Achremczyk, Stanisław
Warmia wobec wydarzeń z lat
1733-1736
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 21-50
S tan isław A c h rem czyk
WARMIA WOBEC WYDARZEŃ Z LAT 1733— 1736
L osy W arm ii w okresie p rzed o sta tn ie g o polskiego b e zk ró lew ia są m ało znane. W zasadzie n a te n te m a t pisał ty lk o h is to ry k w a rm iń s k i niem ieckiego pochodzenia A n to n E i c h h o r n 1. S k o n c e n tro w a ł się on głów nie na p rz e d s ta w ie niu p oczynań b isk u p a w a rm iń s k ie g o K rz y sz to fa Szem beka. P ra c a E ic h h o rn a aczkolw iek w a żn a n ie d a je n a m p e łn e j w ied zy o p o stę p o w a n iu w ład z w a r m iń skich w ty m b ardzo tr u d n y m dla P o lsk i czasie. A u to r nie docieka, co s k ła niało S zem b ek a i k a p itu łę w a rm iń s k ą do z ach o w an ia n e u tra ln o ś ci w ro z g ry w ający ch się w y d a rze n iac h . L ite r a tu r a h isto ry cz n a p rz y ję ła za E ichhörnern tw ierdzenie o n e u tr a ln e j p o sta w ie b isk u p a S z e m b ek a w z m ag an iach o koro n ę po A uguście II. Czy rzeczyw iście b y ła to p o sta w a n e u tra ln a ? P o d jęcie tego te m a tu na now o p o w in n o dać odpow iedź na p o sta w io n e p y tan ie. C elem n in ie j szego a r ty k u łu jest u k a z a n ie zaw iłości sytu acji, w k tó re j zn alazły się w ład ze w a rm iń s k ie i p ró b y w y jścia z n iej z ja k n a jm n ie js z y m i dla W arm ii s tra ta m i.
P o czątek r. 1733 nie z ap o w iad ał b urzliw ego jego końca. W połow ie stycz nia b isk u p S z em b ek w to w a rzy stw ie s u fra g a n a w a rm iń s k ie g o M ichała R e m i giusza Łaszew skiego i k a n o n ik a w a rm iń s k ie g o Jó zefa S z e m b ek a opuścił W a r m ię u d a ją c się n a sejm do W arszaw y. N a czas sw ej nieobecności a d m in i s tra to re m b is k u p s tw a m ia n o w a ł k u sto sza w a rm iń s k ie g o W ojciecha L u d w ik a G rzym ałę. 26 stycznia, w w a rs z a w s k im kościele Św. J a n a , b isk u p w a rm iń s k i o d p ra w ił u ro czy ste nab o żeń stw o 2 in a u g u r u ją c e d e b a tę sejm ow ą. Ś m ierć A u g u sta II, k tó ra n a s tą p iła w nocy z 31 stycznia n a 1 lutego p rz e rw a ła o b ra d y sejm u. R zeczypospolita w eszła w p rz ed o sta tn ie w sw y ch d ziejach bezkrólew ie. K ustosz W ojciech G rzy m ała szybko p o w iad o m io n y o w y d a rz e n ia c h w W a r szaw ie pośpiesznie doniósł o n ich k a p itu le w a rm iń s k ie j. 12 lu teg o w e F r o m b o rk u odbyło się sp ec ja ln e posiedzenie k a p itu ły . K a n o n icy p o stan o w ili z a rządzić sp e c ja ln e n ab o że ń stw a żałobne za zm arłeg o k ró la 3. P rzez 8 d n i m ia ły się one o d p ra w iać w k a te d rz e fro m b o rsk iej. P o d o b n e n ab o że ń stw a o d b y w a ły się w e w s zy s tk ic h w a rm iń s k ic h kościołach.
W ieść o zgonie A u g u s ta II p rz y ję to n a W a rm ii z niepokojem . O b a w ia no się bow iem , iż czas b ezk ró lew ia p rz y n iesie n atę że n ie in g ere n cji p ru s k ic h na W arm ii. O b a w y b y ły u zasadnione, gdyż te n niebezpieczny sąsiad d a w ał się d o tk liw ie w e z n ak i m ieszk ań co m p rz y g ra n icz n y ch w io sek nie ty lk o w a r m ińskich, ale też m azow ieckich i chełm ińskich. U staw iczn e p o ry w a n ie ludzi do w o jsk p ru sk ich , szu k an ie d e ze rte ró w na W arm ii, szkodzenie h a n d lo m , to
1 A . E i c h h o r n , G e s c h i c h t e d e r e r m l ä n d i s c h e n B i s c h o f s w a h l e n , Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t h u m s k u n d e E r m l a n d s ( d a l e j Z G A E ), B d . 2, 1864, s. 155—171; z o b . też . S. A c h r e m c z y k , K o n f e d e r a c j a g r u d z i ą d z k a s z l a c h t y P r u s K r ó l e w s k i c h 1733—1734, Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , 1983, t. 48, z. 1—2, ss. 122—126. 2 B i b l i o t e k a N a r o d o w a im . O s s o l iń s k i c h ( d a l e j B . O s s o liń s k ic h ) , 302/11, s. 16. 3 A r c h i w u m D i e c e z j i W a r m i ń s k i e j w O l s z ty n i e ( d a l e j A D W O ), A c t a C a p . 16a, k . 55. P o s ie d z e n ie k a p i t u ł y 12 I I 1733,
S ta n is la w A c h r e m c z y k
ty lk o cząstka w a rm iń s k ic h d o leg liw o śc i4. M iędzy K ró le w ce m a L id z b ark ie m W a rm iń s k im toczył się też spór o u ż y w an ie p rzez b is k u p a S z e m b e k a ty tu łu b isk u p a sam bijskiego. Z B e rlin a szły zalecenia, b y P r u s y K siążęce tegoż t y tu łu nie u z n aw ały , a n a w e t o d sy łały k o re sp o n d en c ję p o d p isan ą ty tu łe m „et S am b ie n sis” 5. Szem bek, św ia d o m n ieb ezp ieczeń stw grożących W arm ii ze s tr o n y e le k to ra b ra n d e n b u rs k ie g o , p rz e b y w a ją c w W arsz a w ie począł czynić s t a ran ia , a b y ochronić sw e b isk u p stw o . N a zw ołanej 13 lutego 1733 r., w W a r szaw ie rad zie s e n a tu z w rac a ł u w a g ę n a ro sn ące zagrożenie ze s tro n y F r y d e r y k a W ilh e lm a 1 6. S z em b ek w s p a r ty p rzez in n y ch se n a to ró w u z y sk ał k o r z y stn ą u c h w ałę s e n a tu zap e w n iają cą n a d g ra n ic z n y m ziem iom , w ty m i W arm ii, o bronę ze s tro n y w o jsk k o r o n n y c h 7. S en a to ro w ie zobow iązali p ry m a s a T eo do ra P otockiego, jako in te rre x a , do k o n ty n u o w a n ia rozpoczętych negocjacji z d w o re m b e rliń s k im m .in. w s p ra w a c h różnych g w a łtó w żołnierzy p ru sk ich . Z ad o w o lo n y z te j u c h w a ły i nieco u sp o k o jo n y o los W arm ii b isk u p Szem bek in fo rm o w ał k ap itu łę, że n a leży n ieb a w e m oczekiw ać p rz y ja zd u w y s ła n n ik ó w w o jsk k o ro n n y c h i przy g o to w ać się do p rz e d y s k u to w a n ia z n im i śro d k ó w o b ro n n y c h z a p e w n ia ją c y c h bezpieczeństw o m ieszk ań co m b is k u p s tw a 8. U s a ty s fa k cjo n o w an a ta k im o b ro tem s p ra w y k a p itu ła w y s ła ła n a ręce p ry m a s a Teodora Potockiego sk a rg ę n a n a jn o w sz e g w a łty i szkody poczynione przez w o jsk a ele k to rs k ie w k o m o rn ic tw ie p ien ię żn ień s k im (melzackim). P od w p ły w e m tej s k a rg i Szem bek, ja k b y n ie u fa ją c u c h w a le s e n a tu rozpoczął p ro w ad zić na w ła s n ą rę k ę ro zm o w y z dow ódcam i w o jsk k o ro n n y c h s ta r a ją c się n ak ło n ić ich do ja k najszybszego p rz esu n ięcia oddziałów w o jsk o w y ch w pobliże g r a n icy z P r u s a m i K siążęcym i. Z d ając sobie sp raw ę, że nie n a s tą p i to szybko, z ap ro p o n o w a ł k a p itu le o rg a n iz o w a n ie s tr a ż y n o cn y ch broniący ch , a raczej o strz eg a ją c y ch ludność p rz e d n a d ch o d zący m w rogiem . K a p itu ła p rz y s ta ła na p ropozycję b is k u p a u z n ając ją za rozw iązanie ty m czaso w e d o b re n a czas b e z k ró lew ia 9. W a rm ia z atem sa m a p o d jęła p e w n e k ro k i obronne, n ie czekając n a p rzy jście oddziałów polskich, k tó re zresztą o b ro n y b is k u p s tw u n ie z a p ew n iały . P ro p o z y c ja S zem b ek a nie b y ła czym ś now ym , gdyż p o d o b n e śro d k i n ie ra z już p odejm ow ano. Nie t a k daw no, bo w l u ty m 1724 r., po odejściu b is k u p a T eo d o ra P otockiego n a a rcy b isk u p s tw o g nieźnieńskie, sam a k a p itu ła
4 A . S z o r c . Z a g r o ż e n i e W a r m i i p r z e z P r u s y (1722—1772), K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie ( d a le j K M W ). 1972, n r 4, ss. 529—588; A . B i r c h - H i r s c h f e l d , S o l d a t e n r a u b i m E r m l a n d , Z G A E , B d . 21, 1930, SS. 912—919. 5 A . S z o r c , o p . c it ., s. 561. .6 A r c h i w u m G ł ó w n e A k t D a w n y c h ( d a le j A G A D ), A r c h i w u m R a d z i w i łł ó w , V I. 11-62, k .2. P o s i e d z e n i e r a d y s e n a t u 1 3 I I 1733. W p r o t o k o l e z a n o t o w a n o : ,.b i s k u p w a r m i ń s k i c h c e a s e k u r o w a ć W a r m i ą ” . 7 B . O s s o l iń s k i c h , 302/11, s. 66. P o s i e d z e n i e r a d y s e n a t u 13 I I 1793. U c h w a ła s e n a t u b r z m i a ł a : , .P o n ie w a ż u r z ę d n i c y , s e n a t o r o w i e i c a ła p r a w i e n o b i l i t a s p r z y g r a n i c a c h p r u s k i c h p r o x i m e e t v i c i n e m i e s z k a j ą c i d o b r a s w o j e m a j ą c j a k p r z e d t e m i t e r a z t a k c o n q u e r i n i e p r z e s t a j ą 0 n a j a z d y , w i o l e n c j e i e x p l a g r a c j e u s t a w i c z n e l u d z i o r a z p r o s z ą c i n t e n s e , a b y o d t e j ś c i a n y c u s t o d i a a l i q u a m i l i t a r i z a s ł o n i e n i b y l i d l a p o s k r o m n i e n i a i r r u p t i o n u m q u a r u m v i s о с о 1 K s i ą ż ę B i s k u p W a r m i ń s k i c h c ą c y a s s e k u r o w a ć W a r m i ę s w o j ą p o d o b n i e n i e r a z i n f e s t a t a e t a g i t a t a m o t o ż u r g e t e t p o s s id e t , p r z y t o m n e m u s e n a t o w i v i s u m e s t i n s i n u a r e P a n o m R e g i - m e n t a r z o m G e n e r a l n y m u t r i u s p r a e s e n t i s a ż e b y z n ió s łs z y s ię c u m p o s s e s o r l b u s t y c h d ó b r . k o r o n n y o d k o r o n n y c h a l i t e w s k i o d l i t e w s k i c h m i e j s c , k t ó r e t a n g u t b l i s k o ś ć i g r a n i c e z p r u s k i m i m i e j s c a m i o b m y ś l i l i w s z e lk i e b e z p i e c z e ń s t w o t a k ż e i d l a W a r m i i ” . 8 A D W O , A c t a C a p . 16a, k . 55v. P o s i e d z e n i e k a p i t u ł y 27 I I 1733. 9 A D W O , A b 31, k.4, K . S z e m b e k d o k a p i t u ł y , L i d z b a r k W a r m i ń s k i 7 I I I 1733; A c t a C a p . 16a, k.64. P o s i e d z e n i e k a p i t u ł y 10 I I I 1733. O d n o ś n y p u n k t w t e j s p r a w i e s t a n o w i ł : „ S e a m p l e c t i o r d i n a t i o n e m v i g l i a r u m n o c t u r n a r u m , t a m i n C i v i t a t i b u s q u a m v illis p r o s e c u r i t a t e do-- m e s t i c a s u h h o c i n t e r r e g n o e x p a r t e iry y a s io n u m v i c i n i m i l i t i s ” ,
W arm ia w o b e c wydarzeń z lat 1733-1736 23
w p o ro zu m ien iu z a d m in is tra to re m b is k u p s tw a ro zk azała zorganizow anie w zm ocnionych stra ż y w m ia sta ch w a rm iń s k ic h . R ok później, k ie d y poczęły się nasilać in g e re n c je w o jsk e le k to rsk ich , b isk u p Szem b ek w listopadzie 1725 r. w y d a ł s p e c ja ln y u n iw e rs a ł p o u czający ludność, ja k n a le ży b ro n ić się przed w y p a d a m i oddziałów b r a n d e n b u rs k ic h . N a k az y w a ł w n im w z m o cn ie n ie stra ży gran iczn y ch , zwłaszcza w ty ch m iejscach, gdzie w ta rg n ię c ia żołnie rzy elek to rs k ich b y ły bard zo częste. S tra ż e m ia ły liczyć ok. 30 k o n n y c h i p ie szych stra żn ik ó w . Po w s zy s tk ic h zaś w s iach m ia ły d o datkow o czuw ać stra że celem a la rm o w an ia m ieszk ań có w o zbliżający m się n ie b e z p ie c z e ń s tw ie ,0. Z a rządzenie to już w p ierw szy c h d n ia c h bezk ró lew ia okazało się sk u teczne. W m a rc u b u r g r a b ia olsztyński, H aty ń sk i, z a trzy m a ł w pobliżu D obrego M ia sta obcych in tru z ó w ,1. Je d n a k ż e sp o d ziew an e m aso w e in g ere n cje w o jsk e le k torskich nie n astąp iły . To, że neg o cjacje P o lsk i z d w o re m b e rliń sk im n ie zo stały na czas b ezk ró lew ia p rz e rw a n e zm uszało w ła d ze w a rm iń s k ie do s z u k a nia w p ły w o w y ch p ro te k to ró w w ro k o w a n iac h ze s tro n ą b ra n d e n b u rs k ą . B isk u p Szem bek p o stan o w ił szukać p ro te k c ji na se jm ik u g e n e ra ln y m P r u s K r ó le w skich, zw o łan y m n a 23 m a rc a 1733 r. do M alborka. S ta n ó w P r u s K ró lew sk ich biskup an i w y s ła n n icy k a p itu ły nie m u sieli p rz ek o n y w a ć o n iebezpieczeństw ie g rożącym ze s tro n y e le k to ra b ra n d en b u rsk ie g o . W arm iń s k ie s k a rg i znalazły tu zrozum ienie. Posłow ie P r u s K ró le w sk ich u d a ją c y się na se jm ko n w o k a- cy jn y m ieli p rzed sta w ić se jm u ją c y m szkody, ja k ic h ta p ro w in c ja dozn aje od d w o ru b erlińskiego. N ie ograniczono się ty lk o do p rz ed sta w ien ia s k a rg na zbro jn e in g ere n cje w o jsk b ra n d e n b u rs k ic h , od k tó ry c h cierp ieli m ieszk ań cy w o jew ó d ztw a m alborskiego. Z decy d o w an o u ją ć się za p rz y w ile ja m i szlachty lęb o rsk o -b y to w sk iej, żądano z w ro tu Polsce sta ro s tw a clrahimskiego, u w o ln ie n ia od roszczeń elek to rs k ich te r y to r iu m Elbląga. S e jm ik g e n e ra ln y op o w ie dział się też za p rz y zn a n ie m b isk u p o w i w a rm iń s k ie m u ty tu łu b isk u p a sa m b ij- skiego, a b isk u p o w i c h ełm iń s k ie m u pom ezańskiego. W sp e c ja ln y m p u n k cie in s tru k c ji se jm o w ej w y m ien io n o szkody W arm ii, zw rac a ją c u w a g ę n a n a ja zd żołnierzy b r a n d e n b u rs k ic h n a k las zto r b e rn a rd y n ó w w S toczku W a rm iń sk im 12. D elegacja w a rm iń s k a b y ła w ięc zadow olona z w y n ik ó w o b ra d s e j m ik u g en eralnego, jako że jej p o s tu la ty zostały w p isa n e do in s tru k c ji se jm i kow ej; n a d ich w y k o n a n ie m z ra c ji u rz ęd u prezesa sta n ó w p ru s k ic h — czu wać m ia ł b isk u p Szem bek. Po pow rocie z M a lb o rk a b isk u p uznał, że k a p itu ła p o w in n a w y słać d e le g ató w n a k o n fe re n c ję z w a rsz a w sk im re zy d e n te m p r u s kim. Z F ro m b o rk a u d ało się do W arsz a w y dw óch k an o n ik ó w , Jó zef Szem bek i - J a n K r a s i ń s k i 13. P rz e d s e jm e m k o n w o k a c y jn y m doszło do- rozm ów w a rm iń - sk o -p ru sk ich . W tra k c ie neg o cjacji delegaci k a p itu ły przedłożyli rezy d e n to w i p ru s k ie m u m em oriał, w k tó ry m o sk arżali P r u s y K siążęce o w y rz ąd z e n ie m ie szkańcom W arm ii różnego ro d z aju k rz y w d l4. T reści tego p iętn asto p u n k to w eg o m em o riału n ie s te ty n ie znam y, ale m o żem y przypuszczać, iż b y ł on p o d o b n y do zredag o w an eg o w 1730 r. W ów czas to o skarżano d w ó r b e rliń s k i o p o r y w a n ie ludzi do w o js k p ru sk ich , czynienie k rz y w d ry b a k o m w a rm iń s k im na
10 A . S z o r c , o p . c it., ss. 563—564. 11 A D W O , A c t a C a p . 16a, k . 65— 66. P o s i e d z e n i e k a p i t u ł y 30 I I i 1 IV 1733. 12 W o je w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w T o r u n i u ( d a le j W A P T o r u ń ) V I I 49, k . 249, 251. I n s t r u k c j a P r u s K r ó l e w s k i c h n a s e j m k o n w o k a c y j n y , M a l b o r k 23 I I I 1733. 13 A D W O , A c t a C a p . 16a, k.66v. P o s i e d z e n i e k a p i t u ł y 1 0 IV 1733; A b 31, k.7. K . S z e m b e k d o k a p i t u ł y , 16 I V 1733. 14 A D W O , A c t a C a p . 16a, k . 75. P o s i e d z e n i e k a p i t u ł y 5 IV 1733.
Stanislaw Achremczyk
w o d a ch Z alew u W iślanego, obciążanie w ie lk im cłem to w a ró w k u p có w b r a n iew skich, z arzu can ie W arm ii złą m o n etą, u tr u d n ia n ie p ra cy d u szp a stersk ie j m isjo n a rz o m k a to lick im d z ia łając y m w P r u s a c h K siążęcych ora z niep o k o jen ie k las zto ru w Ś w iętej L i p c e ls. S tro n a w a rm iń s k a o trzy m ała obietnicę, że jej s k a rg i zo stan ą p rz esła n e do B e rlin a , a k r ó l p r u s k i uczy n i w szystko, a b y u tr z y m ać d obrosąsiedzkie sto su n k i. Nie w iadom o, czy to w s k u te k ty c h negocjacji, czy też ro z m y śln ej p o lity k i elek to ra, n a cisk p r u s k i na W arm ię w okresie b e zk ró lew ia zm alał. R ezydenci b ra n d e n b u rs c y w W arsz a w ie m ieli n a w e t do chw ili w y b o ru now ego k ró la polskiego p o w s trz y m ać się z a ta k a m i na b is k u p a S zem b ek a za u ż y w an ie ty tu łu b isk u p a sam bijskiego le.
P r u s y w sp ó ln ie z R osją i A u s trią w 1732 r. o k re śliły p o lity k ę w obec P o l ski n a czas b ezkrólew ia. T rzy m o ca rstw a m ia ły w spółdziałać p rz y w yborze now ego polskiego m o n arc h y . W spółdziałanie zostało je d n a k zakłócone sprzecz n y m i in te re s a m i Rosji i P r u s w s to su n k u do K u rla n d ii, le n n a Rzeczypospoli tej. Rozbieżności te sp ra w iły , że g łó w n y ciężar e w e n tu a ln e j in te rw e n c ji z b ro j n e j w Polsce sp a d ł na Rosję, ta zaś w sp ó ln ie z A u s trią p o sta n o w iła poprzeć k a n d y d a tu r ę sy n a A u g u s ta II, F r y d e r y k a A ugusta. P r u s y w y łączone niejak o z ro z g ry w k i o tr o n polski p rz y ję ły p o sta w ę n e u tr a ln ą wobec w y d a rz e ń w R ze czypospolitej. S tą d zrozum iałe zm niejszenie z b ro jn y c h in g e re n c ji p ru s k ic h n a
W arm ii i in n y ch p rz y g ra n icz n y ch ziem iach polskich.
M ożna przypuszczać, że b is k u p K rz y szto f Szem b ek b y ł zo rie n to w an y w zm ianie sto su n k ó w m ięd zy n aro d o w y ch . W yłączone z w a lk i o polską k o ro n ę P r u s y b y ły je d n a k d la niego groźne. O b aw a p rz ed e le k to re m rz u to w a ła na jego stan o w isk o w obec k a n d y d a tó w do koro n y . F r y d e r y k W ilh elm I n ie c h ętn ie odniósł się do k a n d y d a t u r y e le k to ra saskiego F r y d e r y k a A ugusta. B isk u p S z em b ek n a to m ia s t b y ł z w o len n ik iem tejż e k a n d y d a tu r y jeszcze p rzed śm iercią A u g u s ta I I 17. N ie w ątp liw ie p o p arcie su k cesji saskiej było o dw dzię czeniem się za hojność A u g u s ta II d la Szem beków . D zięki A u g u sto w i II ród t e n doszedł do w y s o k ic h godności s e n a to rs k ic h i dużego m a ją tk u 18. Nic w ięc dziw nego, że b isk u p w a rm iń s k i n a sejm ie k o n w o k a cy jn y m , w y c h w a la ją c p a n o w a n ie A u g u s ta II, m ó w ił „ w y zn a w a m n ie policzone d o b ro d ziejstw a dom ow i m e m u i osobie m o je j św iad czo n e” 19. O g ro m n a p o p u larn o ś ć k a n d y d a tu r y „ P ia s ta ” za k tó r ą k r y ł się S ta n is ła w Leszczyński i chłód B e rlin a do k a n d y d a tu r y e le k to ra saskiego w p ra w ia ły S zem b ek a w zak ło p o tan ie i ro zterk ę. W y zn acza jąc se jm ik g e n e ra ln y P r u s K ró le w sk ich n a 23 m a r c a 1733 r. do M a lb o rk a b isk u p znał n a s tro je szlacheckie p a n u ją c e w K oronie, a b y ły one antysaskie. Do M a lb o rk a p o jec h ał w to w a rzy stw ie d e leg ató w k a p itu ły su fra g a n a M ich a ła D aszew skiego i k a n o n ik a J a n a K rasińskiego, k tó rz y o pow iadali się za „ P ia s te m ” n a p o lsk im tronie. Z an im je d n a k w y ru s zy ł do M alb o rk a rozesłał lis ty do se n a to ró w P r u s K ró le w sk ich a p e lu ją c w n ic h o sp o k o jn y p rzebieg se jm ik ó w w o jew ó d zk ich i p ow iatow ych, m ocno p o d k re ślając p o trzeb ę u t r z y m an ia z g o d y w p ro w in c ji i zaw iązan ia „unii d u sz ”, k tó r a b y tę zgodę u t w i e r
15 A . S z o r c , o p . c it., s. 570. 16 I b id e m , s. 551. 17 Б . R o s t w o r o w s k i , O p o l s k ą k o r o n ą . P o l i t y k a F r a n c j i w l a t a c h 1725—1733, W r o c ł a w 1958, s. 175. 18 T . Z i e li ń s k a , M a g n a t e r i a p o l s k a e p o k i s a s k i e j , W r o c ł a w 1977, ss. 152—154. S z e m b e k o - w i e b y l i r o d e m b i s k u p i m . S t a n i s ł a w S z e m b e k d o s z e d ł z a A u g u s t a I I d o g o d n o ś c i p r y m a s a , p o d o b n i e j a k K r z y s z t o f A n t o n i z a A u g u s t a I I I . B i s k u p a m i b y l i le ż J ó z e f E u s t a c h y i K r z y s z to f A n d r z e j . J a n b y ł k a n c l e r z e m w i e l k i m k o r o n n y m , a A l e k s a n d e r w o j e w o d ą s i e r a d z k i m . 19 A D W O , A a 7, k .i4 8 v . M o w a K , S z e m b e k a д а s e j m i ę k o n w o k a c y j n y m w W a r s z a w i e ,
W arm ia w o b e c wydarzeń z lat 1733—1736 25
d z a ła 20. Z o rg an izo w an o s z tafe ty k u rieró w , k tó re d o sta rcz ały do L id z b ark a W arm ińskiego in fo rm a c je o p rz eb ieg u se jm ik ó w w ojew ódzkich. W iadom ości b yły różne. N a jw a ż n ie jsz y z se jm ik ó w p o w ia to w y ch z e b r a n y w Ś w ieciu opor wiedział się zdecy d o w an ie za „ P ia s te m ” , p o dobnie p o stą p iła szlach ta c h e łm iń ska na se jm ik u w K ow alew ie. N a to m ia st se jm ik i w o je w ó d ztw a pom orskiego, podobnie jak i m albo rsk ieg o , n ie z ajęły w tej k w e s tii jed noznacznego s ta n o w iska 21. Szem b ek z atem jad ą c na se jm ik g e n e ra ln y o rie n to w a ł się w z a p a tr y w aniach szlach ty n a k w estię w y b o ru now ego k ró la, a po n iew aż n a s tr o je b y ły podzielone, czekało go w M a lb o rk u n ie ła tw e zad a n ie u tr z y m a n ia zgody w p r o wincji. S zlach ta ró żn iła się nie ty lk o p o g ląd am i na k a n d y d a tó w do korony, ale też w k w e stii d y sy d en ck iej, n ie b ra k o w ało oprócz tego k łó tn i m iędzy poszczególnym i ro d am i. .
W ty m b ezk ró lew iu s p r a w y d y sy d e n c k ie n a b r a ły w a żn e j wagi. W ię k szość se jm ik ó w w R zeczypospolitej opow iedziała się za p o zb aw ien iem in n o w ierców p r a w politycznych. D y sy d en ci P r u s K ró le w sk ic h o b a w iając się, aby sejm ik g e n e r a ln y n ie p o d jął p o d o b n ej uchw ały, w y s tą p ili w obro n ie sw ych p ra w i przy w ilejó w . S zlachta dysy d en ck a, p o p ie ra n a przez posłów w ielk ich miast, go to w a b y ła zaw iązać w sw ej obro n ie k o n fe d era cję, b y n ie dopuścić do n ie p rz y ch y ln y c h u c h w ał. P osłow ie G d a ń sk a o trzy m ali n a w e t u p o w a żn ie nie z e rw a n ia sejm ik u , jeżeliby doszło do a n ty d y s y d e n c k ic h uchwiał. J u ż w d ru g im d n iu obrad, 24 m a rc a 1733 r., R e in h o ld K ro k o w s k i p rz e d s ta w ił s e j m ik u ją c y m uciążliw ości i ż ą d a n ia i n n o w ie r c ó w 22 B isk u p Szem b ek n ie opo n o w ał z b y t ostro p rzeciw w y s tą p ien io m szlac h ty d y sy d e n c k ie j i posłów w ie l k ich m iast. O statecznie, po d łu g iej d yskusji, s e jm ik opow iedział się za u t r z y m an ie m p rz y w ile jó w d y sy d en ck ich n a w e t tych, k tó re z a g w a ra n to w a ła im k o n fe d e ra c ja w 1573 r. W y b ran o ró w n ie ż 14 posłów d y sy d en ck ich n a sejm do W arszaw y.
W n a jw aż n ie jsz ej sp raw ie, k a n d y d a tó w do k o ro n y , S z em b ek po tygo d n iu obrad, 31 m a rc a zaproponow ał: „ex voto m eo P ia sta p ro m o w a ć e x p e d it non exclu d en d o je d n a k e x tr a n e u m dogadzając p la e n a e lib e r ta tib u s ” 23. Po w y m ia n ie poglądów , zg ro m ad zen i p rz y ję li k o m p ro m iso w ą p ropozycję S zem beka i w ty m d u c h u s fo rm u ło w a li p u n k t . w in s tru k c ji n a sejm k o n w o k a c y j n y 24. Szem b ek b a rd zo u siln ie n a m a w ia ł zgrom ad zo n y ch n a zaw iązan ie „u n ii dusz” , sw oistej k o n fe d era cji P r u s K ró lew sk ich , a p o n iew aż podobnego z d an ia byli sen ato ro w ie i p rz ed sta w icie le w ie lk ic h m iast, przeto u c h w a ła w t e j s p ra w ie zap ad ła 2S. B isk u p w a rm iń s k i, ja k p rzy stało na prezesa P r u s K ró lew sk ich , nie
20 B . O s s o l iń s k i c h , 4183/11, k.12. K . S z e m b e k d o A . T . G r a b o w s k i e g o , L i d z b a r k W a r m i ń s k i, m a r z e c 1733. 21 S. A c h r e m c z y k , o p . c it., ss. 104—105. 22 W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w G d a ń s k u ( d a l e j W A P G d a ń s k ) , 300. 29/215, k.97, R e c e s s e j m i k u g e n e r a l n e g o M a l b o r k 23 I I I 1733; S. A c h r e m c z y k , o p . c it., s. 105. 23 A D W O , A a 7, k.134; S. A c h r e m c z y k , o p . c it., s. 106. 24 W A P T o r u ń V I I , 49, k.248v—249. I n s t r u k c j a P r u s K r ó l e w s k i c h n a s e j m k o n w o k a c y j n y , M a l b o r k 23 I I I 1733; S. W a łę g a , D z i e j e p o l i t y c z n e T o r u n i a u s c h y ł k u R z e c z y p o s p o l i t e j 1724—1793, T o r u ń 1933, s. 66; A . W o d z iń s k i , G d a ń s k z a c z a s ó w S t a n i s ł a w a L e s z c z y ń s k i e g o 1704—2709, 2733—1734, K r a k ó w 1929, s. 98; S z. A s k e n a z y , D io a s t u l e c i a X V I I I г X I X w i e k , W a r s z a w a 1903, s. 91. 25 W A P G d a ń s k , 300.29/215, k.208. L a u d u m u n i o n is a n i m o r u m , M a l b o r k 23 I I I 1733. W s p r a w i e u n i i d u s z b i s k u p S z e m b e k m .i n . m ó w i ł : „ S ą d z ę b y ć u n i o n e m a n i m o r u m r z e c z p o t r z e b n a p r z y t e j s p o d z ie w a ć s ię p o t r z e b a o m n i a f a u s t r a . S a m z a c z y n a j ą c o d s i e b i e o ś w i a d c z a m s ię p r z e d W M P a n y , ż e za ż a d n y m i n t e r e s e m c h o ć b y n a j l e p s z y m n i e p ó j d ę p ó k i s p o i n i e w s z y s t k i c h W M P a n ó w n i e z a jd z i e c o n s i l i u m i z g o d a ” : A D W O , A a 7, k , l?3 v —154, m o w a S z e m b e k ą n a s e j m i k u g e n e r a l n y m m a l b o r s k i m , m a r z e c 1733,
ty lk o podnosił p otrzebę u trz y m a n ia zgody w pro w in cji, ale ró w n ież zw racał u w ag ę na n ied o s ta tk i życia w e w n ę trz n e g o Rzeczypospolitej. W y raził u b o le w anie, że ra z u stan o w io n e p r a w a nie są p rzestrzeg an e, a słuszne u c h w a ły s e j m o w e nie realizow ane. P ro p o n o w ał też zo rg an izo w an ie na czas bezkrólew ia p ro w in c jo n a ln y c h sil zbro jn y ch . N a w o ły w a ł do p rz ep ro w a d z en ia ko ek w acji p o d a tk ó w w Polsce, k tó ra b y izdjęła z P ru s K ró le w sk ich n a d m ie rn e obciążenie p odatkow e. S e jm ik g e n e ra ln y nie p o d jął decyzji w sp ra w ie p ro w in cjo n aln eg o w ojska, w y b ra ł n a to m ias t aż 137 posłów na sejm k o n w o k a cy jn y .
Szem b ek i d elegaci k a p itu ły m ogli być zadow oleni z p rz eb ieg u i u ch w al s e jm ik u gen eraln eg o . W arm ia o trzy m ała p oparcie sta n ó w P r u s K ró lew sk ich w ro k o w a n iac h z P r u s a m i K s ią ż ę c y m i26. N a se jm k o n w o k a c y jn y k a p itu ła w y s ła ła dw ó ch k a n o n ik ó w Józefa S zem b ek a i J a n a K rasińskiego. P ie rw sz y był z w o len n ik iem su k cesji saskiej, d ru g i o p o w iad ał się za k a n d y d a tu r ą S t a n isław a Leszczyńskiego. O djeżd żając do W arsz a w y b isk u p w a rm iń s k i zarządził m o d ły w in te n c ji sejm u k o n w o k a cy jn e g o 27.
W W arszaw ie czekało K rz y sz to fa S zem beka tr u d n e zadanie. Przew odzić m iał, ta r g a n e j ró ż n y m i sprzecznościam i, r e p re z e n ta c ji sejm o w ej P r u s K ró le w skich. W pierw szej m ow ie w ygłoszonej na k o n w o k a cji w y s tą p ił w obronie p r a w i p rz y w ile jó w p ro w in c ji p ru sk ie j. U s to s u n k o w u jąc się do k w e stii dysy- d en ck iej n ie p o p a rł posłów P r u s K ró lew sk ich , k tó rz y zgodnie z o trzy m an ą in s tru k c ją b ro n ili p ra w innow ierców . B isk u p w a rm iń s k i p rzy p o m n iał sw ym k ra ja n o m , że relig ia rzy m sk o k ato lic k a jest w y z n an ie m p a n u ją c y m w R zeczy pospolitej i jej w yzn aw co m n ależą się n ajw aż n ie jsz e p re ro g a ty w y w K ró le stwie. P rz y p o m n ia ł też, że P r u s y K ró le w sk ie zostały w cielone do K o ro n y jako k r a j katolicki, a nie p ro tes ta n ck i. Szem b ek nie w id ział zagrożenia p rz y w ile jów d y sy d en ck ich skoro jest z a g w a ra n to w a n a sw oboda k u ltu i dostęp do d ó b r ziem skich: „zaś n o n a d m ittu n tu r ad certa m u n ia jako to do izby p o selskiej, s e n a to rs k ie j nie dlatego, żeby nie b y li p ares n o b ilitate e t a e q u a lita te lecz b ędąc d isp ares religione zw ażyć p o w in n i Imci, że w ty m p a ń s tw ie d o m i n a n s re lig ia catholicae, a żeby nie ty lk o lu m in e d e su p e r lecz o raz e t bonis o p e rib u s p riv ile g ia ti sp le n d ea n t, gdyż n oster, żeby r e x et re g in a sp le n d ea n t s u n t ” 28. P o p a rł z atem większość sejm o w ą d o m ag a jąc ą się po zb aw ien ia d y s y d en tó w p r a w politycznych. B isk u p apelow ał też do se jm u jący ch , aby szukali sposobów um o cn ien ia p a ń stw a . Z w rac a ł uw agę, że głó w n e zło tk w i w n ie p rz estrz eg a n iu i o m ijan iu p raw . R zeczypospolitej p o trzeb a ró w n ież w iększej arm ii, p rzeto konieczne są now e zaciągi w o jsk o w e oraz u c h w ale n ie podatków . P ro p o n o w ał w ięc b isk u p p ow ołanie sp e c ja ln y c h k o m isarzy do re w izji d o tychczasow ego ro z k ła d u p o d a tk ó w oraz u c h w ale n ie n o w y ch od m łynów , m o nopolu tab a k o w e g o i p a p ie r o w e g o 29. N iepokoiła go sp ra w a K u rla n d ii, k tó rą
jako k o m is arz R zeczypospolitej ro z p a try w a ł w la ta c h 1727 i 1730. B ył zw o len n ik iem z a g w a ra n to w a n ia p r a w P olski do jej k u rlan d z k ie g o lenna. O po w iedział się też za u trz y m y w a n ie m p rz y ja źn i z sąsied n im i m o ca rstw a m i i r o
26 A D W O , A b 31, s 6. K . S z e m b e k d o k a p i t u ł y , S m o l a j n y 1 6 I V 1733. B i s k u p z a p e w n i a ł k a p i t u ł ę , ż e n a s e j m i e K o n w o k a c y j n y m b ę d z ie p r o w a d z i ł r o z m o w y z r e z y d e n t e m b r a n d e n b u r s k i m . 27 A D W O , A c t a C a p . I6a, k.67. P o s i e d z e n i e k a p i t u ł y 14 IV 1733. 26 A D W O , A a 7, k,140v—141. M o w a S z e m b e k a w y g ł o s z o n a n a s e j m i e k o n w o k a c y j -n y m 1733. 29 I b i d e m , k.146
W arm ia w o b ec wydarzeń z lat 1733—1736 27
k ow aniam i z e le k to re m b r a n d e n b u r s k im celem położenia k re s u licznym w y padom jego w o jsk n a p rz y g ra n icz n e ziem ie polskie M.
W n a jisto tn ie jsz ej sp raw ie, k a n d y d a tó w do k o ro n y , b isk u p Szem b ek nie w ypow iedział się jednoznacznie, w a h a ł się. P o czątkow o s ta r a ł się być w zgo dzie z zalecen iam i s ta n ó w P r u s K ró le w sk ich z se jm ik u w M alborku. U w ażał „że p o w in n iśm y w szyscy życzyć P ia s ta i że to jest ben ed ictio D ei mieć króla i p a n a ex g e n te sua, że zaś P a n Bóg człow iekow i lib e ru m dał a rb itr iu m ta k i tu lib e ram e lectio n em dotychczas co n se rv a re raczy, toć n ie p o w in n e ullis constringi, ale in p len e lib e rta li zostaw ać, kogo P a n Bóg po d a do serca i na kogo u n a n im ita s v o to ru m będzie jestem ja dotychczas h u ju s sensus, że w in s tru k c ji p rz eśw ie tn ej p ro w in c ji naszej, k ie d y dołożono jest u t circa p r o m otionem P ia s ta lib e ra c o n serv et electio, że to in te llig it u ti so n a t v e rb u m , że jako życzemi sobie P ia s ta ta k g d y b y P a n Bóg in c lin a re t corda ó m n iu m i na kogo innego, że lib era p o w in n a być electio” 31. W iększość se jm u ją cy c h była innego zdania, n ale g ała wręcz, a b y stanow czo o b staw ać ty lk o p rz y „P iaś cie ” . Posłow ie P r u s K ró le w sk ich ró w n ie ż w w iększości ta k m yśleli, a ty lk o n ie li czni z n ich p rzy p o m in ali, iż in s tru k c ja se jm ik o w a każe zachow ać w olność elekcji. M ów ił o ty m na je d n e j z sesji p ro w in c jo n a ln e j b isk u p Szem bek: „Co a ttin e t c an d id atu u m , zda m i się a żeb y a n te om nia p ro m o v e a tu r P ia s tu s salva m a n e n te lib e ra electione, gdyż te P a n Bóg w o ln e n a m dotychczas u trz y m u je elekcje, n ie p o w in n iśm y jej lim ita re, kogo P a n Bóg po d a do serca w s z y s t k ich podczas d e te rm in o w a n e g o czasu elekcji, te n n iech będzie, u n ik n ie m y do onego czasu k ied y n o n d e te rm in a b im u s jeszcze p le n a re e t in te stim is col- lissionis et e x te rn u s m in o s” 32. T y m czasem se jm u ją c y p a rli do zaw iązan ia k o n fe d e ra c ji g e n e ra ln e j i s k ła d a n ia przysięgi n a obiór „ P ia s ta ” królem . 13 m a ja 1733 r. przeczy tan o p r o je k t k o n fe d e ra c ji g e n era ln e j. Do treści p r o je k tu b isk u p Szem b ek zgłosił ty lk o jedno zastrzeżenie: iż b r a k u je w nim p u n k tu g w a ra n tu ją c e g o o bronę W arm ii p rz ed w o jsk a m i e le k to ra b r a n d e n b u r skiego „coraz w iększe czyniącego violencje, n ie ty lk o p ro sty c h ludzi, ale szlachtę zajeżdżającego, ra b u ją ce g o i g w a łte m z dom ów ich w y k ra d a ją c e g o i b io rąceg o ” S3. B isk u p w a rm iń s k i zgodził się poprzeć „ P ia s ta ”, ale p rz y je d n oznacznym zac h o w a n iu w olności elekcji. W śród posłów P r u s K ró le w sk ich p r o je k t k o n fed eracji, a zw łaszcza p u n k t o p rzysiędze n a w y b ó r „ P ia s ta ” w y w o łał k o n tro w e rs je. Ze zd ecy d o w a n y m sp rzeciw em w y s tą p ił p isa rz ziem ski pom orski, Tom asz G rąbczew ski. O p o zycyjnych posłów p ru s k ic h nie dop u sz czono je d n a k w tra k c ie o b ra d do głosu. Szem b ek też się w ah ał. P rz e d w y z n a czonym te rm in e m s k ła d an ia przysięgi szy k o w ał się do w y głoszenia m ow y, n a tre ś ć k tó r e j w a rto zwrócić uw ag ę. W y n ik a z niej, że b isk u p z as łan iając się in s tru k c ją se jm ik o w ą m ia ł zażądać odroczenia s k ła d an ia przysięgi przez se n a to ró w i posłów P r u s K ró le w sk ich do czasu e lek cji po to, b y m ogli n arad z ić się z b ra cią szlachecką pozostałą w dom u. Poza ty m m ia ł zarzucić o b r a d u ją
30 A D W O , A a 7, к .-150—150v. M o w a S z e m b e k a w y g ł o s z o n a n a s e j m i e k o n w o k a c y j n y m 1733. 31 A D W O , A a 7, k . l 2—142v. M o w a S z e m b e k a w y g ł o s z o n a n a s e j m i e k o n w o k a c y j n y m 1733. 32 A D W O , A a 7, k.146. M o w a S z e m b e k a w y g ł o s z o n a n a s e j m i e k o n w o k a c y j n y m 1733, n a s e s j i p r o w i n c j o n a l n e j P r u s K r ó l e w s k i c h . 33 B i b l i o t e k a C z a r t o r y s k i c h ( d a l e j B. C z a r t o r y s k i c h ) , 571, k.222. D i a r i u s z s e j m u k o n w o - k a c y j n e g o 13 V 1733.
Stanislaw Achremczyk
cym, iż zam ien iają se jm k o n w o k a c y jn y na elekcję 34. 22 m a ja 1733 r. b isk u p w a rm iń s k i nie zdobył się na sprzeciw , przy sięg ą zobow iązał się do g ło so w a nia n a „ P ia s ta ”, zastrz eg a jąc je d n a k zach o w an ie w olności e l e k c j i 35. W raz z b isk u p e m S zem b ek iem przysięgę złożyło 75 posłów i se n a to ró w P ru s K r ó lew sk ich 36. S e jm k o n w o k a c y jn y w y zn aczy ł S z e m b ek a na d e p u ta ta do p rz y bocznej r a d y p r y m a s o w s k i e j 37.
Wieści n a p ły w a ją c e z W arsz a w y do F ro m b o rk a głoszące, iż p o jaw iły się pierw sze sp rzeciw y w obec k a n d y d a tu r y p iasto w sk iej zan iep o k o iły k a p itu łę t a k dalece, że ta na s w y m p osiedzeniu o d b y ty m 29 m a ja 1733 r. ro zw aży ła m ożliwość przew iezien ia, na w y p a d e k k o n flik tu zbrojnego, k lejn o tó w i d o k u m en tó w k a p itu ln y c h do gdań sk ieg o kościoła Św , B r y g i d y 38. Szem b ek u s p o k a ja ł k a n o n ik ó w oraz in fo rm o w ał, iż s tro n a e le k to rs k a zgodziła się n a p o w o łan ie k o m isji w a rm iń s k o -p ru s k ie j dla p r z e d y s k u to w a n ia sp o rn y c h kw estii, m.in. żeglugi n a rzece Pasłęce i u ż y w a n ia przez b is k u p a W a rm ii ró w n ie ż ty tu łu b is k u p a sam b ijsk ieg o 39.
N a W arm ii m iano nadzieję, że rozp isan e s e jm ik i p rz ed e le k c y jn e p o n o w n ie udzielą p o p arcia w t r u d n y c h n e g o cjacjach z P r u s a m i K siążęcym i. Z lid z b a rs k ie j odległości dostrzeżono, iż u trz y m a n ie zgody w P r u s a c h K ró le w sk ich będzie rzeczą tru d n ą . R e p rez en ta cja sejm o w a P r u s K ró le w sk ich w ró c iła z k o n - w o k a cji skłócona z pow odu n ie u d a n e j o b ro n y p rz y w ile jó w d y sy d en ck ich i ro zd w o jo n a co do w y b o ru now ego m o n arch y . Szem b ek s w y m zw yczajem rozesłał listy do se n a to ró w i znaczniejszych u rz ęd n ik ó w a p elu jąc o spokój i rozw agę.
S e jm ik g e n e ra ln y zw ołano do G ru d ziąd za n a 20 lipca 1733 r. P o p rz e d z a jące go sejm ik i p o w iato w e i w o je w ó d zk ie p rz eb ieg a ły pod zn ak iem r y w a l i zacji z w o len n ik ó w „ P ia s ta ” ze stro n n ik a m i Sasa. N ajw ięk sze było rozognienie u m y słó w n a se jm ik a c h w o jew ó d zk ich w K o w alew ie i S taro g ard zie. U r a t o w a n o je ty lk o sposobem k o n fed eracji. N a s e jm ik u w o je w ó d ztw a m alb o rsk ie - go szlachta, b ę d ąc a pod w p ły w a m i m alb o rsk ieg o w o je w o d y P io tra P rz e b en - dow skiego, złożyła przysięgę n a w y b ó r „ P ia s ta ” . P o d o b n ie p o stą p iła szlach ta n a s e jm ik a ch p o w ia to w y ch w S w ieciu i C złuchowie. W P u c k u dysy d en ci g r o zili z erw a n iem g en era łu , jeżeli s ta n y z a a k c e p tu ją a n ty d y s y d e n c k ie u c h w ały s e jm u k o n w okacyjnego.
B isk u p S zem bek zjechał n a s e jm ik g e n e ra ln y do G ru d z iąd z a w to w a rz y stw ie k a n o n ik ó w A n d rz eja B u rc h e rta i R em igiusza C zarlińskiego. N a dzień p rzed o tw a rciem obrad, udzielił a u d ie n c ji posłom g d a ń sk im i elb ląsk im . P r o p onow ali oni rozp isan ie now ego sejm ik u , gdyż ob ecn y po z erw a n y c h s e jm i k a c h w o jew ó d zk ic h w K o w alew ie i S ta ro g ard z ie odbyć się n ie może bez p o
34 A D W O . A a 7, k .H 6 v —147v. M o w a S z e m b e k a , k t ó r a m ia ł a b y ć w y g ł o s z o n a n a s e j m i e k o n w o k a c y j n y m 1733. 35 B . C z a r t o r y s k i c h , 571, k.237. D i a r i u s z s e j m u k o n w o k a c y j n e g o 22 V 1733. B i s k u p m ia ł w ó w c z a s p o w i e d z ie ć „ i d ę i n u n i v e r s a l e m s e n s u m c a ł e j R z p l it e j s p o d z i e w a j ą c s ię , ż e p a n o w i e s e n a t o r o w i e i p o s ło w ie p r u s c y h u i u s s e n s u s t a k ż e s ą j a k o o p i e w a i n s t r u k c j a p r z e ś w i e t n y c h w o j e w ó d z t w p r u s k i c h p r o m o v e r e P i a s t a s a l v a l i b e r o e l e c t i o n e ” : A D W O , A a 7, k .l4 7 v ; A k t k o n f e d e r a c j i g e n e r a l n e j w a r s z a w s k i e j p o d p i s a ł n a t o m i a s t z z a s t r z e ż e n i e m „ s a l v i s e x i n t e g r o S R E c c le s i a e i u r i b u s e t i m m u n i t a t i b u s s a lv i s q u o q u e T e r r a r u m P r u s s i a e i u r i b u s ” : V o l u m i n a L e g u m , P e t e r s b u r g i860, t. 6, s. 293. 36 S. A c h r e m c z y k , o p . c it., ss. 108, 111. 37 A G A D , A r c h i w u m R a d z i w i ł ł ó w V I, II—62, k.75. 38 A D W O , A c t a C a p . I6a, k.70. P o s i e d z e n i e k a p i t u ł y 29 V 1733; A . E i c h h o r n , o p . c it., s. 156. 39 A D W O , A c t a C a p . 16a, k . 77. P o s i e d z e n i e k a p i t u ł y 16 V I 1733. K a p i t u ł a w y z n a c z y ł a d o r o z m ó w d z i e k a n a B e r n a r d a S c h e n c k a i k a n o n i k a M i k o ł a j a S z u l c a ,
W arm ia w o b e c wydarzeń z lat 1733-1736 20
gw ałcenia p ro w in c jo n a ln y c h p r a w 40. Szem bek, k tó r y n a g en era le m alb o rsk im ubolew ał n a d n iep rz es trz e g an iem p ra w , ty m ra z e m p o stan o w ił doprow adzić do o b ra d sejm ik o w y ch , n ie z w ażając na z łam an ie p r a w pro w in cji. P ro p o n o w ał posłom w ielk ic h m ia s t o b ra d y pod w ęzłem k o n fed eracji. P ro p o z y c ja ta o k a zała się je d n a k nie po m y śli posłów m iejskich. Po n a ra d z ie zdecydow ali oni nie uczestniczyć w generale. S zlach ta jed n a k nie zw ażając n a w ielk ie m ia s ta p rz y stąp iła pod w ęzłem k o n fe d e ra c ji do o b ra d sejm ik o w y ch , z b ie rają c się w g ru d ziąd zk im kościele. S y tu a c ja ta b y ła k o rz y stn a d la z n a jd u ją c y c h się w większości zw o len n ik ó w S ta n is ła w a L eszczyńskiego. M imo to S zem bek o tw ie rając o b ra d y u s p ra w ied liw iał się, dlaczego złożył przysięgę, skoro in s tru k c ja sejm ikow a go do tego n ie zobow iązyw ała. Ośw iadczył, iż poszedł za zdaniem większości s e j m u j ą c y c h 41. M ogłoby się w y d aw ać, iż skoro zw o len n icy L esz czyńskiego b y li w przew adze, u s p ra w ied liw ien ie było n iep o trzeb n e. B iskup jed n ak zo rie n to w ał się, że i stro n n ictw o p rz eciw n e m a sporo zw olenników . Wśród 436 u c zestn ik ó w se jm ik u g e n eraln eg o , aż 190 odraczało złożenie p rz y sięgi n a e l e k c j ę 42. Nie było też zgodności p rz y u k ła d a n iu in s tru k c ji na sejm elekcyjny. D ługo toczy ła się d y s k u s ja n a d u ło żen iem p u n k t u o k a n d y d a ta c h do korony. Szem b ek czynił w szystko, a b y nie dopuścić do z erw a n ia obrad. W k ońcu s tro n n icy Leszczyńskiego p rzefo rso w ali p u n k t zobow iązujący posłów „króla n a tio n e P o lak a, ta k jak o jest w s p o m n ia n e w k o n fe d e ra c ji g e n e ra ln e j w a rsz aw sk iej obierać b ę d ziem y ” 43. Z o bow iązyw ało to S zem beka, n ie k r ę p o w ało je d n a k decy zji k a p itu ły w a rm iń s k ie j. P ró cz tego W arm ia u zy sk a ła p o n o w n e p o p arcie s ta n ó w P r u s K ró le w sk ic h w sp o ra ch z P r u s a m i K siążęcym i. N a se jm ik u w G rudziądzu, p o dobnie ja k w M alb o rk u , ż ąd an o u w o ln ien ia te r y to r iu m elbląskiego z r ą k e le k to ra b ra n d en b u rsk ie g o , u trz y m a n ia p rz y w ile jów szlach ty lęb o rs k o -b y to w sk iej, u z n a n ia przez B e rlin t y tu łu b isk u p a sam - bijskiego p rz y słu g u jąceg o b isk u p o w i w a rm iń s k ie m u z ra cji opieki n a d k a to lik a m i w P r u s a c h K siążęcych, pow tórzono też p u n k t o n ap ad z ie w o jsk elek -
to rsk ich n a k la s z to r b e rn a r d y n ó w w S toczku W a rm iń s k im 44
B isk u p Szem b ek po pow rocie z se jm ik u z a trz y m a ł się w S m o lajn ach , był zm ęczony i stra p io n y . P rz e b ie g s e jm ik u g en era ln e g o z ap o w iad ał rozdżw ięki n a elekcji. W G ru d ziąd zu ro zd w o jen ie w śró d szlac h ty zary so w ało się w y r a źnie, m ia s ta w y c o fały się z o statecznej d ek la rac ji. W y b ie rają c się do W a rs z a w y Szem b ek z ap e w n iał k a p itu łę, że dołoży s ta r a ń m ają cy c h z a g w a ra n to w ać
40 W A P T o r u ń V I I , 50, k.53 i n . R e c e s s e j m i k u g e n e r a l n e g o g r u d z i ą d z k i e g o 20 V I I 1733; S. W a lę g a , o p . c it ., s. 69. 41 A D W O , A a 7, k.144—145. M o w a K . S z e m b e k a n a s e j m i k u g e n e r a l n y m g r u d z i ą d z k i m . B i s k u p m .i n . p o w i e d z ia ł : „ N a d m i e n i a m z a ś b r e v i e l o q u i o j a k s z c z e r z e p r a g n ą c z a d o s y ć u c z y n i ć o b l i g a t i o n i p t a e s i d e n t i a l i z n o s i ł e m s ię n a k o n f e r e n c j a c h z I m c i i j a k o n a j e d n e j z t y c h ż e k o n f e r e n c j i p r a w i e u n a n i m i v o t e c o n c l u s u m b y ł a ż e b y d o p r z y s i ę g i i le w i n s t r u k c j i o n i e j n i e b y ł o m e n c y i n i e p r z y s t ę p o w a ć z t y m w s z y s t k i m p o n i e w a ż t o ż i u r a m e n t u m m i n u s s p e r a t e c o n t i g i t w y r a z i ł e m p r z e d p r z y s i ę g ą h a e c f o r m a l i a , ż e i d ę i n s e n s u m c a łe j R z p l it e j s p o d z ie w a j ą c s ię , ż e a n n u n t I m p p S e n a t o r o w i e i P o s ł o w i e , p o n i e w a ż i n s t r u k c j a o p i e w a ż e b y ś m y a n t e o m n i a p r o m o w a l i P i a s t a m a n e n t e e l e c t i o n e m l i b e r a n a c o g d y n i e t y l k o u n i w e r s a l n y m g ł o s e m n a t e n c z a s z g r o m a d z o n y c h , a le t e ż e t a s s e n s u m I m c i ó w w s p o m n i a n y c h P P S e n a t o r ó w i P o s ł ó w z a c h o d z i ł w y k o n a ł e m t o ż i u r a m e n t u m , k t ó r e s a c r o s a n c t e o b s e r w o w a ć c h c ą o s o b li w i e k i e d y t u z a jd z i e s a l v a r a t i h a b i t o p r o w i n c j i n a s z e j c o p r o c o n d o r e d o n o s z ę W M P a n o m ” . 42 S. A c h r e m c z y k , o p . c it., s. 111. 43 W A P G d a ń s k , 300.29/216, k.174. I n s t r u k c j a P r u s K r ó l e w s k i c h n a s e j m e l e k c y j n y , G r u d z ią d z 27 V I I 1733; A D W O , A b 31, k.25, K . S z e m b e k d o k a p i t u ł y , S m o l a j n y 31 V I I 1733; S. A c h r e m c z y k , o p . c it ., s. 111. 44 W A P T o r u ń VII.50, k.65 i n., A k t k o n f e d e r a c j i P r u s K r ó l e w s k i c h , G r u d z ią d z 27 V II 1733.
Stanislaw Achremczyk
W arm ii bezpieczeństw o i p o tw ierd z en ie jej p ra w . N a p o czątk u s ie rp n ia 1733 ro k u prosił k a p itu łą o w y d e leg o w a n ie na se jm e le k cy jn y posła, k tó r y w s p a r ł b y jego zabiegi p rz y u k ła d a n iu p a ctó w conventôw . K a p itu ła zd ecydow ała, iż to w arzy szy ć b isk u p o w i bądzie k a n o n ik J a n K r a s i ń s k i 45 z w o len n ik S ta n is ła w a Leszczyńskiego. P o d ją ł się on w y k o n a n ia m isji, m im o zapow iedzi k a p itu ły , iż pojedzie do W arsz a w y na w ła s n y koszt. W y słan ie K rasiń sk ie g o na elekcję św iadczyłoby, iż w ś ró d k a n o n ik ó w k a n d y d a tu r a „ P ia s ta ” z y sk ała uznanie. W połow ie s ie rp n ia 1733 r. Szem b ek zarządził o d p ra w ien ie w diecezji n a bo żeń stw w d n iu rozpoczęcia się s e jm u elekcyjnego. 25 s ie rp n ia m ia ły się o d p raw ić w w a rm iń s k ic h kościołach m sze w in te n c ji w y b o ru k ró la i szczę śliw ego zakończenia o b ra d sejm ow ych. A d m in is tra c ję b isk u p stw e m pow ierzył Szem b ek na czas sw ej nieobecności w diecezji k ustoszow i W ojciechow i G rz y
m ale, sy m p a ty z u ją c e m u z k a n d y d a tu r ą „ P ia s ta ” 46.
Po p rzy jeźd zie do W arsz a w y b is k u p S zem b ek dow iedział się o w k ro czen iu w o jsk ro sy jsk ic h do Polski. W raz z in n y m i s e n a to ra m i z ap ro tes to w ał przeciw obcej in g ere n cji w w e w n ę trz n e s p ra w y R z e c zy p o s p o litej47. M imo groźn y ch w iadom ości od d ał głos na S ta n is ła w a Leszczyńskiego i zachęcał szlachtę P ru s K ró le w sk ich do głosow ania zgodnie z zaleceniam i in s tru k c ji sejm ik o w ej. O po w ied ział się w ięc za ty m kró lem , k tó reg o z b ro jn ie n ależało u trz y m a ć n a t r o nie, i k tó r e m u trze b a było okazać w szelkie poparcie.
In fo rm ac je o w y d a rze n iac h w W arszaw ie docierały do F ro m b o rk a z p e w n y m opóźnieniem . K a p itu ła p rz e w id u ją c zgodny w y b ó r k ró la prosiła bisk u p a o z atw ierd zen ie p rz y w ile jó w W arm ii przez now ego m o n arc h ę i p oparcie w k o n flik ta c h w a r m iń s k o -b ra n d e n b u rs k ic h . Szem b ek zapew niał, że dołoży w szelkich sta rań , by p o s tu la ty w a rm iń s k ie zn alazły się w p a ctac h conventach. Z a b iera jąc głos w d ebacie se jm o w ej d o m ag ał się p rz estrz eg a n ia p rz y w ilejó w P r u s K ró lew sk ich , szczególnie p r a w a in d y g e n a tu p rz y ro z d aw a n iu no m in acji na u rz ę d y w tej p r o w i n c ji 48. O W arm ii nie w spom inał. 14 w rz eś n ia 1733 r. S ta n is ła w L eszczyński z ap rzy siąg ł p a cta con v en ta; 19 w rz eś n ia W ojciech G rz y m ała in fo rm o w ał k a n o n ik ó w p rz e b y w a ją c y c h w e F ro m b o rk u o zbliżaniu się w o jsk carsk ic h do W arszaw y. Radził zabezpieczyć a rch iw u m k a p itu ln e i co cenniejsze r z e c z y 49. Z O lsztyna do S m o łajn gdzie p rz eb y w a ł G rz y m ała do chodziły sta le now e wieści o w o jsk a c h rosyjskich. Z o rie n to w an a w sy tu a cji k a p itu ła ju ż 17 w rześn ia p o d jęła d ecyzję o w y s ła n iu k lejn o tó w do G dań sk a oraz zw olniła k a n o n ik ó w z o b ow iązku re z y d e n cji p rz y k a te d rz e n a czas z a w ie ru c h y w o je n n e j w Polsce. U z n ała też za k o nieczne zabezpieczenie k a sy p u b liczn ej i złożonych w n iej pieniędzy. W a rm ia czyniła p ierw sze k ro k i o b ro n n e n a w y p a d ek , g d y b y d ziałania w o je n n e d o ta rły n a jej te ry to riu m . J a n K ra s iń s k i u s p o k a ja ł k a noników , donosząc z W arsz a w y o e n tu z ja sty c z n y m w y borze S ta n is ła w a Leszczyńskiego i z aw ią za n iu k o n fe d e ra c ji n a L itw ie dla o b ro n y now o w y b ra n e g o m o n a r c h y 50. W n ie d a lek im G d a ń sk u uroczyście o b chodzono elek cję Leszczyńskiego.
Z bliżanie się w o jsk ro sy jsk ic h do W arsz a w y p a raliżo w ało p o czy n an ia zw o len n ik ó w L eszczyńskiego, ą u a k ty w n ia ło działalność obozu saskiego. W oto
45 A D W O , A c t a C a p . 16 a , k.83—84. P o s i e d z e n i e k a p i t u ł y 3 V I I I 1733. 46 K . G ó r s k i, P o l i t y c z n a r o l a W a r m i i w R z e c z y p o s p o l i t e j 1466— 1772, P r z e g l ą d Z a c h o d n i, 19-i9. n r 7/8, s. 21; A D W O , A c t a C a p . 16a, k.86v. P o s i e d z e n i e k a p i t u ł y 15 V I I I 1733. 47 B . C z a r t o r y s k i c h , 571, k . 358. 48 A D W O , A a 7, k . 155v—157. M o w a K . S z e m b e k a n a s e j m i e e l e k c y j n y m 1733. 49 A D W O , A b 31, k . 31. W . G r z y m a ł a d o k a p i t u ł y , S m o l a j n y 19 X 1733. 50 A D W O , A b 31, k . 35—36. J . K r a s i ń s k i d o k a p i t u ł y , W a r s z a w a 17 1X 1733.
W armia w o b ec wydarzeń z lat 1733—1736 ś i
czeniu S ta n is ła w a Leszczyńskiego p rzew aży ło zdanie o konieczności w y ja z d u z W arszaw y do G d ań sk a. N ad B a łty k iem m ian o oczekiw ać na sp o d ziew an ą pomoc F ra n c ji. W nocy z 21 n a 22 w rz eś n ia 1733 r. k ró l opuścił stolicą. Za nim podążyli s e n a to ro w ie i liczna szlachta. B isk u p Szem b ek nie dołączył się do k rólew skiego orszaku. K ilk a dni po odjeżdzie L eszczyńskiego w y je c h a ł na W arm ią; 2 p a źd z ie rn ik a s ta n ą ł w B arczew ie. Z d aw ał sobie sp ra w ą , że P ru s y K rólew skie sta n ą sią te re n e m d zia łań w o je n n y ch , k tó re z p ew nością i W arm ii nie om iną. Z B arczew a listo w n ie p o in fo rm o w ał k a p itu łą , o pow rocie z elekcji, zapew niając, iż p o zostanie w ty m tr u d n y m czasie w diecezji. N a d m ie n iał też, że Leszczyński p rz y rz e k ł p rzestrzeg ać w a rm iń s k ic h p r a w i obiecał p o parcie w ro k o w a n iac h z e le k to re m b ra n d e n b u r s k im 31.
T ym czasem w Polsce n a s tą p ił szybki rozw ój w y p a d k ó w . 5 p aźd z ie rn ik a 1733 r. pod b o k iem w o jsk carsk ic h około ty siąca szlach ty o k rzy k n ęło kró lem A ugusta III. W śród n iej znalazł się w o je w o d a sierad z k i A le k sa n d er Szem bek. Inny z Szem beków , K rzysztof, b isk u p k u jaw sk i, u s u n ą ł się z życia p o lity c z nego. W odpow iedzi n a elek cję A u g u s ta III p ry m as T eodor Potocki, 10 i 17 października, w y d a ł w G d a ń sk u dw a m a n ife s ty p o tęp ia ją ce p o d w ó jn ą elekcją. Obie zw alczające się s tro n y rozpoczęły pozy sk iw ać zw olenników .
S y tu a c ja w y m a g a ła s ta ły c h k o n ta k tó w m ięd zy b isk u p e m S zem bekiem a k ap itu łą. Szem b ek p rzy p o m in ał k an o n ik o m , iż w e w ła d za ch w a rm iń s k ic h nie p o w inno być rozbieżności stanow isk, a w s zy stk ie w ażniejsze d ecyzje p o w in n y być p o d e jm o w a n e w spólnie, po n a rad a ch . T y m czasem p rzen ió sł sw ą re zy d en cję do Reszla, sk ą d blisko było do Ś w ię tej Lipki, leżącej już w P r u sach Książących. K a p itu ła w ychodząc n a p rze ciw p o s tu lato m b isk u p a w y s łała do Reszla su fra g a n a w arm iń s k ie g o M ichała Łaszew skiego oraz k an o n ik ó w A n d rz eja B u rc h e rta i M ik o łaja Szulca. M ieli oni w sp ó ln ie z S zem b ek iem ro z w ażyć m ożliwość u c h w a le n ia n o w y ch p odatków . C hciano m ieć pien iąd ze na zaspokojenie p ierw szy ch roszczeń w o jsk k o ro n n y c h lu b n iep rzy jacielsk ich i ty m sam y m zapobiec w k ro czen iu ich na W arm ię. P rz y g o to w u jąc się do z m ia n y sy s te m u p o d atk o w eg o s p e n e tro w a n o a rc h iw u m b isk u p ie w L id z b ark u W arm iń s k im z n a jd u ją c w n im u ch w ałą p o d a tk o w ą z 1717 r. oraz in n e Uczne d o k u m e n ty sk a rb o w e 52.
N ieb aw e m z G d a ń sk a n ad eszły listy p ry m a s a T eodora P otockiego z a p r a szające b isk u p a w arm iń s k ie g o na d w ó r S ta n is ła w a L eszczyńskiego. P otocki chciał w y sondow ać, ja k i jest s to su n e k S z e m b ek a do Leszczyńskiego. P r z y jazd b isk u p a do G d ań sk a, gdzie p rz eb y w a li sen ato ro w ie i w p ły w o w a szlachta P r u s K ró lew sk ich , m ia ł u łatw ić zo rg an izo w an ie k o n fe d e ra c ji w prow incji. Szem b ek jako prezes P r u s K ró le w sk ich m ia ł zwołać se jm ik g e n era ln y , n a k tó r y m zaw iązan o b y k o n fe d era cję dla obro n y S ta n is ła w a Leszczyńskiego. P o tocki, chcąc w y w rze ć n acisk na b isk u p a w arm iń sk ieg o , in fo rm o w ał go o w y b u c h u w o jn y fran c u sk o -a u striac k ie j, o sp o d ziew an ej la d a dzień flocie L u d w i ka X V z żołn ierzam i n a p o k ład a ch i o zgodzie pap ieża n a u zn an ie k ró lem P o lsk i S ta n is ła w a L e s zc zy ń s k ie g o 5S. T ym czasem Szem b ek w a h a ł się, zw lekał z odpow iedzią, zm ieniał m iejsca pobytu, czekał na rozw ój sy tu acji. W pomoc
51 A D W O , A 30, ss. 354—356. K . S z e m b e k d o k a p i t u ł y , B a r c z e w o 2 X 1733. 52 A D W O , A b 31. k . 43—44. K . S z e m b e k d o k a p i t u ł y , L i d z b a r k W a r m i ń s k i 31 X 1733. 53 A D W O , A 30, ss. 505—506. T . P o t o c k i d o K . S z e m b e k a , G d a ń s k b e z d a t y ; ss. 509— 510. T . P o t o c k i d o K . S z e m b e k a , G d a ń s k 7 X I 1733; w t y m o s t a t n i m liś c ie P o t o c k i p i s a ł m .i n .: „ J e ż e l i b y z a ś w ł a ś n ie n i e p o d o b a ło s ię W X M k r ó l o w i , n a m , h o n o r u u c z y n i ć z p r z y t o m n o ś c i s w o j e j p r z y n a m n i c a t e g o r i c a m r a c z d a ć r e s o l u t i o n e m , ż e t o b y ć n i e m o ż e i ż e n a s z e d a r e m n e s ą n a d z i e j e ” .
F r a n c ji za b a rd zo n ie w ierzy ł, R o sja n ie s ta li u p ro g u g ra n ic p ro w in c ji p r u s kiej. T łu m aczy ł p ry m aso w i, że nie cofa sw ego p o p a rcia dla Leszczyńskiego, ale słabe zd ro w ie n ie pozw ala m u p rz y b y ć do G dańska. Zaznaczył, że n a w e t k r ó tk a podróż z R eszla do Ś w ię tej L ip k i jest dla niego m ęcząca, a cóż d o p ie ro jazd a do odległego G d ań sk a. O b iecy w ał jed n ak , że gdy zd ro w ie pozw oli zjedzie na p e w n o do k ró lew sk ieg o boku, na razie w y s y ła posłańca, ab y o p a trz y ł m u w G d a ń s k u d o b rą k w a te rę . W n a s tę p n y c h listach zas ła n ia ł się k o niecznością p o zostania n a W arm ii w obliczu ro sy jsk ieg o zagrożenia, a b y r a to w a ć sw ych p o d d a n y ch p rzed n a d m ie rn y m i k o n try b u c ja m i w o js k c a r s k i c h 51. W połow ie listo p a d a 1733 r. Po to ck i p o d ją ł o sta tn ią p ró b ę n a k ło n ie n ia S z e m b e k a do s ta w ie n ia się w G d ań sk u . W y słał n a W arm ię k a n o n ik a g n ieź n ień skiego, D ziałyńskiego, z re lik w ia m i św. W ojciecha. Szem b ek p rz y ją ł D ziałyń- skiego życzliwie, ale do G d a ń sk a n ie chciał j e c h a ć 55. W otoczeniu L eszczyń skiego uznano, że nie m a sen su n a k ła n ia ć b isk u p a w a rm iń s k ie g o do z ja w ie nia się w G dań sk u , pogodzono się, że Szem b ek pod pozorem zach o w an ia n e u traln o śc i o d d ala się od kró la. B isk u p w a rm iń s k i k o n se k w e n tn ie , już od w rz eś n ia 1733 г., p o d trz y m y w a ł sw ą decyzję, a b y o k res w o jn y dom ow ej p rz e żyć n a W arm ii. P o stan o w io n o w ięc u p o m n ieć się p rz y n a jm n ie j o pien iąd ze z W arm ii n a w ojsko k o ronne. W ty m celu re g im e n ta rz k o ro n n y , Jó z e f P o to cki, w y s ła ł do b isk u p a k a p ita n a Filk iew icza. Szem b ek ugościł w y s ła n n ik ó w serdecznie, ale stanow czo odm ów ił p łac en ia p ien ięd zy bez a s y g n a ty w y s ta w io n e j przez re g im e n ta rz a Potockiego 56. W k o ń c u p e w n ą su m ę p ien ięd zy w o js k u k o ro n n e m u przek azał, jed n a k że w k ró tc e doszły now e żądania. Otóż ocknęła się z o d rę tw ie n ia szlac h ta P r u s K ró le w sk ich . Bez u d z ia łu se n a to ró w , z i n i c ja ty w y k a sz te la n ica rypiń sk ieg o , S e b a s tia n a M ełdzyńskiego i w ojew odzica inflanckiego, W ilh elm a Schlieb en a, zw ołano zjazd szlachecki do G rudziądza. 24 listo p a d a 1733 w G ru d z iąd z u zaw iązano k o n fe d era cję P r u s K ró le w sk ich w y b ie ra ją c n a jej m a rs za łk a M ełdzyńskiego. C elem k o n fe d era cji b y ła obrona S ta n is ła w a Leszczyńskiego, w o ln ej elekcji, su w eren n o ści p a ń stw a , religii rz y m s k o k ato lic k ie j, p rz y w ile jó w P r u s K ró lew sk ich . P o stan o w io n o u tw o rzy ć w o jsk o k o n fe d era ck ie o p a rte n a p o sp o lity m ruszeniu, a dow ództw o n a d n im pow ierzono S chliebenow i. U tw orzono s e k r e ta r ia t i s k a rb k o n fed erack i. Do szlachty, m iast, s ta ro s tw i d ó b r d u c h o w n y ch zaczęto rozsyłać u n iw e rs a ły ż ą d a ją ce w y s ta w ie n ia żołnierzy, d o starczen ia p ien ięd zy i p ro w ia n tu . 28 lis to p a da z g ru d z ią d zk ie j k w a t e r y M ełdzyńskiego w y s ła n o u n iw e rs a ły n a W arm ię. O znajm iono w n ich cel zaw iązan ia k o n fe d e ra c ji i d o m agano się od W arm ii w y staw ien ia 600-osobowego o d d ziału jazdy, tak ieg o ż o ddziału piechoty, i to w ciągu dw óch ty g o d n i. Ż ołnierze p o w in n i być p rz esła n i n a d rz ek ę D rw ęcę, sta łe m iejsce g ro m ad z en ia się pospolitego ru sz en ia P r u s K r ó le w s k ic h 57.
U n iw e rsa ły tr a f iły do m ia st w a rm iń s k ic h bez p o w iad o m ie n ia bisk u p a i k a p itu ły w a r m iń s k ie j o ich w y s ła n iu i b ez zgody ty ch że n a ich ogłoszenie. D opiero k ilk a d n i później, M ełdzyński w sp e c ja ln y m liście do b isk u p a S zem b e k a o zn ajm ia ł o z aw ią za n iu k o n fe d era cji i o jej żąd a n ia c h w s to su n k u do W arm ii. P ro s to w ał p rz y ty m stw ie rd ze n ie z u n iw e rsału , iż żołnierzy w a r m iń sk ich n a leży w ysłać do G rudziądza. S zem bek poczuł się u ra żo n y , iż bez jego
54 A D W O , A 30, ss. 506—508. K . S z e m b e k d o T . P o t o c k ie g o , Ś w i ę t a L i p k a , b e z d a t y ; s s . 511—513. K . S z e m b e k d o T. P o t o c k i e g o , b e z d a t y . 55 A D W O , A 30, ss. 514—515. T . P o t o c k i d o K . S z e m b e k a , G d a ń s k 15 X I 1733; s. 516, K . S z e m b e k d o T. P o t o c k ie g o , b e z d a t y . 56 A D W O , A . 30, ss. 513—514. K . S z e m b e k d o T . P o t o c k i e g o , b e z d a t y . 57 A D W O , A a 7, k . 64—64v. U n i w e r s a ł k o n f e d e r a c j i P r u s K r ó l e w s k i c h , G r u d z i ą d z 2 8 X 1 1733.
W arm ia w o b e c wydarzeń z la t 1733—1736 33
zgody k o n fe d era ci rozesłali po W arm ii sw oje u n iw e rsały . Zaznaczył, iż nie p o in fo rm o w an o go też o zw o łan iu z jazd u g rudziądzkiego, co godziło w p r e ro g a ty w y p re z y d e n ta P r u s K ró lew sk ich . O d m a w iał w y p e łn ie n ia ż ąd a ń konfe- d e rac k ic h zas ła n ia jąc się o d rę b n y m i p r a w a m i W arm ii. N a d m ie n iał też, iż o s ta tnio W arm ię d o tk n ęła fa la k lę s k żyw iołow ych, k tó re o g ran iczy ły dochodowość b isk u p stw a , a poza ty m zapłaciła ona n ale żn ą r a tę p ien iężn ą w o js k u k o r o n n e m u s8. P o d o b n ie zareag o w ała k a p itu ła w a rm iń s k a 5e. W y słała ona do b isk u p a dw ó ch k a n o n ik ó w B u rc h e rta i M ik o łaja Szulca. Z an im w y je c h a li oni z F r o m borka, 11 g r u d n ia odbyło się p osiedzenie k a p itu ły . Ż ąd a n ia k o n fe d era cji g r u d ziądzkiej uznano za sprzeczne z p ra w a m i W arm ii, stw ierdzono p o trzeb ę k o n su ltac ji z b isk u p e m i s ta n a m i w a rm iń s k im i. W y sunięto p ropozycję zw o łan ia s e jm ik u w a r m iń s k ie g o 60. Szem bek, z azn ajo m io n y lis to w n ie z p o s ta n o w ie n ia m i k a p itu ły , zgodził się z n im i, m ocno p o d k re ślając , że n ie m oże być rozbieżności m ię d z y n im a k a p itu łą w obec ż ą d a ń M ełdzyńskiego. W połow ie g ru d n ia 1733 r. B u r c h e r t w ra z z Szulcem p rz y b y li do Reszla. P o rozm ow ie z Szem bekiem , u d a li się do L id z b a rk a W arm ińskiego, a b y w a rc h iw u m b is k u p im znaleźć d o k u m e n ty dotyczące św iad czeń p o d a tk o w y c h W arm ii n a rzecz P r u s K ró le w sk ich i s k a r b u koronnego. P o s zu k iw a n ia a rc h iw a ln e o kazały się owocne. K a n o n icy znaleźli k w ity sk a rb o w e z o k re su w ie lk ie j w o jn y północnej stw ie rd zające, iż b isk u p stw o p rzek azało sk a rb o w i P r u s K ró le w sk ich znacznie w ięcej p ien ięd zy niż b yło zobow iązane. P ie n ię d z y ty c h s k a rb p ru s k i n ig d y W arm ii n ie zwrócił. Z naleziono ró w n ie ż d o k u m en t, w y s ta w io n y p rzez A u g u sta II, z w aln iają cy b isk u p stw o od p łac en ia p o d a tk ó w n a w o jsk o saskie. Po p o w tó rn y m z ja w ien iu się k a n o n ik ó w w R eszlu i rozm ow ie z S zem bekiem , zd ecydow ano zwołać s e jm ik w a rm iń s k i n a 29 g ru d n ia 1733 do R e s z la 61. W ty m celu 19 g ru d n ia w y szły z R eszla u n iw e rs a ły do m ia s t i k o m o rn ic tw ®2. T ym czasem , S c h lieb en u p o m n ia ł się o w y k o n a n ie k o n fe d e ra c k ic h żądań. Po czym, k o n fe d era ci — w ied ząc zap e w n e o zw o łan iu s e jm ik u w a rm iń s k ie g o — dali b is k u p s tw u spokój. C zekali n a p o sta n o w ien ia s ta n ó w w a rm iń s k ic h . M eł- dzyński ze S ch lie b e n em b y li og ro m n ie zajęci śc iąg a n ie m p o d a tk ó w i o rg a n i z o w an iem w o jsk a konfed erack ieg o . M iasta, d uchow ieństw o, sta ro sto w ie i szla c h ta ociągali się z p łac en ie m p ien ięd zy i w y s ta w ia n ie m pocztów zb rojnych. Liczni o d w o ły w ali się do k ró la S ta n is ła w a L eszczyńskiego o zm niejszenie, a n a w e t u w o ln ien ie od ciężarów nało żo n y ch przez k o n fe d era cję. Leszczyński, chcąc zask arb ić sobie w dzięczność p o d d a n y ch , szedł n a u stęp stw a. Z te j spo sobności p o stan o w ił sk o rzy stać ró w n ie ż b is k u p Szem bek. Z w rócił się on o p o moc n ie do S ta n is ła w a L eszczyńskiego, ale do p ry m a s a T eodora Potockiego.
58 A D W O , A a 7, k . 65—66v. K . S z e m b e k d o S. M e łd z y ń s k ie g o , b e z d a t y . B i s k u p p i s a ł : „ u n i w e r s a ł y W M P a n a k t ó r e p o m i a s t a c h w p r z ó d n i ż e l i d o m n i e d o s z ły o p u b l i k o w a n e b y ł y c z u j ę s i ę b y ć l a e s u m i n i u r i b u s t e r r i t o r i a l i b u s e t r e g a l i b u s k t ó r e m i z a s z c z y c a s ię d i e c e z ja m o ja , s e c u n d u m S S . p o n l i f i c a m e t d i v o n u m R e g n i P o l o n i a d i p l o m a t a c o d o t ą d n i e b y ł o p r a c t i c a t u m a b y z k a n c e l a r i i k o r [ o n n e j ] d o b i s k u p s t w a m e g o b y ł y w y d a w a n e p r ó c z r e s c r ip - t ó w d o m n i e s a m e g o , z n o s z ą c t o j e d n a k a e q u a n i m o h a c t e m p o r u m c i r c u m s t a n t i a ” . 59 A D W O , A b 31, k . 48. S. M e łd z y ń s k i d o k a p i t u ł y , G r u d z i ą d z 4 X I I 1733; A . E i c h h o r n , o p . c it ., s. 158. 60 A D W O , A c t a C a p . 16, k . 7v—8. P o s i e d z e n i e k a p i t u ł y 11 X I I 1733; A 30, s. 391. K a p i t u ł a d o К . S z e m b e k a , F r o m b o r k 11 X I I 1733. 61 A D W O , A b 31, k . 52—53v. A . B u r c h e r t , M . S z u lc d o k a p i t u ł y , R e s z e l 18 X I I 1733; A b SI, k . 50—50v. K . S z e m b e k d o k a p i t u ł y , R e s z e l 19 X I I 1733; A . E i c h h o r n , o p . c it., ss. 158—159. 62 A D W O , A 30, ss. 397—399. U n i w e r s a ł n a s e j m i k w a r m i ń s k i d o k o m o r n i c t w ; ss. 399— 401. U n i w e r s a ł n a s e j m i k w a r m i ń s k i d o m i a s t . W u n i w e r s a l e u z a s a d n i o n o p o t r z e b ę z w o ł a n ia s e j m i k u ż ą d a n i a m i k o n f e d e r a c j i M e łd z y ń s k ie g o . 3 — K o m u n i k a t y
