Traba, Robert
"Warmia moich młodych lat",
Franciszek Lieder, szkic historyczny i
oprac. Janusz Jasiński, Olsztyn 1986 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 354-355
3 5 4 Recenzje i omówie nia
F r a n c is z e k L ie d e r, Warmia moich młodych lat. S zkic h is to ry c z n y i o p ra c o w a n ie J a n u s z J a s iń s k i, W y d a w n ic tw o P o je z ie rz e, O lszty n 1986, 130 ss.
U kazanie się najstarszego p am iętn ik a w arm ińskiego, napisanego w ję zyku polskim, jest w ażnym w ydarzeniem edytorskim . W ydaw nictw o skła da się z dw óch rów norzędnych ilościowo części: S zk ic u historycznego (ss. 5— 70) i w łaściwego p am iętn ik a (ss. 73— 124). J. Jasiński a u to r Szkicu celowo zapew ne nie użył określenia „w stęp ” czy „w prow adzenie” chcąc podkreślić jego szerszy ch arakter.
S zkic h isto ryc zn y z a ty tu ło w an y z Dziejów parafii biesowskiej i rodziny Liederów zaw iera istotne inform acje, k tó re a u to r uporządkow ał n a stę p u
jąco: lokacje w parafii biesowskiej w drugiej połowie XIV w., polskie osadnictwo, Biesówko i Biesowo wobec k a p itu ły kolegiackiej w D obrym Mieście, kościół w Biesowie, z p ro b lem aty k i społecznej parafii biesowskiej n a początku X IX stulecia, zagadnienie kościelno-religijne u schyłku X VIII i w pierw szych dziesięcioleciach X IX w., czy przodkow ie pam iętn ik arza pochodzili ze szlachty? J a n L ieder — nauczyciel i organista w Biesowie, F ranciszek L ieder — profesor szkół w arszaw skich i w reszcie pam iętnik F ranciszka Liedera. P rzek ró j bardzo bogaty. W ątpliw ości budzi jedynie sięgnięcie aż do czternastow iecznych dziejów p arafii i jej stosunków z k a p itu łą kolegacką (s. 6— 18). Są to przew ażnie uporządkow ane wiadomości z niem ieckich opracow ań, ciekawe, ale zasadniczo do treści pam iętników nic nie wnoszące. A k to z now ożytników w iadomości tak ich szukać będzie w dziew iętnastowiecznych pam iętnikach? Może należało poszerzyć szkic z dziejów parafii biesowskiej do ra m osobnego arty k u łu ? P ro b lem aty k ę parafii w X IX w. J. Jasiński om aw ia głów nie n a podstaw ie a k t A rchiw um Państw ow ego w O lsztynie (przyczynek do uw łaszczenia n a W arm ii) i akt w izytacyjnych zn ajdujących się w A rch iw u m Diecezji W arm ińskiej. In te resujące i dokładne dane zebrał a u to r odnośnie szkolnictw a w parafii (ss. 40— 47). Nie m a jed n ak w ty ch szczegółowych rozw ażaniach odpo wiedzi n a pytanie, dlaczego czasam i w k ró tk im okresie zm ieniała się licz ba dzieci zapisanych do szkoły. W 1814 r. — 50, 1816 — 57, 1821 — 28 (!), 1822 — 75, 1823 — 90, 1826 — 65, a w r. 1829 — 124 (!). Czy nie byłoby lepiej dane o liczbie dzieci (zapisanych i uczęszczających do szkoły) ująć zwięźle, w postaci np. tabeli, a skupić się n a próbie ustalenia przyczyn zm ian i absencji dzieci w szkole?
J. Jasiński zwrócił uw agę n a kształtow anie się świadomości narodow ej Liedera (ss. 62— 66). U rodzony w 1791 r. w Biesowie na polskiej W arm ii, przechodził ewolucję od poczucia w arm ińskości i — w młodości — związ ków z państwow ością pruską, przez postaw ę lojalnego cudzoziemca n a j
Recenzje i omówie nia 355 pierw w K sięstw ie W arszawskim , później w K rólestw ie Polskim , do polo- nizacji.
O ryginał p am iętn ik a zn ajd u je się w Dziale R ękopisów Biblioteki N a rodowej. Liczy 11 k a rt dw u stro n n ie zapisanych fo rm a tu 33X20. Franciszek Lieder, w edług u sta le ń Jasińskiego (ss. 67— 69), sw oje w spo m nienia z la t szkolnych napisał 50 la t później, w połowie la t pięćdziesią tych X IX w. Nie porusza w nich żadnych zagadnień ówczesnego życia społecznego, nie m ów iąc już o politycznym . N iem niej jest to istotne św ia dectwo okresu na W arm ii, k tó r y jest stosunkow o m ało znany (przełom XVIII i X IX w.). Z czasów ty c h p raw ie nie m a źródeł n a rra c y jn y c h (s. 67). W p am iętn ik u jest też k ilk a szczegółów, na k tó re w arto zwrócić uw agę: pobyt żony F ry d e ry k a W ilhelm a III, królow ej L uizy w Biesowie i Św ię te j Lipce (s. 98), c h a ra k te ry sty k a biskupa Józefa G eritza, jako profesora g im nazjum reszelskiego (ss. 117— 119) i opisy zajęć szkolnych. C iekaw ost k ą jest in fo rm ac ja o „słynnej hucie szkła i fabryce płócien n a ogrom ną skalę” w Bęsi (ss. 84— 85). P a m ię tn ik w ydano bardzo sta ra n n ie pod w zglę dem edytorskim , zgodnie z propozycjam i Ireneusza Ihnatowicza. O praco w anie te k s tu doprowadzono ze znaw stw em w ręcz do najdrobniejszego de talu. U w agi więc dotyczą sp ra w drugorzędnych. Zbędny w y d aje się p rz y pis 9 (s. 74), gdyż zw rot „ku K rólew cow i” zastępuje jedynie określenie k ie ru n k u św iata, a nie określa położenia. Niżej L ieder pisze „główna [ulica] ciągnie się w zdłuż w si środkiem , aż do w ró t k u K rólew cow i”. Zby teczne też chyba jest podaw anie etym ologii nazw jezior (ss. 74— 75). Jeżeli już jed n ak decydow ano się na to, w arto było objąć ty m zabiegiem także nazw y miejscowości. D w ukrotnie pow tórzony jest przypis dotyczący B ra niew a (przyp. 83 i 90), nie m a n ato m iast przypisu do Ram sow a (s. 87), a położenie te j wsi pow inno być określone, w ydaw nictw o nie zaw iera bo w iem m apki.
R obert Traba
E d w a rd M a r tu sz e w sk i, Coś z życia, które minęło. Felietony pisane po wyjściu z archiwum. P r z e d m o w a B o h d a n K o z iełło -P o k le w sk i, W y d a w n ic tw o P o jezierze, O lszty n 1986, 191 ss.
Cztery lata po śm ierci E d w ard a M artuszew skiego ukazał się nakładem W ydaw nictw a „P ojezierze” w ybór jego felietonów, czy może stosow niej szkiców historycznych. W ybór obejm uje dwadzieścia pięć szkiców d ru k o w anych w całości, bądź w e frag m en tach w latach 1977— 1879 na łam ach „G azety O lsztyńskiej” . Cykl te n nosił wówczas ty tu ł Prosto z archiwum , do czego naw iązuje p o d ty tu ł om aw ianego zbiorku.
