumenty finansowe dzielą się na pierwotne i pochodne. Pierwotne instrumenty finansowe powodują powstanie praw i obowiązków majątkowych, a więc odpowiednio aktywów finansowych i zobowiązań finansowych lub instrumentów kapitałowych. Przykładem instrumentów pierwotnych są zwykłe umowy kupna-sprzedaży, pożyczek, emisja akcji, dłużnych papierów wartościowych itp. Pochodne instrumenty finansowe (derywaty) powodują powstanie praw i obowiązków, które skutkują przeniesieniem między stronami umowy dotyczącej danego instrumentu, ryzyka finansowego (jednego lub kilku rodzajów) nieodłącznie związanego z daną zmienną, określaną mianem instrumentu podstawowego. Zmienna może być stopą procentową, indeksem stóp procentowych, ceną konkretnego dobra, np. ropy naftowej, złota, czy też kursem wymiany waluty obcej. W momencie zawarcia umowy nie następuje przeniesienie instrumentu podstawowego. Nie musi do tego dojść również w chwili zakończenia trwania umowy. Charakterystyczną cechą pochodnego instrumentu finansowego jest niewielka inwestycja początkowa netto lub jej brak oraz rozliczenie, które ma nastąpić w przyszłości. Przykładami pochodnych instrumentów finansowych są terminowe transakcje typu futures i forward, swapy stóp procentowych, swapy walutowe czy też opcje. Instrumenty finansowe wywierają określone skutki w bilansach stron umów. Z tego punktu widzenia dzielą się na: – aktywa finansowe, – zobowiązania finansowe, – instrumenty kapitałowe. Aktywa finansowe to składniki aktywów, które mają postać: – środków pieniężnych, – umownego prawa do otrzymania środków pieniężnych lub innych aktywów finansowych od innej jednostki, – umownego prawa do wymiany aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych z inną jednostką na potencjalnie korzystnych warunkach, – instrumentu kapitałowego innej jednostki gospodarczej, – kontraktu, który będzie rozliczony lub może być rozliczony przez jednostkę we własnych instrumentach kapitałowych i jest instrumentem niepochodnym, z którego wynika lub może wynikać obowiązek przyjęcia przez jednostkę zmiennej liczby własnych instrumentów kapitałowych, lub jest instrumentem pochodnym, który będzie rozliczony lub może być rozliczony w inny sposób niż przez wymianę ustalonej kwoty środków pieniężnych lub innego składnika aktywów finansowych na ustaloną liczbę własnych instrumentów kapitałowych jednostki. . ZN674.indb 19. �� MSR 32, par. 11.. 1/30/08 1:32:04 PM.

(6) Danuta Krzywda. 20. Zobowiązania finansowe to umowne zobowiązania do: – przekazania środków pieniężnych lub innych aktywów finansowych innej jednostce, – wymiany aktywów finansowych lub zobowiązań finasowych z inną jednostką na potencjalnie niekorzystnych warunkach. Zobowiązaniem finansowym jest również kontrakt, który będzie rozliczony lub może być rozliczony we własnych instrumentach kapitałowych jednostki i jest instrumentem niepochodnym, z którego wynika lub może wynikać obowiązek dostarczenia przez jednostkę zmiennej liczby własnych instrumentów kapitałowych, lub jest instrumentem pochodnym, który będzie rozliczony lub może być rozliczony w inny sposób niż przez wymianę ustalonej kwoty środków pieniężnych lub innego składnika aktywów finansowych na ustaloną liczbę własnych instrumentów kapitałowych jednostki. Instrument kapitałowy to każda umowa, która dokumentuje istnienie prawa do rezydualnego udziału w aktywach netto jednostki. Instrumentami kapitałowymi są akcje zwykłe, niektóre rodzaje akcji uprzywilejowanych, warranty oraz opcje subskrypcji lub zakupu akcji zwykłych jednostki gospodarczej, która jest ich wystawcą. Obowiązek jednostki gospodarczej wyemitowania instrumentów kapitałowych w zamian za aktywa finansowe innych jednostek prowadzi do podwyższenia jej kapitału własnego i nie może spowodować poniesienia straty przez daną jednostkę gospodarczą. Obowiązek ten nie jest uznawany za potencjalnie niekorzystny. Ze względu na strukturę, instrumenty finansowe dzielą się na: proste, złożone, hybrydowe i syntetyczne. Podział instrumentów finansowych na proste i złożone ma istotne znaczenie dla ich emitenta. Instrumenty proste są składnikami jego zobowiązań finansowych lub kapitału własnego. Przykładami instrumentów prostych zaliczanych do pierwszej grupy są zaciągnięte pożyczki czy też wyemitowane obligacje. Prostym instrumentem finansowym o charakterze kapitałowym są akcje zwykłe. Złożonymi instrumentami finansowymi są takie instrumenty finansowe, które zawierają składnik zarówno zobowiązań, jak i kapitału własnego10. Przykładem złożonego instrumentu finansowego jest obligacja zamienna na akcje wystawcy. O ile dla emitenta istotne jest rozróżnienie powyższych składników, o tyle dla posiadacza proste i złożone instrumenty finansowe są aktywami finansowymi. Hybrydowe instrumenty finansowe zawierają elementy pierwotne i pochodne11. Kombinacją wymienionych składników jest wbudowanie instrumentów pochod Ibidem.. . �� Por. G.T. Bayley, K. Wild, Międzynarodowe Standardy Rachunkowości w praktyce, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 2000. 10. �� Por. Financial Instruments Applying IAS 32 and IAS 39, Delottee Touche Tohmatsu, 2002.. 11. ZN674.indb 20. 1/30/08 1:32:04 PM.

(7) Istota i klasyfikacja instrumentów finansowych. 21. nych w instrumenty pierwotne. Przykładem hybrydowego instrumentu finansowego są obligacje z opcją wcześniejszej spłaty. Instrumenty syntetyczne są zbiorami pojedynczych instrumentów finansowych nabywanych i utrzymywanych przez jednostkę gospodarczą po to, aby imitowały cechy charakterystyczne innego instrumentu finansowego12. Przykładem instrumentu syntetycznego jest długoterminowe zadłużenie (np. zaciągnięty kredyt długoterminowy) o zmiennej stopie procentowej połączone ze swapem stóp procentowych, zakładającym otrzymywanie płatności obliczanych według zmiennej stopy procentowej i dokonywanie płatności obliczanych według stopy stałej, co daje efekt równoważny długoterminowemu zadłużeniu o stałej stopie procentowej13. Ze względu na formę, instrumenty finansowe dzielą się na pieniężne i niepieniężne. Pieniężnymi instrumentami finansowymi są środki pieniężne i umowne prawa do otrzymania w przyszłości środków pieniężnych (pieniężne aktywa finansowe) oraz odpowiadające im umowne obowiązki przekazania w przyszłości środków pieniężnych (pieniężne zobowiązania finansowe). Należą do nich m.in.: – środki pieniężne w banku lub podobnej instytucji finansowej, – należności i zobowiązania z tytułu dostaw i usług, – należności i zobowiązania wekslowe płatne w środkach pieniężnych, – kredyty i pożyczki udzielone i otrzymane, – obligacje obce i własne płatne w środkach pieniężnych. Niepieniężnymi instrumentami finansowymi są umowne prawa do otrzymania w przyszłości aktywów finansowych innych niż środki pieniężne oraz odpowiadające im umowne obowiązki przekazania w przyszłości tych aktywów. Przykładem niepieniężnych instrumentów finansowych jest weksel płatny w obligacjach Skarbu Państwa lub innych tego rodzaju aktywach finansowych, niektóre inwestycje w papiery wartościowe z prawem do kapitału, np. udziały i akcje zwykłe, niektóre rodzaje akcji uprzywilejowanych itp. Instrumenty kapitałowe są w istocie rzeczy niepieniężnymi instrumentami finansowymi. Dokumentują bowiem istnienie udziałów w aktywach netto jednostki. Z punktu widzenia ujmowania w bilansie instrumenty finansowe dzielą się na bilansowe oraz pozabilansowe. Bilansowe instrumenty finansowe są to umowy albo zdarzenia związane z nimi, które powodują ujęcie składników aktywów finansowych w bilansie jednej jednostki gospodarczej i zobowiązania finansowego lub instrumentu kapitałowego w bilansie drugiej jednostki gospodarczej. Należą do nich m.in.: – należności i zobowiązania z tytułu dostaw i usług, – kredyty i pożyczki udzielone i otrzymane, �� MSR 32, par. OS 39.. 12 13. ZN674.indb 21. Ibidem.. 1/30/08 1:32:04 PM.

(8) 22. Danuta Krzywda. – udziały i akcje w innych jednostkach, – obligacje obce i własne. Pozabilansowe instrumenty finansowe są to umowy, które nie powodują ujęcia w bilansach stron żadnego składnika aktywów finansowych ani zobowiązania finansowego lub instrumentu kapitałowego. Przykładem pozabilansowego instrumentu finansowego jest powzięcie zobowiązania pożyczenia środków według stałej stopy procentowej, w wyniku czego jednostka może być narażona na ryzyko stopy procentowej. Takie samo zjawisko może być związane z aktywami finansowymi, które zostały usunięte z bilansu w wyniku przeprowadzenia transakcji takiej jak np. sekurytyzacja. Do pozabilansowych instrumentów finansowych należą również warunkowe prawo i warunkowy obowiązek, a więc uwarunkowane wystąpieniem pewnego zdarzenia w przyszłości, np. gwarancja finansowa. Zdarzeniem tym jest niewykonanie umowy przez pożyczkobiorcę. Ogólną klasyfikację instrumentów finansowych przedstawiono na rys. 1. Kolejność zastosowania kryteriów w przedstawionej ogólnej klasyfikacji instrumentów finansowych uzasadniona jest ich znaczeniem. Dla dalszych rozważań klasyfikacyjnych celowe jest powtórne wykorzystanie dwóch pierwszych kryteriów, a więc przedmiotu praw i obowiązków wynikających z umów oraz ich skutków bilansowych w połączeniu z kryterium szczegółowym, a mianowicie z postacią poszczególnych grup instrumentów finansowych wynikających z podziału ogólnego. Klasyfikację tę przedstawiono na rys. 2. Pierwotne instrumenty finansowe obejmują: a) aktywa finansowe w postaci: – środków pieniężnych, – umownego prawa do otrzymania środków pieniężnych lub innych aktywów finansowych od innej jednostki gospodarczej, – instrumentów kapitałowych innej jednostki gospodarczej; b) zobowiązania finansowe w postaci zobowiązania jednostki do wydania środków pieniężnych lub innych aktywów finansowych innej jednostce gospodarczej; c) instrumenty kapitałowe w postaci własnych instrumentów kapitałowych, a więc udziałów (akcji). Pochodne instrumenty finansowe obejmują: – aktywa finansowe w postaci umownego prawa do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką gospodarczą na potencjalnie korzystnych warunkach, – zobowiązania finansowe w postaci umownego zobowiązania jednostki do wymiany instrumentu finansowego z inną jednostką na potencjalnie niekorzystnych warunkach, – instrumenty kapitałowe w postaci umownego zobowiązania jednostki do wyemitowania lub dostarczenia własnych instrumentów kapitałowych, np. opcje na akcje własne, warranty.. ZN674.indb 22. 1/30/08 1:32:05 PM.

(9) Istota i klasyfikacja instrumentów finansowych. 23. Instrumenty finansowe Pierwotne. Pochodne. Aktywa finansowe. Zobowiązania finansowe. Pieniężne. Inne. Bilansowe. Pozabilansowe. Instrumenty kapitałowe. Rys. 1. Ogólna klasyfikacja instrumentów finansowych Źródło: opracowanie własne.. Instrumenty finansowe Skutki w bilansach stron umowy. Pierwotne. środki pieniężne umowne prawo do otrzymania środków pieniężnych lub innych aktywów finansowych od innej jednostki gospodarczej instrumenty kapitałowe innej jednostki gospodarczej. Pochodne. Przedmiot praw i obowiązków. Aktywa Aktywa finansowe. umowne prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką gospodarczą na potencjalnie korzystnych warunkach. Zobowiązania finansowe zobowiązania jednostki do wydania środków pieniężnych lub innych aktywów finansowych innej jednostce gospodarczej umowne zobowiązanie jednostki do wymiany instrumentu finansowego z inną jednostką na potencjalnie niekorzystnych warunkach. Pasywa Instrumenty kapitałowe własne instrumenty kapitałowe – udziały (akcje) umowne zobowiązanie jednostki do wyemitowania lub dostarczenia własnych instrumentów kapitałowych – opcje na akcje własne, warranty. Rys. 2. Klasyfikacja instrumentów finansowych z uwzględnieniem ich postaci Źródło: opracowanie własne.. ZN674.indb 23. 1/30/08 1:32:05 PM.

(10) Danuta Krzywda. 24. Kryterium formy zastosowane we wcześniejszych rozważaniach jako ogólna podstawa klasyfikacji instrumentów finansowych może być wykorzystane również jako kryterium szczegółowej klasyfikacji aktywów finansowych i zobowiązań finansowych. Ze względu na formę każda z wymienionych grup dzieli się odpowiednio na elementy pieniężne oraz inne (niepieniężne). Pieniężne aktywa finansowe to środki pieniężne i ich ekwiwalenty oraz inne pieniężne aktywa finansowe, które zostaną otrzymane przez jednostkę gospodarczą w ustalonej lub możliwej do ustalenia kwocie pieniędzy. Pieniężne aktywa finansowe obejmują zatem: – środki pieniężne, a więc gotówkę w kasie oraz depozyty płatne na żądanie; – ekwiwalenty środków pieniężnych, czyli krótkoterminowe inwestycje o dużej płynności, łatwo wymienialne na określone kwoty środków pieniężnych oraz narażone na nieznaczne ryzyko zmiany wartości. Ekwiwalenty środków pieniężnych służą raczej realizacji krótkoterminowych obciążeń pieniężnych, a nie celom inwestycyjnym. Inwestycje można zaliczyć do ekwiwalentów środków pieniężnych, jeżeli są łatwo wymienialne na określone kwoty środków pieniężnych oraz są narażone na nieznaczne ryzyko zmiany wartości. Za takie uznaje się inwestycje o krótkim terminie płatności, za jaki można przyjąć okres do trzech miesięcy licząc od daty ich nabycia. Krótkoterminowe inwestycje w akcje są wyłączone z ekwiwalentów środków pieniężnych z wyjątkiem sytuacji, gdy same w istocie rzeczy są tymi ekwiwalentami, np. nabyte akcje uprzywilejowane o krótkim terminie płatności oraz określonej dacie wykupu14; – inne aktywa pieniężne, a więc te, które zostaną otrzymane przez jednostkę gospodarczą w ustalonej lub możliwej do ustalenia kwocie pieniędzy, np. naliczone odsetki od aktywów finansowych, należności z tytułu dostaw i usług, należności wekslowe płatne w środkach pieniężnych, kredyty i pożyczki udzielone, obligacje obce płatne w środkach pieniężnych itp. Inne aktywa pieniężne mogą być płatne w różnych terminach. Zależnie od terminu płatności, dzielą się one na płatne w: – krótkim terminie, tj. w okresie do trzech miesięcy licząc od daty ich nabycia (wystawienia, założenia), – średnim terminie, tj. w okresie dłuższym niż trzy miesiące i krótszym niż rok licząc od określonej wyżej daty, – terminie dłuższym niż rok. Inne aktywa pieniężne płatne w krótkim terminie są w istocie rzeczy podobne do środków pieniężnych i ich ekwiwalentów. Inne aktywa pieniężne o średnim. 14. ZN674.indb 24. �� MSR 7, par. 7.. 1/30/08 1:32:06 PM.

(11) Istota i klasyfikacja instrumentów finansowych. 25. terminie płatności są składnikami inwestycji krótkoterminowych, a o terminie dłuższym niż rok – inwestycji długoterminowych. Wśród pieniężnych aktywów finansowych na szczególną uwagę zasługują należności z tytułu dostaw i usług. Stanowiąc bowiem przejaw działalności operacyjnej, wiążą się z cyklem tej działalności, zdefiniowanym jako „okres upływający pomiędzy nabyciem aktywów przeznaczonych do przetworzenia a ich realizacją w formie pieniężnej lub w formie ekwiwalentu pieniężnego”15. Instrumentem tym są należności z tytułu dostaw i usług. Związek z cyklem działalności operacyjnej przesądza o ich zaliczeniu do aktywów obrotowych bez względu na długość okresu wymagalności. W rzeczywistości gospodarczej określona kwota należności z tytułu dostaw i usług może się składać z części płatnych w okresach (licząc od momentu jej powstania): – do trzech miesięcy, – od trzech miesięcy do roku, – dłuższym niż rok. O ile należności płatne do trzech miesięcy są w istocie podobne do środków pieniężnych i ich ekwiwalentów, o tyle pozostałych dwóch grup nie można zaliczyć odpowiednio do inwestycji krótko- i długoterminowych, tak jak w przypadku innych aktywów pieniężnych, ze względu na operacyjny cel tych należności. Reasumując rozważania o należnościach z tytułu dostaw i usług, które są traktowane w całości jako aktywa obrotowe, należy zauważyć, że należności z innych tytułów nie mające celu inwestycyjnego dzielą się na krótko- i długoterminowe według kryterium dwunastu miesięcy od momentu bilansowego. Inne aktywa finansowe są to aktywa finansowe, które nie mają formy pieniężnej. Obejmują one instrumenty kapitałowe innej jednostki gospodarczej oraz prawa z instrumentów pochodnych. Inne aktywa finansowe dzielą się ze względu na okres realizacji na inwestycje krótkoterminowe, a więc o okresie realizacji do roku od momentu bilansowego, oraz inwestycje długoterminowe, a więc o okresie realizacji dłuższym niż rok. Podobnie jak aktywa finansowe, zobowiązania finansowe dzielą się ze względu na formę na pieniężne i inne (niepieniężne). Pieniężne zobowiązania finansowe są to umowne obowiązki przekazania w przyszłości środków pieniężnych i ich ekwiwalentów oraz innych pieniężnych aktywów finansowych w ustalonej lub możliwej do ustalenia kwocie pieniędzy. Pieniężne zobowiązania finansowe obejmują zatem: – zobowiązania z tytułu dostaw i usług, – zobowiązania wekslowe płatne w środkach pieniężnych, – kredyty i pożyczki otrzymane, – obligacje własne płatne w środkach pieniężnych. �� MSR 1, par. 59.. 15. ZN674.indb 25. 1/30/08 1:32:06 PM.

(12) Danuta Krzywda. 26. Inne zobowiązania finansowe są to zobowiązania finansowe, które nie mają formy pieniężnej. Obejmują one: – weksle własne płatne w niepieniężnych aktywach finansowych, – niektóre rodzaje akcji uprzywilejowanych, – obligacje własne zamienne na akcje, – obowiązki z instrumentów pochodnych. Zobowiązania finansowe dzielą się według terminu wymagalności na długoterminowe oraz krótkoterminowe. Do pierwszej grupy należą zobowiązania finansowe wymagalne w terminie dłuższym niż rok od momentu bilansowego. Do zobowiązań krótkoterminowych – wymagalne w terminie krótszym. Powyższa zasada nie dotyczy zobowiązań z tytułu dostaw i usług, które tak samo jak należności z tego tytułu – w całości zaliczane są do zobowiązań krótkoterminowych. Istotne znaczenie dla właściwej wyceny instrumentów finansowych ma ich klasyfikacja według przeznaczenia. Z tego punktu widzenia klasyfikuje się aktywa finansowe i zobowiązania finansowe, a więc dwie grupy wyróżnione z punktu widzenia skutków bilansowych. Kryterium przeznaczenia pozwala podzielić aktywa finansowe na16: – aktywa finansowe przeznaczone do obrotu, – pożyczki udzielone i należności własne, – aktywa finansowe (inwestycje) utrzymywane do terminu wymagalności, – aktywa finansowe dostępne do sprzedaży. Powyższe kryterium stanowi również podstawę wyodrębnienia zobowiązań finansowych przeznaczonych do obrotu z całego ich zbioru. Aktywami finansowymi przeznaczonymi do obrotu są aktywa nabyte w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych wynikających z krótkoterminowych zmian cen oraz wahań innych czynników rynkowych albo krótkiego czasu trwania nabytego instrumentu. Zalicza się do nich także inne aktywa finansowe bez względu Por. MSR 39, par. 21, International Accounting Standards 2001, IASB, Londyn 2001, w wersji przed aktualizacją z grudnia 2003 r. i zmianą dokonaną w marcu 2004 r.; oraz Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, Dz.U. 2001, nr 149, poz. 1674, par. 6. W aktualnej wersji MSR 39 aktywa finansowe dzielą się na: – wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy, klasyfikowane jako przeznaczone do obrotu lub wyznaczone przez jednostkę, – pożyczki i należności, – utrzymywane do terminu wymagalności, – dostępne do sprzedaży. Zobowiązania finansowe dzielą się na: – wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy, – inne zobowiązania finansowe. W Rozporządzeniu Ministra Finansów klasyfikacja nie została zmieniona. 16. ZN674.indb 26. 1/30/08 1:32:06 PM.

(13) Istota i klasyfikacja instrumentów finansowych. 27. na zamiary, jakimi kierowano się przy zawieraniu umowy, jeżeli stanowią one składnik portfela podobnych aktywów finansowych. Do aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych przeznaczonych do obrotu zalicza się pochodne instrumenty finansowe nie uznawane przez jednostkę za instrumenty zabezpieczające. Zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu obejmują również zobowiązanie do dostarczenia pożyczonych papierów wartościowych oraz innych instrumentów finansowych w przypadku zawarcia przez jednostkę umowy sprzedaży z zajęciem tzw. krótkiej pozycji (jednostka dokonuje sprzedaży papierów wartościowych, których jeszcze nie posiada). Pożyczki udzielone i należności własne to wyłącznie takie, które powstały na skutek przekazania pieniędzy, towarów lub usług bezpośrednio na rzecz dłużników17. Prawo polskie ogranicza tę pozycję do pożyczek i należności powstałych na skutek wydania bezpośrednio drugiej stronie umowy – środków pieniężnych18. Aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności to niezakwalifikowane do pożyczek udzielonych i należności własnych aktywa finansowe o ustalonym w umowie terminie wymagalności spłaty wartości nominalnej oraz określonym prawie do otrzymania w ustalonych terminach korzyści ekonomicznych w stałej lub możliwej do ustalenia kwocie pod warunkiem, że jednostka zamierza i może utrzymać te aktywa do czasu, gdy staną się wymagalne19. Aktywa finansowe dostępne do sprzedaży to takie, które nie spełniają warunków zaliczenia do wyżej przedstawionych kategorii. Przedmiotem przedstawionych klasyfikacji instrumentów finansowych były zarówno instrumenty pierwotne, jak i pochodne. Umowne prawa i obowiązki z instrumentów pochodnych mieściły się bowiem w zakresie poszczególnych grup wyróżnionych według ogólnych i szczegółowych kryteriów klasyfikacji. Pochodne instrumenty finansowe stanowią – w porównaniu z pierwotnymi instrumentami – zbiór bardziej skomplikowanych konstrukcji finansowo-prawnych. Ponadto, podlegają gwałtownemu procesowi ewolucji, co dodatkowo utrudnia ich poznanie, bezpieczne wykorzystywanie w zarządzaniu oraz uznawanie, wycenę, ujmowanie i prezentację w sprawozdaniach finansowych. Argumenty te uzasadniają podjęcie próby przedstawienia szczegółowej klasyfikacji tej grupy instrumentów finansowych. Ze względu na charakter i związane z nim miejsce obrotu, instrumenty pochodne dzielą się na wystandaryzowane oraz o indywidualnym charakterze. Instrumentami wystandaryzowymi obraca się na zorganizowanych giełdach. Rynek giełdowy charakteryzuje się wysokim stopniem zestandaryzowania instrumentów, 17. �� Por. MSR 39, par. 10.. �� Por. Rozporządzenie Ministra Finansów…, par. 7.. 18. 19. ZN674.indb 27. �� Por. MSR 39, par. 10; oraz Rozporządzenie Ministra Finansów…, par. 8.. 1/30/08 1:32:06 PM.

(14) Danuta Krzywda. 28. dużą płynnością obrotu oraz wysokim bezpieczeństwem. Jego wadą jest niemożność dopasowania charakterystyki instrumentu do indywidualnych potrzeb klienta. Przedmiotem obrotu na zorganizowanych giełdach są kontrakty financial futures oraz opcje. Obrót instrumentami o indywidualnym charakterze odbywa się na rynku OTC (over-the-counter). Rynek ten charakteryzuje się elastycznością, większym ryzykiem, mniejszą płynnością, a często również większymi marżami. Mniejsza płynność nie musi dotyczyć wszystkich rynków OTC, np. rynki międzybankowe dla niektórych instrumentów mogą być równie płynne jak giełda. Przedmiotem obrotu na rynkach OTC mogą być wszystkie instrumenty pochodne, z wyjątkiem kontraktów financial futures. Ze względu na możliwości wynikające z ich użycia, pochodne instrumenty finansowe dzielą się na: – pozwalające ich nabywcom oraz sprzedawcom zabezpieczać się przed nieprzewidzianymi zmianami cen w przyszłości albo spekulować na tych zmianach – takimi instrumentami są kontrakty futures i opcje; – pozwalające stronom transakcji wymienić się swoimi płatnościami pieniężnymi – takimi instrumentami są swapy. Z punktu widzenia sposobu wykorzystania, kontrakty futures, opcje oraz swapy dzielą się na wykorzystywane jako20: – wygodny substytut inwestycji w aktywa, na które są one wystawione, – zabezpieczenie przed ryzykiem, – inwestycja sama w sobie, – narzędzie inżynierii finansowej, przetwarzające jakieś aktywa w nowy środek inwestycyjny, lepiej dopasowany do potrzeb klienta (np. hipoteczne instrumenty pochodne). Instrumenty wykorzystywane jako zabezpieczenie przed ryzykiem dzielą się w zależności od przedmiotu zabezpieczenia na służące zabezpieczeniu przed: a) ryzykiem stóp procentowych, do których należą: – opcje na stopy procentowe, – kontrakty financial futures na stopy procentowe, – kontrakty swap stopy procentowej, – kontrakty interest rate caps, floor, collars, corridors; b) ryzykiem kursów walut, którymi są: – opcje na kursy walut, – kontrakty financial futures na kursy walut, – kontrakty swap walutowe, – kontrakty forward; �� Por. G. Grawford, B. Sen, Instrumenty pochodne – narzędzie podejmowania decyzji finansowych, Wydawnictwo K.E. Liber, Warszawa 1998. 20. ZN674.indb 28. 1/30/08 1:32:07 PM.

(15) Istota i klasyfikacja instrumentów finansowych. 29. c) zmianą kursów akcji i indeksów giełdowych, a więc: – opcje na akcje, – kontrakty financial futures na indeksy giełdowe; d) zmianą cen produktów, którymi są kontrakty financial futures na miedź, ropę naftową, pszenicę itp. Ze względu na strukturę wewnętrzną, instrumenty pochodne można podzielić na proste i złożone. Do instrumentów prostych zalicza się: opcje, kontrakty financial futures oraz kontrakty forward. Są one zawsze przedmiotem obrotu giełdowego, a także obrotu na rynku OTC. Instrumenty złożone są agregatami kilku instrumentów prostych. Zalicza się do nich kontrakty swap (można je traktować jako serię kontraktów forward), kontrakty interest rate caps, floors, collars i corridors (powstają przez złożenie kilku opcji na stopy procentowe), a także inne nienazwane hybrydy instrumentów prostych.. a) Instrumenty finansowe. Kryterium Przedmiot praw i obowiązków. Pierwotne. Skutki bilansowe. Aktywa finansowe. Struktura. Proste. Praktyka. Pochodne Zobowiązania finansowe Złożone. Rozpoznanie Instrumenty Kwalifikacja kapitałowe w sprawozdaniu finansowym. Hybrydowe. Syntetyczne. Rozpoznanie, wycena. Forma. Pieniężne. Niepieniężne. Ustalanie przepływów pieniężnych. Ujęcie w bilansie. Bilansowe. Pozabilansowe. Ujmowanie w bilansie. b) Aktywa finansowe Przeznaczenie Przeznaczone do obrotu. Pożyczki Aktywa Aktywa finansowe udzielone finansowe dostępne do i należności własne utrzymywane sprzedaży do terminu wymagalności. Wycena. c) Zobowiązania finansowe Przeznaczenie. Przeznaczone do obrotu. Inne. Wycena. Rys. 3. Klasyfikacja instrumentów finansowych w praktyce rachunkowości Źródło: opracowanie własne.. ZN674.indb 29. 1/30/08 1:32:07 PM.

(16) 30. Danuta Krzywda. 4. Wykorzystanie klasyfikacji instrumentów finansowych w systemie rachunkowości Klasyfikacje instrumentów finansowych, jak również wynikające z nich powiązania pomiędzy poszczególnymi grupami instrumentów powinny być wykorzystywane w praktyce rachunkowości. Pozwalają bowiem rozwiązywać problemy związane z uznawaniem, wyceną, ujmowaniem i prezentacją tych złożonych konstrukcji finansowo-prawnych w sprawozdaniach finansowych. Znaczenie zasadniczych kryteriów klasyfikacji instrumentów finansowych dla praktyki rachunkowości przedstawia rys. 3. Przedstawione rozważania związane z istotą i klasyfikacją instrumentów finansowych wskazują na różnice w ich definiowaniu oraz grupowaniu występujące zarówno w literaturze przedmiotu, jak i rozwiązaniach prawa polskiego i Międzynarodowych Standardów Rachunkowości. Wynika z nich konieczność dalszych studiów literaturowych, a także badań empirycznych w celu ujednolicenia rozwiązań w praktyce rachunkowości na poziomie krajowym i międzynarodowym. Literatura Gajdka J., Walińska E., Zarządzanie finansowe. Teoria i praktyka, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1998. Grawford G., Sen B., Instrumenty pochodne – narzędzie podejmowania decyzji finansowych, Wydawnictwo K.E. Liber, Warszawa 1998. Higgins R.C., Analysis for Financial Management, IRWIN, Inc., Illinois 1989. MSR 1, Prezentacja sprawozdań finansowych, International Financial Reporting Standards 2004, IASB, Londyn 2004. MSR 7, Sprawozdanie z przepływów środków pieniężnych, International Financial Reporting Standards 2004, IASB, Londyn 2004. MSR 32 (zaktualizowany w 2003 r. i zmieniony w 2004 r.) Instrumenty finansowe: ujawnianie i prezentacja, International Financial Reporting Standards 2004, IASB, Londyn 2004. MSR 39, Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena, International Financial Reporting Standards 2001, IASB, Londyn 2001. MSR 39, Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena, International Financial Reporting Standards 2004, IASB, Londyn 2004. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, Dz.U. nr 149, poz. 1674. Rzporządzenie Ministra Finansów z dnia 23 lutego 2004 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, Dz.U. nr 31, poz. 266. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. nr 121, poz. 591, z późn. zm. Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o nowelizacji ustawy o rachunkowości, Dz.U. nr 113, poz. 1186.. ZN674.indb 30. 1/30/08 1:32:08 PM.

(17) Istota i klasyfikacja instrumentów finansowych. 31. The Essence and Classification of Financial Instruments Financial instruments are difficult to diagnose and measure both in theory and in the accounting practice of companies. The increasingly extensive scope of their use and impact on the asset and financial situation of businesses creates threats resulting from the improper recognition, valuation, recording and presentation of financial instruments in financial statements. A problem of key importance in this regard is the use of the complex terminology of financial instruments in accordance with their economic content. To this end, in this article the author attempts to clarify the essence and present the complex classification of financial instruments. This enables the author to define unequivocally the relationships among the numerous balance sheet values and the potential to use various classifications in accounting practice.. ZN674.indb 31. 1/30/08 1:32:08 PM.

(18)