Koncepcje operacyjne polskiego Sztabu Generalnego wobec Prus Wschodnich w latach 1919-1939

Stawecki, Piotr

Koncepcje operacyjne polskiego

Sztabu Generalnego wobec Prus

Wschodnich w latach 1919-1939

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-4, 381-398

P io tr Staw ecki

KONCEPCJE OPERACYJNE POLSKIEGO SZTABU

GENERALNEGO WOBEC PR U S WSCHODNICH W LATACH

1 9 1 9 — 1 9 3 9

A r ty k u ł n in ie jsz y stan o w i p ie rw s z ą i zap e w n e s k r o m n ą ty lk o p ró b ę w zak re sie p r z e d s ta w ie n ia k o n cep cji o p e ra c y jn y c h polskiego S z tab u G en e­ ra ln eg o w obec P r u s W sch o d n ich w d w u d ziesto leciu m ię d zy w o jen n y m . H isto ­ ry c y polscy, s k u p ia ją c się b o w ie m n a b a d a n ia c h p o p rzed zający ch bezpośrednio w y d a rze n ia k a m p a n ii jesie n n ej 1939 ro k u , nie d o strz eg a li n ieja k o w cześn iej­ szych p ra c p o lsk ich sztabow ców w o d n ies ien iu do s tu d ió w w o jn y -polsko- -niem ieck iej. S tą d też o p ra co w a n ia d o tyczące p olskich p lan ó w w o jn y z N iem ­ cami są t a k nieliczne. Je śli zaś h is to ry c y w s w y ch p ra c a c h m on o g raficzn y ch p re zen to w ali p o d ję ty tu ta j te m a t, to b ą d ź n a w ęższym o d c in k u c h ro n o lo ­ gicznym l, b ą d ź w szerszy m a le in n y m aspekcie niż n i n ie j s z y 2. W zględy te pow odow ały, że p isząc te n a r ty k u ł • trz e b a było sięgnąć do źródeł a r c h iw a l­ nych. Ic h rozp ro szen ie n ie p o z w ala je d n a k n a stw ierd zen ie, że zostały one w p e łn i w y k o rz y stan e .

P o n ie w a ż p la n y w o je n tk w ią w d u ż y m sto p n iu w g eografii p a ń s tw p r o ­ w ad zą c y ch je, a r ty k u ł ro zp o czy n am od c h a r a k te r y s ty k i w o jsk o w o -g eo g ra- ficznej o b sz a ru b y ły ch P r u s W schodnich i północnego M azowsza. S tu d ia o p e rac y jn e polskiego S z ta b u G en eraln eg o , p rz y n a jm n ie j w la ta c h 1926— 1927. a być może i w lata ch późniejszych, w ią za ły się bo w iem ściśle z ty m terenem

-W O JS K O -W O -G E O G R A F IC Z N A C H A R A K T E R Y ST Y K A P R U S W SC H O D N IC H I PÓ ŁN O C N E G O M A ZO W SZA

P r u s y W schodnie liczące 38 tys. k m ! p o w ie rzc h n i b y ły dogodną bazą do a ta k u m ilita ry z m u niem ieckiego n a Polskę. E n k la w a ta — n a z w a n a przez R. U m iasto w sk ieg o „ e u ro p e js k ą k o lo n ią Rzeszy N iem ie ck iej” 3 w rz y n a ła sie od północy w te r y to r iu m Polski, w y d łu ż ając jej g ran ice z są siad em zacho­ d n im o 607 k m . P r u s y W schodnie o d d alo n e od W a rs z a w y z aled w ie o 120 km ,

* R e fe r a t w y g ł o s z o n y na s e s j i ,,Z w i ą z k i W a r m ii i M a zu r z z ie m ia m i p o l s k i m i w X I X

t X X w i e k u ”, O ls z t y n 28 X 1980 r.

1 P o r . P . Ł o s s o w s k i , M ię d z y w o j n ą a p o k o j e m . N ie m i e c k i e z a m y s ł y w o je n n e na w s c h o ­ dzie w o b licz u t r a k t a t u w ersa ls kie g o . M arze c—czerw ie c 1919 r o k u . W a r s z a w a 1976, s s . 161—215. 2 H . B u ł h a k , P o l s k o - fr a n c u s k ie k o n c e p c je w o j n y o b r o n n e j z N ie m c a m i z la t 1921—1926. S tu d i a z D ziejó w Z S R R i E u r o p y Ś r o d k o w e j , 1979, t . 15, s s . 69— 96; C . F i l u s , K o n c e p c je i p la n y o b r o n y g r a n ic y p o ls k o - n i e m ie c k ie j oraz ic h reali zacja w latach 1918—1939, w : S z k i c e z d z i e j ó w w o j s k o w y c h P o l s k i w l a t a c h 1918—1939. P o d r e d . B . M i ś k i e w i c z a . P o z n a ń 1979, s s . 13—50.

3 R . U m i a s t o w s k i , G eografia w o je n n a R z e c zy p o s p o lite j i z ie m o ś cie n n ych , W a r s z a w a 1924, s . 44.

3 8 2

zag ra ża ły p rz e d e w s zy s tk im stolicy P olski, choć b y ły też k o rz y s tn y m r e jo ­ n e m s k ą d ró w n ie dobrze m ożna było rozpocząć d zia łan ia p rzeciw w ą s k ie m u k lin o w i p o m o rsk iem u , jak i w sp ó ln ie z L itw ą p rzeciw k o ry ta rz o w i w il e ń ­ sk iem u . T oteż o k re ślen ie g e n e ra ła G u s ta w a O rlicz-D reszera, że o b szary P r u s W schodnich i L itw y „w iszą n a d P o lsk ą ja k miecz D a m o k le s a ” J w y d a je się n ie ty lk o e fe k to w n e pod w z g lęd e m lite ra c k ie j form y, ale ja k n a jb a rd z ie j słuszne.

T e re n d zia łań w o je n n y ch P r u s W schodnich p osiadał g ran ice zarów no n a tu r a ln e ja k i k o n w e n cjo n a ln e , sztuczne. N a p ó łn o cn y m zachodzie g ran icę n a ­ t u r a ln ą o długości 220 k m , od rz ek i P re g o ly do G d a ń sk a , tw o rz y ł p ły tk i i n ied o s tę p n y tu ta j d la w ię k sz y ch o k rętó w , B a łty k . N a zachodzie te r e n te n o graniczał 200 k m odcinek dolnej W isły. P o łu d n io w a gran ica, sztucznie w y ­

tyczona t r a k t a t e m w e rs a ls k im , a n a s tę p n ie w k ró tc e po plebiscycie o k re ślo n a p rzez p rzew odniczącego K o n fe ren c ji A m b a sa d o ró w do p rz ed sta w icie la P olski w P a r y ż u w p iśm ie z 15 s ie rp n ia 1920 rok u , p rz e b ieg a ła w z d łu ż nizin i była pozbaw iona w iększych p rzeszkód n a tu r a ln y c h . G ra n ica ta z ataczała łu k od W isły p ow yżej G ru d z iąd z a i podn o siła się w k ie r u n k u półn o cn o -w sch o d n im n iem a l do b ieg u rz e k i N a rw i i B i e b r z y 6. Z L itw ą P r u s y W schodnie g r a n i­

czyły n a o d cin k u 245 km.

P o d w zględem u k s z ta łto w a n ia p o w ie rzc h n i P r u s y W sch o d n ie dzieliły się n a tr z y w y ra ź n e pasy. P ierw szy , k tó reg o g ra n ic ę p ó łn o cn o -w sch o d n ią sta n o w ił B a łty k , b y ł ró w n in n y . D rugi, w łaściw e P o jezierze M azurskie, to k r a in a m o ren o w a, n ie r e g u la r n ie p o fa łd o w an a , z licznym i jezioram i. W k i e ­ r u n k u ró w n o leżn ik o w y m , od Wisły, w re jo n ie G ru d z iąd z a — C h e łm n a przez rejon: I ła w y — O stró d y — N idzicy — O lszty n a — M ik o łaje k — G iżycka — W ęgorzew a ciągnie się p as w y n ie sień ro z szerzający się k u p ó łn o cn em u w s ch o ­ dowi. N ajw y ższe w y n ie sien ie w -tym pasie n a zachodzie stan o w ią tzw . P a ­ górki G ru n w a ld z k ie leżące n a p o łu d n ie od O stródy. G ó ra D y le w sk a położona jes t n a 313 m npm . N a wschodzie, m iędzy G ołdapią a O leckiem leżą Góry Szeskie (309 m npm). Trzeci pas tw o rz y ró w n in a sa n d ro w a ciągnąca się od Pisza aż po Nidzicę. Id e a ln a p ra w ie ró w n in a p o łu d n io w y ch M a z u r jest p o ­ k r y t a lasam i, p rz e c in a ją ją szerokie i b a g n is te d oliny w olno p ły n ąc y ch d o ­ pły w ó w N a r w i 6.

O drębność k r a jo b r a z u M a zu r tw o rz y duża ilość jezior. Do n ajw ię k sz y ch w e w sch o d n iej części należą: M am ry , N iegocirr i Ś n ia rd w y z a jm u ją c e łącznie z p rzy le g ły m i odnogam i obszar 31 700 h a i ciągnące się n a długości 76 km. N a n ie k tó ry c h o d c in k a ch ła ń c u ch ty c h jezior jest p o dw ójny. A k w e n y te w n o m e n k la tu rz e w o jsk o w ej s ta n o w ią tzw . linię Je z io r M azurskich. D rugi ciąg jezior jest położony n a zach o d n im s k r a ju M azur. Są to: Jezio rak , D rw ęc­ kie, Szeląg W ielki, N arie, Ł ań s k ie i P lu sz n e 7.

W licznych g ru p a c h jezior ry n n o w y c h , n a zboczach środkow ego pasma wzgórz, b ierz e sw ój początek w ie le rzek. Do W isły sp ły w a Osa i Drw ęca,

4 G e n . O r l i c z - D r e s z e r , S t u d i u m a r m ii «M ła w a » z p u n k t u w id z e n ia N a czeln eg o D o w ó d ztw a G r u p y A r m i i «Zachód» (za p o tr ze b o w a n ie s i t i ś ro d k ó w ) oraz m o żliw o ś ci działa ń, C e n t r a l n e A r c h i w u m W o j s k o w e ( d a l e j C A W ) , G I S Z , P D - 1 . 5 S t . Z a j c h o w s k a , S p r a w a d e m a r k a c ji g ra n icy w e r s a l s k i e j , s t u d i u m g e o g ra fi czn o -h is to - ry c z n e , w : P r o b le m p o ls k o - n i e m ie c k i w tr a k ta c ie w e r s a l s k i m . P o d r e d . J . P a j e w s k i e g o , P o z ­ n a ń 1963, s. 308 i ^ 6 P o r . Z b . J a n u s z k o , M K i e ł c z e w s k a - Z a l e s k a , W o je w ó d z t w o o ls z ty ń s k i e , Z a r y s geog rafii gospodarczej, W a r s z a w a 1955, s s . 14— 18. 7 I b i d e m , s s . 22—26.

do N a rw i Orzyc, Rozoga, Pisa, do B ieb rz y liczne stru m ie n ie i rzeczki tw o ­ rzące u stóp P o je zie rz a M az u rs k ieg o szero k i b ło tn is ty pas. N a północ do rzeki P re g o ły s p ły w a Ł y n a o długości 289 k m o ra z W ęg o ra p a (172 km ). R zeka P a s łę k a W pada w p ro s t do Z alew u W iślanego B.

Je zio ra, rz ek i oraz liczne k o m p le k s y leś n e ro zsian e po cały m P o je zie rz u tw o rz y ły te r e n pocięty, o g ra n ic za jąc y p rz ejrzy sto ść, o licznych cieśninach, w s k u te k tego tr u d n y do m a n e w ro w a n ia w ojsk. Aż po w ielk ie jeziora śró d - k o w o m a z u rs k ie b y ł to obszar ciągłych przeszk ó d tere n o w y c h , b ie r n y z a ­ rów no d la s tro n y niem ieck iej, ja k i po lsk iej ”.

J e d y n ie n a zach o d n ic h k r a ń c a c h tej b a r ie r y z n a jd o w a ła się b r a m a o sze­ rokości 40— 45 km , o słonięta d o lin ą dolnej W isły, m a ją c a sw ą p o d sta w ę w ziem i c h ełm iń sk iej. B ra m a ta p ro w a d ziła na n a jk ró ts z e j d ro d ze do .p o d staw o p e ra c y jn y c h p rz e c iw n ik a i w ęzłów k o m u n ik a c y jn y c h M a lb o rk a i K ró lew ca. P o z w a lała ona w y jść w ięk szy m m as o m w o jsk na fla n k ę i ty ły p rz ec iw n ik a w o tw a r ty i n izin n y te r e n n a d m o rs k i dorzecza P reg o ły .

W b r a m ie zach o d n iej z ary so w an e b y ły trz y k o le jn e linie o bronne. P i e r w ­ sza to rz e k a L iw a p rz ed łu żo n a n a w schód p rzez g ru p ę jezior: Jezio ra k , Gil W ielki, Szeląg. D ru g a — to K a n a ł E lb lą sk i (O b e rlä n d e r K a n al) p rzed łu żo n y na p o łu d n io w y w sch ó d p rz ez J e z io ro D rw ęck ie i jezioro Szeląg w re jo n ie O stródy. T rzecią s ta n o w iła rz ek a P asłę k a. P rz e jś cie p rzez te p rzeszkody, m ogące h a m o w ać r u c h w o jsk n a k i e r u n k u K ró lew ca, z a p e w n ia ły — ja k sądził gen. O rlicz-D reszer — k o r y ta r z e m iędzy jezio ra m i g ru p y zachodnio- i ś r o d k o w o m a z u r s k ie j,0.

P r u s y W sch o d n ie zaw dzięczały sw o ją obronność głów nie połączeniu pasa w zn iesień z jez io ra m i oraz k o m p le k so m leś n y m i bagnom . T e n a tu r a ln e właściw ości te r e n u u z u p e łn ia ła d o b ra sieć k o m u n ik a c y jn a . B yła ona gęsta i w d o sk o n a ły m stanie. B u d o w an o ją jeszcze p rzed I w o jn ą św ia to w ą z m yślą o fro n cie w sch o d n im . W p ierw sze j połow ie la t d w u d z ies ty c h n a 1 ty siąc k m 2 p o w ie rzc h n i k r a j u p rz y p a d a ło 82,2 k m linii k o lejo w y ch . N ie w liczano do tego ty siąca k m linii w ą sk o to ro w y c h . Is tn ie ją c e linie b y ły w o k resie m ię ­ d z y w o jen n y m u lepszane, a w zach o d n iej części p ro w in c ji b u d o w a n o nowe.

D obrze też b y ły ro z b u d o w an e drogi bite. Sieć k o m u n ik a c y jn a m ia ła dużą zdolność p rz ep u sto w ą . N a g łó w n y c h m a g is tra la c h pociągi m o g ły p rz eb ieg ać co 10 m in u t. S ta n te n ju ż w połow ie la t d w u d z ies ty c h p o zw alał n a p r z e r z u ­ cenie z jed n eg o k r a ń c a k r a j u n a d r u g i k ra n ie c około 4 w ie lk ic h jed n o s te k w ciągu doby. Oznaczało to, że p rz ec iw n ik u r u c h a m ia ją c odw ód m ó g ł kolejn o na ró ż n y ch o d c in k a ch f r o n tu u z y sk iw ać p o m y śln e d la siebie rozstrzy g n ięcia lokalne. C h a ra k te ry s ty c z n e było, że P r u s y W sch o d n ie b y ły słabo zw iązan e k o m u n ik a c y jn ie z D ru g ą R zecząpospolitą. W iele a r te r ii było d o p ro w a d zo ­ nych do g ra n ic y z P o lsk ą i kończyło się tu ślepo, nie m a ją c p rzed łu że n ia w a rte r ia c h b ieg n ą cy c h d ale j u .

Dobre, n a tu r a ln e w łaściw ości o b ro n n e P r u s W schodnich zostały u m o c­ nione r ę k ą lu d zk ą. F o rty fik a c je z b u d o w an e w p ierw szy c h d w óch d ziesią­ tk a c h la t X X w ie k u n a p rz e s m y k a c h leś n y ch ora z m iędzy jez io ra m i f r o n ­ te m w o g ólnym k i e r u n k u k u p o łu d n io w i tw o rz y ły z w a łu P o je zie rz a M a ­ zursk ieg o b a r ie r ę z n a tu r y ła tw ą do obrony, tr u d n ą do forso w an ia. F o r ty ­

Koncepcje operacyjne polskiego Sztabu G en e ra ln e g o 3 8 3

8 I b i d e m .

9 O r l i c z - D r e s z e r , o p . d t . 10 I b i d e m .

3 8 4

fikacje te zostały ro z b u d o w a n e zw łaszcza w d ru g ie j połow ie la t trzy d z ie s­ ty c h 1S.

Po św ięćm y te ra z k ilk a u w a g z a lu d n ien iu P r u s W schodnich. P r z y p o m n ij­ my, że u s c h y łk u X I X w ie k u n a le ż a ły one do o b szaró w w y lu d n ia ją c y c h się. Wówczas to n a s tą p ił p o w a żn y o d p ły w ludności do N iem iec zachodnich, gdzie ro zw ijał się p rzem y sł. N a p o c zą tk u la t d w u d z ies ty c h P r u s y W sch o d n ie z a ­ m ieszkiw ało nieco p o n a d d w a i p ó ł m ilio n a ludzi, co ś re d n io d a w ało 52,5 osób n a k m 2. P rz e ciętn a gęstość z a lu d n ien ia była w ięc o połow ę niższa aniżeli w Niem czech. N a jsłab iej z as ied lan e b yło P o jezierze M azurskie; w re je n c ji olszty ń sk iej z am ieszk iw ało 45 m ieszk ań có w na, k m 2, zaś p o w ia ty : p isk i •— 30,5, nid zick i — 36, w ęg o rzew sk i — 38,5. G d y b y ś m y odjęli od p rz eciętn ej gęstości z a lu d n ie n ia P r u s W sch o d n ich ludność m ia s t w ów czas o trz y m a lib y ś ­ m y z aled w ie 37 m ieszk ań có w n a k m 2. S ła b y p r z y ro s t ludności, p rz y d u żej em ig rac ji tak ż e w o k resie m ię d z y w o jen n y m — m im o że w ła d ze h a m o w ały odpływ — s p ra w ia ł, że p ro w in c ja la o d czu w ała b r a k r ą k do p ra cy . N a 1000 m ieszk ań có w b yło 486 mężczyzn, p rz y czym n a 1000 m ężczyzn b yło 395 w w ie k u o d 18 do 50 lat. Oznaczało to, że P r u s y W sch o d n ie p o sia d ały 385 ty s mężczyzn w ty m w ła śn ie w iek u . W sp ó łczy n n ik z d o ln y ch do służby w o jsk o w ej b y ł więc n a jw ię k sz y w Rzeszy n iem ieck iej 1S.

Z asied len ie k r a j u b y ło śred n ie. J e d n a osada, zam iesz k iw a n a p rzeciętn ie przez 200 osób, p r z y p a d a ła n a 5 k m 2. P rz e w a ż a ły osiedla m ałe. Z m ia s t n a j ­ w iększy b y ł K ró le w iec (245 tys. m ieszkańców ) położony u u jścia P reg o ły , D ru g ie m iejsce z ajm o w ała T ylża (39 tys. osób), trzecie — O lsztyn i W y stru ć (ponad 30 tys. o s ó b ) 14.

P r u s y W schodnie b y ły w ysoko p o sta w io n y m o k ręg iem rolniczym , e k s p o r­ te re m n a d w y ż e k p ro d u k c ji ro ln e j i h o d o w la n ej do Rzeszy. D obrze ro z w in ięta b y ła h o d o w la koni. W 1913 r. ich liczba osiągnęła pół m ilio n a sztuk. W obec b r a k u b o g actw m in e ra ln y c h n ie p o siad an o w a r u n k ó w do stw o rz en ia n o w o ­ czesnego p rz em y słu . W okresie, k ie d y w W estfalii i N a d re n ii zaczął p o w s ta ­ w ać w ielk i p rz e m y s ł w s ch o d n io p ru sk a p ro w in c ja będąca d o m en ą ju n k ró w , leżąca n a w sch o d n im k r a ń c u ówczesnego p a ń stw a , n ie sta ła się te re n e m z a in te re s o w a n ia k a p ita łó w . P rz e m y s ł m etalo w y , zlo k alizo w an y jed y n ie w K ró le w cu i E lblągu, p o k r y w a ł zaled w ie część z ap o trze b o w a n ia p r o w i n c j i ,5.

P rz e jd ź m y do c h a r a k te r y s ty k i w ojsk o w o -g eo g raficzn ej północnego M azo­ wsza.

O b szar polski m iędzy P r u s a m i W schodnim i a linią B iebrzy, N a rw i, W a r ­ szaw ą i śro d k o w ą W isłą b y ł p ły tk i, liczył 70— 100 k m głębokości i zw ężał się do 30—40 k m w części p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j16. W łaściw ie pod w zględem te ­ re n o w y m p a s p o g ra n ic zn y z P r u s a m i W schodnim i m ożna podzielić n a dw ie części: z ac h o d n ią i w schodnią.

Część zachodnia, tzw .odcinek M ław a, w ynoszący około 60 km , rozciągał się od lin ii D ąb ró w n o — S ierp c aż po rz ek ę Orzyc. B y ł to odcinek bez w ię k ­ szych p rzeszkód teren o w y ch , p o sia d ając y stosu n k o w o dobrze ro z w in iętą sieć drogow ą, n a d a ją c y się do m a n e w r u w ojskam i. Po stro n ie w s ch o d n io p ru sk ie j

12 I b i d e m . 13 I b i d e m , s s . 45—47. 14 I b i d e m . 15 I b i d e m ; t a k ż e Z b . J a n u s z k o , M . K i e ł c z e w s k a - Z a l e s k a , o p . c i t . 16 A d a m u s , P o ł o ż e n i e w o j s k o w o - g e o g r a f i c z n e P o l s k i m i ę d z y w o j e n n e j . A S G , r o z p r a w a d o ­ k t o r s k a . m a s z y n o p i s .

p rzed łu żał się w k ie r u n k u O lsztyna, przech o d ząc w w iele le ś n y ch i jez io r­ n y c h cieśnin. T ęd y p ro w a d z iła n a jk ró ts z a d ro g a z P r u s W schodnich n a W a r ­ szawę, jak i z W arsz a w y n a K rólew iec. P rz e z ś ro d e k tego o d cin k a w k i e r u n ­ k u d o fro n to w y m b ieg ła d w u to ro w a lin ia ko lejo w a: W a rsz a w a — M ław a — D ziałdow o — Iław a z o d gałęzieniem w D ziałdow ie n a B ro d n icę i Nidzicę — O lszty n ek 11.

Część w schodnia, rozciąg ająca się od rz ek i Çpzyc aż po g ra n ic ę z L itw ą, z p u n k t u w id zen ia d z ia łań w o jsk o w y ch m ia ła n a ogół c h a r a k te r b iern y . Część tę stanow iło: a — obniżenie te re n o w e m ięd zy rz ek ą O rzyc i rz e k ą Pisą, p rz esło n ięte k o m p le k sa m i leś n y m i P uszczy M yszynieckiej o złych i p o d m o k ły c h d rogach, z am k n ięte b yło od p o łu d n ia rz e k ą Narwią,- zn aczną przeszkodą ta k ty c z n ą z ra cji jej rozlew ności i szero k iej z ab a g n io n e j doliny. To obniżenie p rz ed łu ża ło się po s tro n ie w sch o d n io p ru sk ie j w o b n iżen ie m a ­

z u rsk ie przesło n ięte Puszczą P is k ą i g ru p ą w ielk ich jezior śro d k o w o m a zu r- skich; b — b ag n a i duże k o m p le k sy leśne, p o p rz e rz y n a n e licznym i jezioram i w zd łu ż C zarn e j H ańczy, K a n a łu A u g u s to w sk ieg o i rz ek i Biebrzy.

W części w sch o d n iej m o żn a odróżnić trz y p o d odcinki tere n o w e . D w a z n ich ło m ży ń sk i i su w alsk i zezw alały n a dogodniejszy m a n e w r w o jsk am i, trze ci —■ ostrołęcki do d z ia łań w ięk szy ch m as w o jsk a n ie n a d a w a ł się. T en o sta tn i w y c in ek o szerokości około 55 km , od rz ek i O rzyc po rz ek ę Pisę, dość słabo zaludniony, na ogół o tw a r ty w w y n ik u w y trz e b ie n ia P u szczy K u rp io w s k ie j, p o p rz ec in a n y b y ł w k i e r u n k u d o fro n to w y m w ie lu b ło tn is ty m i r z e c z k a m i ls. O dcinek ło m ży ń sk i o szerokości około 60 km , ro z ciąg ający się od rzeki P isy po rz ek ę Łęg, b y ł ró w n ież o tw a r ty i m ia ł w zględnie d o b re drogi. Na obu jego k r a ń c a c h z n a jd o w a ły się lin ie d o fro n to w e: w ąsk o to ro w a Ł om ża— K olno i n o r m a ln a ko lej je d n o to ro w a B iały sto k — G ra jew o . P o stro n ie w s ch o d n io p ru sk iej w y c in ek te n p o sia d ał dro g i o g raniczone do nieliczn y ch cieśnin p om iędzy jez io ra m i w k ie r u n k u Pisza, B iałej i E łku, k tó r e po stro n ie p olskiej z b ieg ały się w Ł o m ży i Ossowcu 13.

W y stęp s u w alsk i w rz y n a ł się n a głębokość 70 k m pom iędzy P r u s y W schodnie i L itw ę. Część p ó łn o cn ą S uw alszczy zn y tw o rz y te r e n o tw a rty , p a g ó rk o w aty , część p o łu d n io w ą s ta n o w i Puszcza A u g u s to w sk a z b a g n am i rz ek i B ieb rz y i jej d o p ł y w a m i . i z n ielicz n y m i d ro g a m i z b ie g ający m i się w A u g u sto w ie. Ś ro d k ie m w y s tę p u p rz e b ieg a ła d o fro n to w a linia kolejo w a: G rodno — A u g u s tó w — S u w a łk i p o siad ająca o d g ałęzienia z S u w a łk n a Olecko. W y stęp s u w alsk i n a r a ż o n y b y ł n a zbieżne u d e rz e n ie w o jsk p rzeci­

w nika z r e jo n u E łk — Olecko. M ała głębokość o p e ra c y jn a u n iem o ż liw iała stro n ie polskiej a ta k k o r y ta r z e m g o łd ap s k im w p ro s t n a W y s tru ć 2°.

Z ary s o w a n a z aled w ie c h a r a k te r y s ty k a w o jsk o w o -g eo g raficzn a P r u s W schodnich i północnego M azow sza zd aje się św iadczyć, że o bszar p o lsk i b y ł b ard ziej d ostępny w e w e n tu a ln y m k o n flik cie w o je n n y m niż od w ro tn ie.

17 Z a ł . n r 2 d o s t u d i u m o p e r a c y j n e g o n r 5 g e n e r a ł a d o p r a c p r z y G I S Z , J u l i u s z a R ó m m l a , 1 s i e r p n i a 1927 r . , C A W , G I S Z , 302.4.291.

18 I b i d e m . 19 I b i d e m . 20 I b i d e m .

Koncepcje operacyjne polskiego Sztabu G en era ln eg o 3 8 5

3 8 6

K O N C E P C JE O P E R A C Y JN E P O L S K IE G O S Z T A B U GENERA LN EG O WOBEC P R U S W SCH O D N ICH W O BLICZU PR Z Y G O T O W A Ń A G R E S JI

N IE M IE C K IE J W 1919 RO K U

O pinia S z tab u G e n era ln eg o o g ra n ic a c h P o lsk i w y k re ś lo n y c h przez B iuro P ra c K o n g reso w y ch — S tra teg ic zn a granica P olski e tn o g r a fic zn e j w od n ie­ sieniu do P r u s W schodnich z połow y m a r c a ' 1919 rok u , b rz m iała : „N ieko­ r z y stn y m b y było, g d y b y część P r u s K siążęcy ch została p rz y p a ń s tw ie n ie ­ m ieckim . P rz e z głębokie w sunięcie g ra n ic y p o łu d n io w o -w sc h o d n iej w t e r y ­ to r iu m P olski, z a g ra ż a ją P r u s y K siążęce p ołączeniem L itw y z K ró le stw em . Z p u n k t u w o jsk o w eg o p o ż ąd a n y m b y ło b y elim in o w an ie, albo p rz y n a jm n ie j zm n iejszen ie tego o b sz a ru o ile się ty lk o da, b y go ja k n a jd a le j o d su n ąć od połączeń m iędzy L itw ą a W arsz a w ą . N ie d a się to usku teczn ić, to P olska będzie zm uszoną przyczynić p rz y g o to w an ia p rzestrz eg a w c ze w zd łu ż p ó łn o c­ nej i p o łu d n io w ej g ra n ic y P r u s K siążęcych. A b y ty c h p rz y g o to w ań u n ik n ąć n ależy w razie niem ożliw ości w c ielan ia P r u s K siążęcy ch do P o lsk i dążyć do ogran iczen ia p r a w P r u s K siążęcy ch p rzez t r a k t a t y m ięd zy n aro d o w e, a p rzed e w s zy s tk im przez n e u tra liz a c ję k r a j u . [Ponadto] w ojskow i u czestnicy n a r a d [w B iu rze P r a c K ongresow ych] ze w zg lęd u n a bezpieczeń­ stw o P o lsk i u w a ża li podział P r u s m iędzy P o lsk ę i L itw ę za n ie z b ę d n y ” 21. To je d n a k p o k o n a n e p o d c z a s -I w o jn y św ia to w e j N iem cy rozpoczęły na w iosnę 1919 ro k u , z ch w ilą ogłoszenia p r o je k tu t r a k t a t u pokojow ego, snuć p lan y a g resji na Polskę. N iem ieck ie k o ła k iero w n icze p o sta n o w iły ro z p raw ić się z now o p o w s ta ły m p a ń s tw e m jak o n a js ła b sz y m p rz ec iw n ik ie m jeszcze p rz ed p o d p isa n ie m tego t r a k ta tu . P la n u d e rz e n ia pod k r y p to n im e m „W io­

sen n e S łońce” znalazł już odbicie w polskiej lite ra tu rz e h i s to r y c z n e jS2. Nie b ędziem y w ięc ty m te m a te m bliżej z ajm o w ać się. P r z y p o m n ijm y jed y n ie, ż e , n iem ieck ie naczelne dow ództw o sk o n c e n tro w a ło n a g ra n ic y z P o lsk ą na p rz eło m ie m a ja i czerw ca 200- 300-tysięczną a r m i ę 8S.

P o czy n an ia te n ie uszły u w a d ze N aczelnego D o w ó d ztw a W ojsk Polskich. N akazało ono w s trz y m ać ofen sy w ę n a fro n cie w sch o d n im i czyniło p o w ażn e p rz y g o to w an ia tw o rz ąc f r o n t p rzec iw n ie m ie ck i i ro zp o czy n ając o p ra co w y ­ w anie p la n ó w o p e racy jn y ch . 22 m a ja N aczeln e D ow ództw o W ojsk Polskich . w y d a ło sw ą p ierw szą d y r e k ty w ę w tej sp ra w ie. R ozległy f ro n t o b e jm u jąc y 1100 k m g ra n icy , zaczy n a jąc y się n a północ od G ro d n a a k ończący się w o k o ­ licy Dziedzic i S tr u m ie n ia n a d g ra n ic ą polsko-czechosłow acką, m ia ł zapew nić ówczesne te ry to r ia ln e s ta tu s quo p a ń s tw a polskiego n a g ra n ic y z sąsia ­ dem zach o d n im . U stan o w io n o c ztery fro n ty : litew sk o -b ia ło ru s k i, m azow iecki, w ielkopolski, połud n io w o -zach o d n i, a w rejo n ie: B łonie — Sochaczew — Łowicz — Z gierz — Łódź — K oluszki — S k ie rn ie w ice s k o n c e n tro w a n o r e ­ z erw ę N aczelnego D ow ódcy. L in e a r n e u g ru p o w a n ie w o jsk n ie b yło ro z w ią ­ z an iem n a jt r a f n i e js z y m !4. R ów nocześnie z u tw o rz e n ie m fro n tó w p r z y s tą ­ piono do o p ra co w y w an ia n iez ależn y ch od siebie d w óch o p e ra c y jn y c h p lan ó w w o jn y z N iem cam i. P ie rw s z y z n ich o p ra co w a n y w N aczeln y m D ow ództw ie

21 O p i n i a S z t a b u G e n e r a l n e g o o g r a n i c a c h P o l s k i w y k r e ś l o n y c h p r z e z B i u r o P r a c K o n ­ g r e s o w y c h S t r a t e g i c z n a g r a n i c a P o l s k i e t n o g r a f i c z n e j , C A W , N a c z e l n e D o w ó d z t w o W P , O d ­ d z i a ł X , t . 26. 22 P o r . P . Ł o s s o w s k i , o p . c i t . , s . 251; t a k ż e F i l u s , o p . c i t . 23 P . Ł o s s o w s k i , o p . c i t . , s s . 108, 169, 179. 24 I b i d e m , s s . 168, 172— 173.

Koncepcje operacyjne polskiego S ztabu G e n e ra ln e g o 3 8 7 W ojsk P o lsk ic h w d n iac h 22—28 m a ja 1919 ro k u o n a zw ie O gólna i n s t r u k ­

cja do o b rony granic p o ls k o - n ie m ie c k ic h p o sta n aw ia ł, że w ojsko polskie

będzie w sp ó łd ziałać z a rm ia m i p a ń s tw z ach o d n ich i w m y śl ogólnych d y r e k ­ ty w N aczelnego D ow ództw a W ojsk S p rz y m ie rzo n y c h . Sposób tego w sp ó ł­ d ziałan ia n ie b y ł je d n a k ściśle sp recy zo w an y . Z godnie z p la n e m w ojsko polskie m iało p ro w ad zić d zia łan ia d e fen sy w n e na całej szerokości f r o n t u 25, choć w w y p a d k u a ta k u niem ieckiego z linii T o ru ń — M ław a n a W arsz a w ę p rz ew id y w a n o o fe n sy w n e o d p arcie go siłam i F r o n tu M azowieckiego. P olski S ztab G e n e ra ln y z ak ład a ł, że „O fen s y w a b y łab y ty lk o w szczególnych w y ­ p a d k a c h p o litycznie m ożliw ą i u z asad n io n ą. T en m o m e n t m oże ty lk o N aczelne

D ow ództw o w p o ro zu m ien iu z k o a lic ją o k re ślić ” 20.

P rzeciw k o o bszarow i P r u s W schodnich rozciągał się na p rz estrzen i około 300 k m F r o n t M azow iecki. J e g o g ra n icę n a w schodzie sta n o w ił K a n a ł A u g u s­ tow ski, n a zachodzie n a to m ia s t W isla w okolicy T o ru n ia . F r o n te m ty m d o ­ wodził fra n c u s k i gen. E m a n u e l M assenet, p rz y b y ły z a rm ią gen. H allera. P o d le g ały m u: 3 i 6 d y w iz je strzelców , 8 d y w iz ja p iec h o ty b ę d ąca w s ta d iu m fo rm o w an ia się, b a ta lio n m o rsk i oraz in n e oddziały ro zlo k o w an e w obszarze fro n tu . R azem liczyły one około 44 tys. żołnierzy. Nie było to wiele, jeśli się w eźm ie pod u w a g ę ro zleg ły f r o n t i p r z e w a ż a ją c e 's iły niem ieckie.

Z ad a n ie m szczegółow ym F r o n tu M azowieckiego było:

— w y su n ięcie p rz ed linię o b ro n n ą Biebrzy, N a rw i i Wisły oddziałów o b se rw a cy jn y c h ;

— p rz e p ro w a d z e n ie ro b ó t d la u m o cn ien ia B iebrzy i Wisły;

— przeszk o d zen ie z aw ład n ięciu przez n iep rz y ja c ie la śro d k ó w p rzew ozo­ w y ch n a W iśle i N a rw i;

— w y s ła n ie z M odlina do W ło cław k a p u łk u in s tru k to rs k ie g o w celu z a ­ bezpieczenia ta m przejść p rzez W isłę i n a w iąz an ia łączności z fro n te m w ie l­ kopolskim ;

— p rz y g o to w an ie do zniszczenia p o g ra n ic zn y c h linii k o lejo w y c h w w y ­ p a d k u n a p a d u N iem ców ” .

Rozpoczęto te ż b u d o w ę p rzy czó łk ó w m o sto w y ch w Ossowcu, W iźnie, Łomży, Ostrołęce, Różanie, P u łtu s k u , P ło c k u i W łocław ku, a tak ż e lin ii o b ro - ńej od P u łtu s k a do M odlina. O ddano do dyspozycji dow ó d ztw a fr o n tu m a ­ zowieckiego dw ie e s k a d ry lotn ictw a, jed n ej stacjo n u jąc ej d otychczas w K o ­ wlu, d ru g ie j w e L w o w ie 2S.

D ru g i z p lan ó w o p e ra c y jn y c h w o jn y z N iem cam i został o p raco w an y w P a r y ż u p rzez szefa fra n c u sk ie j M isji W ojskow ej w Polsce, gen. P a u la H en ry sa . K to go zlecił gen. H e n ry so w i n ie w iadom o. P la n te n pochodził z 27 lu b 28 m a ja 1919 r o k u i, podo b n ie ja k p la n polski, m ia ł c h a r a k te r d e ­ fensyw ny. B ard ziej je d n a k k o n k re ty z o w a ł w s p ó łd ziałan ie stra te g icz n e w o jsk a polskiego z a rm ią fran c u sk ą . Pom oc E n te n ty w y ra ża ć się m ia ła n a ty c h m ia s ­ to w y m u d e rz e n ie m a r m i i a lian ck iej n a d R en em oraz d o staw am i u z b ro je n ia 25 Z a d a n i e m d o w ó d c ó w p o s z c z e g ó l n y c h f r o n t ó w d o c z a s u p r z e p r o w a d z e n i a k o n c e n t r a c j i b y ł o : z a b e z p i e c z e n i e k r a j u p r z e d n a g ł y m w t a r g n i ę c i e m n i e p r z y j a c i e l a , o b s e r w a c j a g r a n i c i i n ­ t e n s y w n e r o z p o z n a n i e , o c h r o n a p r z e d w y w i a d e m n i e p r z y j a c i e l a , u m o c n i e n i e w a ż n i e j s z y c h p u n k t ó w , p r z y g o t o w a n i e d o u s z k o d z e n i a i z n i s z c z e n i a o b i e k t ó w i l i n i i k o m u n i k a c y j n y c h m o ­ g ą c y c h o d d a ć u s ł u g i p r z e c i w n i k o w i , p r z e c i w d z i a ł a n i e p a n i c e l u d n o ś c i c y w i l n e j m o g ą c e j p o w ­ s t a ć w z w i ą z k u z p r z y g o t o w a n i a m i w o j e n n y m i ; P o r . P . Ł o s s o w s k i , o p . c i t . , s. 174. 26 T a j n e i p i l n e p i s m o s z e f a S z t a b u G e n . d o g e n . J . H a l l e r a , 9 c z e r w c a 1919, C A W , 123.1.274. 27 P . Ł o s s o w s k i , o p . c i t . , s s . 18Ż, 200— 204, 251. 28 P r z y g o t o w a n i e d o o p e r a c j i n a f r o n c i e p r z e c i w n i e m i e c k i m , 22 m a j a 1919, C A W , 123.1.274.

3 8 8

i a m u n ic ji d la w o jsk polskich. P r z e w id y w a ł e w e n tu a ln e w y s tą p ie n ie po

stronie po lsk iej a rm ii czechosłow ackiej. P rz e d a ta k ie m w y ch o d zący m z P r u s W schodnich p la n te n z a k ła d a ł u p o rc zy w ą obro n ę o b sz a ru p ółnocnego M a ­ zowsza 29.

W połow ie czerw ca 1919 r o k u f ro n t p rzec iw n ie m ie ck i b y ł p rz y g o to w a n y do e w en tu a ln e g o o d p a rcia ag reso ra. Z gro m ad zo n o n a n im 180-tysięczną a r ­ m ię (45°/o całości sił w o jsk a polskiego). I chociaż u stę p o w a ła ona p ra w ie d w u k ro tn ie a rm ii niem ieck iej, to w y d a je się, że obok o baw y N iem ców p rzed in te rw e n c ją p a ń s tw zachodnich, siła ta s ta n o w iła je d e n z czynników , k tó r y spow odow ał, że N iem cy zrezy g n o w ali z p la n o w a n e j n a p a ś c i 3°. Po p o d p isa ­ n iu t r a k t a t u pokoju, n a g ra n ic y polsk o -n iem ieck iej w d ru g ie j połowie, 1919 r o k u i p ierw szej 1920 r., n astąp iło sto p n io w e odprężenie.

S p r a w a P r u s W schodnich w y p ły n ę ła w p la n a c h w o jn y z N ie m c am i p o ­ no w n ie podczas z m a g ań P o lsk i n a jej w sch o d n ich ru b ie ż a c h w 1920 ro k u . M ianow icie S t u d i u m o peracyjne n a w y p a d e k agresji n ie m ie c k ie j, d a to w an e 25 czerw ca 192C roku, w ra z z e la b o ra te m P o d s ta w y o b rony P o ls ki do 1925 r. o p raco w an e p rzez gen. H en ry sa , p rz e w id y w a ło p odjęcie g łó w n ej o p e rac ji o fen sy w n ej n a P r u s y W schodnie oraz pobocznej n a D olny Śląsk. D opiero po o p a n o w an iu obu ty c h o bszarów s tro n a p o lsk a z y s k a ła b y sw obodę - d z ia ła ­ nia, u m ożliw iającą zaan g ażo w an ie gros sił do rozstrzy g ająceg o m a n e w r u p rz e ­ ciw ko z as ad n iczy m siłom p rzec iw n ik a . H e n r y k B u łh a k p rzypuszcza, że ta k o ncepcja gen. H e n ry s a w y w a r ła is to tn y w p ły w n a p rz y szły k ie r u n e k ope­ ra cy jn eg o m y ślen ia p o lsk ich sztabow ców , w ty m ró w n ie ż m a rs z a łk a Jó zefa P iłs u d s k ie g o S1. P rz e śled ź m y z atem p la n y o b ro n y g ra n ic y polsk o -w sch o d n io - p ru s k ie j czasu pokojow ego.

P IE R W S Z E P L A N Y P O W O JE N N E

Za p ierw sze s ta d iu m o p e ra c y jn e w o jn y z N iem cam i podczas p o k o ju n a le ­ ży u znać o p raco w a n ie z k w ie tn ia 1921 r o k u ówczesnego szefa S z ta b u In s p e k ­ t o r a tu A rm ii w K ra k o w ie, p łk . J a n a T h u l l i e 32. K o n s ta to w a ł on, że P olski nie stać n a w o jn ę z N iem cam i. P o d e jm o w an ie w a lk i o P r u s y W schodnie lu b G ó rn y Ś lą sk w y m a g ało jego z d an iem p o k o n a n ia w p o lu sił niem ieckich, obsadzenia ty c h p ro w in c ji ora z zajęcia B e rlin a. Za sk ie ro w an ie m głó w n y ch sił p o lsk ich n a północ w celu szybkiego o p an o w an ia P r u s W schodnich, za­ bezpieczenia się z te j s tro n y i zw ró cen ia później p rz ec iw n iem iec k im siłom

zasadniczym sk o n c e n tro w a n y m n a k ie r u n k u zach o d n im p rz em aw ia ły — jego z d an iem — trz y elem erjty: bliskość t e r y to r iu m P r u s W schodnich, możliwość szybkiej k o n c e n tra c ji ińł, czynnik u su n ięcia stałego zag ro żen ia W arszaw y .

29 P o r . P . Ł o s s o w s k i , o p . c i t . , s s . 179—182. 30 I b i d e m , s . 215; p o r . t e ż A . S z y m a ń s k i , Z ł y s ą s i a d . N ie m c y 1936—1939 w o ś w ie tle n iu p o l­ skie g o a tt a c h é w o js k o w e g o w B e rlin ie , L o n d y n 1959, s . 26. 31 H . B u ł h a k , o p . c i t . , s . 70. 32 S t u d i u m w o j n y z N i e m c a m i w 1921 r. S tu d i a i m a te r ia ł y do d z ie j ó w w o js k o w o ś c i p o l­ s kie j. O p r a ć , i w s t ę p e m o p a t r z y ł M . C i e p l e w i c z , 1980, t . 23. A . C z u b i ń s k i n i e s ł u s z n i e p r z y p i s u j e a u t o r s t w o t e g o d o k u m e n t u S z t a b o w i G e n e r a l n e m u ; P o r . D z i e j e P o l s k i . P o d r e d . J . T o p o l s k i e g o , W a r s z a w a 1975, s . 667. W y p a d a t u t e ż p r z y p o m n i e ć o p i n i ę P i ł s u d s k i e g o z 1922 т. o J a n i e T h u l l i e , w ó w c z a s j u ż g e n e r a l e b r y g a d y . P i s a ł o n : „ C z ł o w i e k o p r a w y ń i c h a r a k t e r z e , w y k s z t a ł c o n e j g ł o w i e ---J e d e n z a z d o l n y c h o f i c e r ó w n a s z e j a r m i i ” ; P o r .M . C i e p l e w i c z , G enerało w ie p o ls c y w o p in ii J. Piłs u d sk ieg o, W o j s k o w y P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y , 1966, n r 1, s . 335.

Z d an iem T h u llie p o d o b n a o p e rac ja m o g ła b y ty lk o w te d y zakończyć się s u k ­ cesem, g d y b y w o jsk o polskie, po rozbiciu sił n iem ieck ich w P r u s a c h W schod­ n ic h i o p a n o w a n iu tejż e p ro w in cji, m iało możliw ość sp a ra liż o w a n ia u d e ­ r z en iem sk ie ro w a n y m p rz ez T o r u ń lu b P ło ck na północne sk rz y d ło g łó w ­ ny ch sił n iem ieck ich ' p o s u w a ją c y c h się n a W arszaw ę. T h u llie tw ie rd z ił je d ­ n ak , że w o jsk a polskie n ie zd ąży ły b y w o d p o w ied n im czasie w yk o n ać tego z am iaru . W p raw d z ie d z ia łan ia o p e rac y jn e n a k i e r u n k u P r u s W sch o d n ich m ogłyby p rz y n ie ść w o jsk o m p o lsk im lo k a ln y sukces, ale d o p ro w a d ziły b y do pobicia ich znacznej części n a zachodzie i do u t r a t y lew ego b rz eg u W isły w ra z ze stolicą k r a j u 33.

P o n ie w a ż zniszczenie g łó w n y ch sił niem ieck ich , tw ie rd z ił T h u llie, m ia ­ ło p rz y p aść n a zach o d n iej g ra n ic y R zeczypospolitej, t u n ależało s k o n c e n tro ­ w ać około 22 d y w iz ji p iec h o ty i 6 b r y g a d k a w ale rii, z o rg an izo w an y ch w 4 a rm ie. G ru p ie w o jsk p o lsk ich w sile 5 d y w izji p iec h o ty i 2 b ry g a d k a ­ w a le rii m iało p rz y p aść zad a n ie izolow ania P r u s W sch o d n ich (zwłaszcza od

zachodu), zabezpieczenie stolicy P o lsk i i połączeń k o lejo w y ch 31.

W łaściw e p la n y o b ro n y p rz ec iw N iem com polski S ztab G e n e ra ln y w ią ­ zał z sojuszem z F ra n c ją . P ie rw s z ą p ró b ą o p ra co w a n ia tak ieg o p la n u było z ap ew n e bliżej n ie z n an e s tu d iu m n r 5, k tó r e dopuszczało możliw ość d z ia ­ łań z aczep n y ch ze s tr o n y po lsk iej p rz ec iw k o P ru s o m W schodnim 35. M yśl tę ro zw in ął podczas rozm ów s z tab o w y ch w e F r a n c ji (8 IX — 18 X 1922 r.) gen. W ład y sław S ik o rs k i u z n a ją c o p an o w an ie P r u s W sch o d n ich oraz zaczepną o b ro ­ nę W ielkopolski i G órn eg o Ś lą sk a za m ożliw e, pod w a r u n k ie m w y p rz ed z e ­ nia N iem có w szybkością działań . M a rsz ałe k F e r d y n a n d F o ch p o tw ierd z ił p o ­ trzeb ę szczegółow ego p rz e s tu d io w a n ia p r o je k tó w o fe n sy w y n a P r u s y W schod­ nie i o b ro n y z ach o d n ich k re s ó w Polski, ale p rz e d s ta w ił sw ój p lan d z ia łań p o leg ający p rz e d e w s zy s tk im n a w s p ó ln y m k o n c e n try c z n y m u d e rz e n iu soju­ szniczych a rm ii po lin ia ch n a jk ró ts z y c h n a B e rlin . Jeg o z a m iare m było ja k n ajszybciej p o konać N iem cy, z an im w okół n ich p o w s ta n ie k oalicja. K oniecz- czność w cześniejszej lik w id a c ji w s ch o d n io p ru sk ieg o nieb ezp ieczeń stw a p rzez w ojsko p o lsk ie p o p ie ra ł b a rd z ie j szef S z tab u G en eraln g o a rm ii fran cu sk iej, gen. E. B a u t 33.

D z iałan ia zaczepne w o jsk p olskich n a k ie r u n k u P r u s W schodnich s ta ły się też p rz e d m io te m k o n tr o w e rs ji F o c h a i P iłsu d sk ieg o podczas ich rozm ów w W arsz a w ie w p ierw sze j połow ie m a ja 1923 ro k u . F o ch p o d trz y m y w a ł sw ój p la n u d e rze n ia o b u a rm ii sojuszniczych n a B erlin, p rz ed sta w io n y S ik o rsk ie ­ m u w P a ry ż u . Jó z e f P iłsu d s k i, w ów czas szef S z tab u G eneralnego, p o tw ie r­ dził opinię rozm ów cy jak o słuszną, p o d k re ślając jed n ak , że nie m oże uznać n ieb e zp ie cz eń s tw a grożącego z P r u s W schodnich za d ru g o rzęd n e. W idział on p o trze b ę podjęcia d z ia łań zaczepnych n a ty m k ie r u n k u począw szy od 12 d n ia m obilizacji. P rz y p u szczać należy, że P iłs u d s k i p rz y w iąz y w a ł t a k dużą w agę Ло P r u s W sch o d n ich p rz ed e w s zy s tk im ze w zględu na w y d ajn o ść o p e­ ra c y jn ą tej p ro w in c ji, m a ły sto p ień ro zb ro jen ia, m ożliw ość k o n flik tu n a pol­ skiej g ra n ic y w sch o d n iej i w reszcie na ów czesne zaostrzenie s to su n k ó w polsko- -gdańskich, k tó r e m ogło spow odow ać w y s tą p ien ie z b ro jn e w ychodzące z P r u s

Koncepcje operacyjne polskiego Sztabu G en era ln eg o 3 8 9

33 I b i d e m . 34 I b i d e m .

35 H . B u ł h a k , o p . c i t . , s . 72. 3fi I b i d e m .

3 9 0

W schodnich. In s p ira c je m ógł ró w n ie ż czerp ać P iłs u d s k i ze stu d ió w o p e ra c y j­ ny c h gen. H en ry sa , o k tó r y m ju ż w s p o m n ian o u p rz ed n io 37.

F e r d y n a n d F o ch — ja k w ie m y ze stu d ió w H e n r y k a B u łh a k a — czynił zastrzeżenia, a b y d ziałanie n a k ie r u n k u P r u s W schodnich, a tak ż e na Śląsk nie w p ły n ę ły u je m n ie n a g łó w n ą o p e rac ję w y m ierz o n ą na B erlin. Godził się n a to m ia s t na s a m ą k o n c ep cję d z ia łań o ogran iczo n y ch celach w k o le jn o ­ ści n a jp ie rw n a P r u s y W schodnie, n a stęp n ie Śląsk.

S p r a w a P r u s W sc h o d n ich w y p ły n ę ła p o n o w n ie podczas k o le jn y c h roz­ m ó w sz tab o w y ch p o ls k o -fran c u sk ic h (8—23 V 1924 r.). Ich m iejscem b y ł ty m ra ze m P a ry ż , a ze s tro n y polskiej rozm ow y p ro w ad ził szef S z tab u G e n e ra l­ nego, gen. S ta n is ła w H aller. K a m p a n ię z N ie m c am i rozpocząć m iało w ojsko polskie o p e rac ją zw róconą przeciw k o P ru s o m W schodnim . J e j celem b y ły re jo n y K a n a łu E lb ląsk ieg o i Olsztyna, P o o p a n o w an iu ty c h ob szaró w za­ m ierzan o p rz y stąp ić do d ru g ie j operacji, m ian o w icie osiągnięcia linii O d ry po Opole p rzez g ó rn o ślą sk ą g ru p ę wojsk, a b y p rzejść w k o ń c u .d o d z iałań z r e jo n u P o z n a n ia n a B e rlin 3S.

W y d aje się, że ró w n ież s p r a w a p la n u o p eracy jn eg o na k ie r u n k u P r u s W schodnich b y ła ro z w aż a n a podczas w iz y ty gen. S ikorskiego w P a ry ż u je - sienią 1924 rok u . M a rsz ałe k F o c h w ów czas w y p o w ie d zia ł się p o w tó rn ie p rz e ­ ciw ko ro zp o czy n an iu k a m p a n ii od o fe n sy w y n a P r u s y W schodnie. W razie p o ro zu m ien ia polsko-czechosłow ackiego i sk o o rd y n o w an ia działań obu arm ii w w o jn ie z N ie m c am i F o c h w id ział je d y n ie p o trze b ę osłony od s tro n y P r u s W schodnich. S u g e ro w a ł też zabezpieczenie g ra n ic y w sch o d n io p ru sk ie j już podczas p o k o ju lin ią fo rty fik a c ji s ta ły c h 38.

N ależy t u jeszcze w sp o m n ieć o p la n a c h ro zw o ju po lsk iej M a ry n a rk i W o jen n ej z l a t 1923— 1926, k tó r a m ia ła m .in. blo k o w ać P r u s y W sch o d n ie w celu u n iem o żliw ien ia p rz e rz u c a n ia w o jsk n iem iec k ic h ze w s ch o d u n a z a ­ chód i od w ro tn ie. Z aró w n o szef K ie ro w n ic tw a M a r y n a r k i W o jen n ej, w ic ea d ­ m ir a ł K a zim ierz P o ręb sk i, ja k i J e r z y S w irs k i .widzieli p o trze b ę p rz e rw a n ia dró g k o m u n ik a c y jn y c h N iem iec z P r u s a m i W schodnim i. S łużyć te m u m ia ły o k rę ty p o d w o d n e oraz duże i szybkie k o n trto rp e d o w c e, o k tó ry c h b u d o w ę zabiegał u w ła d z przełożonych. A k c ja o k rę tó w p o d w o d n y c h podczas p r z y ­ szłej w o jn y m ia ła w nieść — zd an iem Ś w irskiego — „ ca łk o w ity rozstrój w k o m u n ik a c ji N iem ców z P r u s a m i W sc h o d n im i” 10.

P r z e d s ta w io n e w o g ó ln y ch z a ry sa c h k o n c ep cje o p e ra c y jn e n a k i e r u n k u P r u s W schodnich w okresie 1921— 1926, b y ły w łaściw ie ty lk o r a m a m i p r z y ­ szłych działań. Nie p rzeszły one je d n a k ż ad n e j szczegółow ej a n alizy szta­ bow ej.

ST U D IU M A R M II „M Ł A W A ” gen. G U ST A W A O R L IC Z -D R E SZ ER A M a rszałek Jó zef P iłs u d s k i po objęciu w s ie r p n iu 1926 ro k u sta n o w isk a G e n eraln eg o I n s p e k to ra S ił Z b ro jn y c h rozpoczął z in s p e k to ra m i a rm ii k o n ­ ferencje, n a k tó r y c h o m aw iał oprócz s p ra w o p e ra c y jn y c h ogólne zag a d n ie n ia p ro w a d ze n ia d z ia łań w o je n n y ch . Podczas je d n e j z ta k ic h k o n fe re n c ji m ów ił:

37 I b i d e m .

38 H . B u ł h a k , P . S t a w e c k i , R o z m o w y s z t a b o w e p o l s k o - f r a n c u s k i e w P a r y ż u ( m a j 1924 т . ) , P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y , 1975, z. 1, s. 61.

39 H . B u ł h a k , P o l s k o - f r a n c u s k i e k o n c e p c j e , s. 89.

„N ie w olno p lan o w ać w o jn y d la siebie i d l a n iep rz y ja c ie la d ale j ja k k o n c e n ­ tra c ja . Nie w olno d a lek o . p rz e p ra c o w y w a ć szczegółów w ojny, ty lk o ogólnie pierw sze d n ie ” " . Z tej -swoistej teo rii, z w an e j te o rią p r z y p a d k u w y n ik a ł z ap ew n e fa k t, że głó w n y n acisk położył n a p rz e p ro w a d z a n ie s tu d ió w n ad p rz ec iw n ik ie m i w ła s n y m i siłam i. W zw iąz k u z ty m polecał on s w y m p o d ­ k o m e n d n y m o p raco w a n ie o d p o w ied n ich k ie r u n k ó w p rz y szły ch działań . J e d ­ ny m z ta k ic h stu d ió w było o p ra co w a n ie gen. O rlicz-D reszera, p rz y d zielo ­ nego do pra c G en era ln eg o I n s p e k to ra Sił Z brojnych. P ow stało ono w e w rz e ­ ś n iu 1926 rok u , a zaw ie rało p u n k t w id zen ia Naczielnego D ow ództw a W P i do­ w ó d z tw a g ru p y arm ii „ Z achód” 42.

Gen. O rlicz-D reszer ro z p a tru ją c położenie polityczne N iem iec sądził, jak niegdyś w 1921 r o k u p łk T hullie, że o g ran iczo n e tr a k t a t e m w e rs a ls k im N ie m ­ cy b ę d ą dochodzić sw y ch roszczeń siłą zb ro jn ą . N iem cy, w s p ó łd ziałając z L i­ tw ą, k tó r a d ą ży ła do o d z y sk a n ia W ilna, miały, ro z p ra w ić się n a jp ie rw ,z P o l­ ską, a b y n a s tę p n ie sk iero w ać się c ały m s w y m p o ten c jałem w o je n n y m p rzeciw F ra n c ji. Z a m ia re m N iem iec m ia ło b y ć te ż w ciągnięcie w w o jn ę po sw ojej s tro n ie Z w iąz k u R adzieckiego oraz n e u tra liz a c ja C zechosłow acji i Ł o tw y 18.

Je śli chodzi o P o lsk ę to gen. O rlicz-D reszer zak ład ał, że do czasu w y ­ s tą p ie n ia F ra n c ji, tzn. przez 40 d n i od m o m e n tu nap aści Niemiec n a P o l­ skę, w o jsk o polsk ie będzie w alczyć w o sam o tn ien iu . O rlicz-D reszer p o stu lo ­ w ał więc, a b y — w y k o rz y stu ją c sy tu ację, k ied y sta n y liczbowe w o jsk a p o l­ skiego p rzew y ższały s ta n y N iem iec i L itw y, a s ta n y m a te ria ło w e b y ły im r ó w ­ ne — zlikw idow ać siły p rzeciw n ik a, n a n a jb a rd z ie j niebezp ieczn y m froncie, tzn. w P r u s a c h W schodnich.

U siło w an ie zajęcia p rzez w o jsk o polskie P r u s W schodnich m iało s k ł a ­ niać głów ne siły niem ieckie do działań m ają cy c h n a celu połączenie się z g r u p ą w s ch o d n io p ru sk ą, a ta k ż e odcięcie Polsce dostęp u do B a łty k u . W y ­ chodząc z r e jo n u P o m o rz a Z achodniego w k ie r u n k u w sch o d n im i p o łu d n io ­ w o -w sc h o d n im d zia łan ia te m ia ły b y b y ć p o p a rte d ru g o rz ę d n ą a k c ją id ącą z P r u s W sch o d n ich w k i e r u n k u n a p o łu d n io w y zachód celem o p an o w an ia P o m o rz a G dań sk ieg o i s tw o rz en ia p o d s ta w y w yjściow ej do d alszy ch k ro k ó w . W d ru g im eta p ie O rlicz-D reszer p rz e w id y w a ł głęboki o s k rz y d lając y m a n e w r a rm ii n iem iec k ie j z m u szający siły polsk ie do z m ia n y u g ru p o w a n ia.

W e d łu g gen. O rlicz-D re sz era p la n d z iałań N aczelnego D ow ódcy W ojsk P olskich p o w in ien rozpocząć się od d z iałań przeciw N iem com w d n iu X + 16. Jeszcze p rz e d u ru c h o m ie n ie m a rm ii fran c u sk ie j w o jsk a polsk ie m ia ły u d e ­ rzyć w iększością sw y ch sił n a P r u s y W schodnie celem »zlikw idow ania g ro ­ żącego osk rzy d len ia, zniszczenia sił n iep rz y ja c ie lsk ich oddzielonych P o m o ­ rzem G d a ń sk im i u z y sk a n ie sw obodnej k o m u n ik a c ji z m orzem . W ty m czasie je d n o s tk i p o lsk ie fr o n tu zachodniego m ia ły w iązać siły n ie p rz y ja c ie lsk ie i n ie dopuścić do o k rą że n ia w o jsk fro n tu północnego.

J e ś li chodzi o P r u s y W schodnie, to O rlicz-D reszer przypuszczał, że g łó w ­ n y w y s iłek n iep rz y ja c ie la m ia ł w y jść z lin ii jezior zach o d n io m azu rsk ich w k i e r u n k u n a T o ru ń i M ław ę z z ad an iem zepchnięcia sił p o lsk ich n a Wisłę, połączenia się z a rm ią P o m o rza Z achodniego, przecięcie „ k o r y ta r z a ” i zag ro ­ żenia stolicy Polski. W y siłek d ru g o rzę d n y w y jść m ia ł z g ru p y jezior w

schód-Koncepcje operacyjne polskie go Sztabu G en e ra ln e g o 3 9 1

41 P r o t o k o ł y p o s i e d z e ń G e n e r a l n e g o I n s p e k t o r a t u S i ł Z b r o j n y c h , S t u d i a i m a t e r i a ł y d o h i s t o r i i w o j s k o w o ś c i , 1981, n r X X I V

42 C A W , G I S Z , P D - 1 . 43 I b i d e m .

3 9 2

nio m a z u rs k ich w k ie r u n k u G ro d n a — B iałegostoku — Ł om ży — O strow i M azow ieckiej celem o sk rzy d len ia W arsz a w y od północnego w schodu. A ta k ten m iał n a p o tk a ć n a p rzeszk o d y te re n o w e N a rw i — B ieb rz y — C z arn ej H ańczy.

W tej s y tu a c ji O rlicz-D reszer w id ział p o trze b ę rozpoczęcia o fe n sy w y za­ nim a rm ia n iem iec k a z P o m o rz a Z achodniego zdoła zep ch n ąć w o jsk a polsk ie z „ k o ry ta rz a ” i uzy sk a połączenie z P r u s a m i W schodnim i. R ów nocześnie n a ­ tarc ie w o jsk polskich rozpoczęte w d niu X + 16 m iało mieć n a s tę p u ją c y prz e ­ bieg. J e d n a g ru p a w o jsk m ia ła n a trz e ć w b r a m ie zach o d n iej w ogólnym k ie r u n k u n a północ. C elem tego m a n e w r u b y ło b y rozszerzenie „ k o r y ta r z a ” gdańskiego p rzez zajęcie E lb lą g a i K ró lew ca, odcięcia a rm ii n iep rz y ja c ie la od sw ej b a zy o p e ra c y jn e j i u n iem o żliw ien ie jej p o łączenia się z a rm ią P o ­ m orza Zachodniego. W ojsko polskie d z iałające w „ k o r y ta r z u ” p o m o rsk im m iało w ty m czasie p o w s trz y m ać n a p ó r a rm ii n iep rzy jaciela, s k o n c e n tro w a ­ n ej w .obszarze P o m o rz a Z achodniego. N a to m ia s t siły polskie z g ru p o w an e na Suw alszczy źn ie m ia ły d z iałać n a ogólnym k ie ru n k u : G ołdap — W y stru ć.

O rlicz-D reszer w ychodząc z założenia, że g łó w n y w y s iłe k n iep rz y ja c ie l s k ie ru je z o b sz a ru n a zachód od g ru p y jezio r śro d k o w o m a zu rs k ic h p r z y jm o ­ w ał n a s tę p u ją c e tr z y h ip o te z y jego d ziałań:,

P ie rw sz ą, że siły w s ch o d n io p ru sk ie s k o n c e n tro w a n e w re jo n ie O lsztyna —• Z alew a — I ła w y rozpoczną d z ia łan ia zaczepne w ty m s a m y m m n ie j w ię­ cej czasie co i siły polskie. Ich celem będzie w s p ó łd ziałan ie z a rm ią P o m o ­ rza Z achodniego n a k o r y ta r z g d ań sk i i z a rm ią lite w s k ą w k ie r u n k u o k r ą ­ żenia W arsz a w y od północnego w schodu. W ty m w y p a d k u g łó w n y w y s iłe k m ógł b y ć s k ie ro w an y : a — b ą d ź w k ie r u n k u p o łu d n io w o -zach o d n im n a załom Wisły, a b y p o su n ąć się ja k n a jd a le j i k o rz y stać z linii k o lejo w y ch ; b — bądź w k ie r u n k u p o łu d n io w y m n a W ło cław ek — Płock, a b y obejść u f o rty fik o w a n y T oruń.

D ru g ą, że n ie p rz y ja c ie l k o rz y s ta ją c z linii przeszk ó d tere n o w y c h , dla z a ­ trz y m a n ia w o js k p o lsk ich lu b ich opóźnienia, m aszero w ać będzie p rzez M ła ­ w ę i P rz a s n y s z n a W arszaw ę.

T rzecią, że n iep rz y ja c ie l m a ją c dogodnie, u k s z ta łto w a n ą linię jezior, rzek i lasów , z ra c ji słab szy ch sw ych sił z a m k n ie k o r y ta r z e u m o cn ie n ia m i i będzie s ta r a ł się p rzez sw ą p o sta w ę o b ro n n ą żużyć siły polsk ie i zyskać na czasie, a b y po p ołączeniu się z a rm ią P o m o rz a Z achodniego w y s tą p ić w sp ó l­ nie z n ią do d z ia ła ń zaczepnych.

R ozpoczęcie d z ia łań p o lsk ich O rlicz-D reszer p rz e w id y w a ł z p o d sta w y w y jścio w ej rz ek a L iw a — Nidzica — W ie lb ark w k ie r u n k u n a K rólew iec. W oj­ sko polskie m iało po k o n ać siły w s ch o d n io p ru sk ie z an im a rm ia n iem iec k a sk o n c e n tro w a n a n a P o m o rz u Z ach o d n im zdoła z ep ch n ąć nasze w o js k a b r o ­

niące P o m o rza G d ańskiego i u z y sk a połączenie z P r u s a m i W schodnim i. G łów ­ n y w y s iłe k m iało w y k o n a ć lew e sk rz y d ło g ru p y arm ii. Z d ec y d o w a n y m a t a ­ k iem po osi: W ąb rzeźn o — P r a b u t y — D zierzgoń m ian o oczyścić k o r y ta r z P ra b u ty , p rz e rw a ć połączenie P r u s W sch o d n ich z W M G d a ń sk ie m i zabez­ pieczyć m o sty n a d olnej W iśle celem u z y sk a n ia p o łączenia z a r m ią d z ia ła ­ jąc ą n a P o m o rzu . P o p rz ek ro c ze n iu linii Z alew o — M a lb o rk w o jsk o polskie zm ienić m iało sw ój k ie r u n e k z północnego albo n a p o łu d n io w y w schód (na Iław ę — K rólew iec), albo m a n e w ro w a ć n a w schód, to znaczy n a ty ły w ielk ic h jezior m a z u rs k ic h celem z a a ta k o w a n ia a rm ii n ie p rz y ja c ie lsk iej z b o k u i z ty łu .

T y m czasem a rm ia „ C ie ch a n ó w -M ła w a ” — k tó r ą m ia ł dow odzić O rlicz- -D reszer — w iążąc siły n iep rz y ja c ie la n a s w y m p r a w y m sk rzy d le, m ia ła

w ykonać g łó w n y w y s iłe k w k o r y ta r z u : O stró d a — O lszty n ek po osi D ział­ dowo — O lszty n ek — O lsztyn. P o zdobyciu O lsztyna p o w in n a d o konać m a ­ n e w ru : albo częścią sw oich sił w k i e r u n k u D obre M iasto — M orąg, albo p o su n ą ć się w k ie r u n k u na B arto szy ce — F r y d lą d — W elaw a, albo m a n e w ­ row ać w k ie r u n k u w s ch o d n im p rz ec iw siłom n iep rz y ja c ie lsk im z a m y k a ją c y m w ejście p ra w e g o sk rz y d ła a rm ii w są sied n ich k o ry ta rz a c h .

P la n dow ódcy a rm ii „C iech a n ó w -M ła w a ” p rz e w id y w a ł w d n iu X + 12 rozpoczęcie s k o n c e n tro w a n y m i d y w iz ja m i p iec h o ty w s tę p n y c h d z ia łań celem u z y sk an ia dogodnej p o d s ta w y w y jścio w ej do d z ia łań w d n iu X + 16, a n a ­ stępnie p rzesłonięcie w ęzła k o m u n ik a c y jn e g o D ziałdow o i o p a n o w an ia w ę ­ złów i ro k a d y N idzica — W ie lb ark . W d n iu X + 16 a rm ia ta w y k o n a ć m ia ła ogólny a ta k n a O lsztyn k o ry tarz am i: O lsztynek — O stró d a oraz sy stem em k o r y ta r z y Szczytno — P a s y m “ .

P la n gen. O rlicz-D reszera z 1926 r o k u b y ł u zu pełniany. 1 s ie rp n ia 192V ro k u g e n e ra ł do p r a c p r z y G ISZ, Ju liu s z R óm m el p rzed ło ży ł P iłs u d s k ie m u stu d iu m osłony n a g ra n ic y n iem iec k ie j i litew sk iej. Z a n a liz y s to s u n k u sił w łasn y ch i n iep rz y ja c ie la gen. R ó m m el w y c iąg n ą ł w niosek, że P o lsk a na ty m k ie r u n k u m iała n iew ie lk ą p rz ew a g ę J5.

J e ś li chodzi o P r u s y W sch o d n ie to u s ta le n ia gen. R ó m m la b y ły n a s tę p u ­ jące: p ro d u k c ja re z e rw lu d zk ic h w y n o siła około 15 tys. lu d zi rocznie. P r z y jm u ­ jąc, że R e ic h sw eh ra i S chupo w yszkoliły już 35 tys. żołnierzy rezerw y , zaś organizacje cy w iln e 50 tys. żołnierzy, dochodził do w niosku, że bez u c ie k an ia się do p rz y m u s o w e j r e k r u t a c j i m ożna pow ołać w P r u s a c h W schodnich w w y ­ p a d k u w o jn y około 85 tys. ludzi. Ł ąc zn ie ze sta n e m p o k o jo w y m R e ic h s w e h ry (12 210) i S ch u p o (6000) d a w ało to około 105 tys. ludzi, czyli 5 d y w izji p ie ­ choty i 1 d y w iz ję k a w a le r ii K .

W ed łu g gen. R ó m m la w a ż n y m p u n k te m ze w zględów s tra te g icz n y ch w P r u s a c h W sc h o d n ich b y ł Ełk, n a jb a rd z ie j w y s u n ię ty k u g ra n ic y g arn izo n podczas p o k o ju a z a ra ze m w ęzeł k o lejo w y i d rogow y. Z a m y k a ł on p rzejście p ro w ad zące pom ięd zy jez io ra m i n a Giżycko i Gołdap. D ru g im z ko lei p u n ­ k tem b y ła Nidzica, p rzy p u szc z aln e m iejsce z b ió rk i o ddziałów G re n zs ch u tz u dla o słony k ie r u n k u stolicy W arm ii, a tak ż e m iejsce k o n c e n tra c ji oddziałów przeznaczonych do w y p a d u n a M ław ę lu b D ziałdow o ” .

W zw iąz k u z p y ta n ie m p o sta w io n y m p rzez m a rs z a łk a P iłsu d s k ie g o do ­ tyczącym różnic w p rz y g o to w a n ia c h w o je n n y ch w P r u s a c h W sc h o d n ich i in ­ n y c h ob szaró w p o g ra n ic zn y c h p olsko-niem ieckich, gen. R ó m m el w sp e c ja ln y m re fe ra cie n ie d a ł jed n o zn aczn ej odpowiedzi. S k ło n n y b y ł je d n a k p rzy zn ać p ierw sze ń stw o w p rz y g o to w an iac h w o je n n y ch P ru s o m W schodnim . P rz e d e w s zy s tk im istn ia ł tu ta j „w ięk szy po słu ch dla rozkazów i zleceń w ła d z ” oraz duża ilość u k r y t e j bro n i, p o zostaw ionej p rzez w o jsk a p o w ra ca jąc e z fro n tu w schodniego w ko ń co w ej fazie I w o jn y św iato w ej. Stwierdzęmo tu ró w n ież siln iejszy n iż gdzie indziej n a p o g ra n ic zu N iem iec rozw ój R e ite rv ere in ô w , a ta k ż e ćw iczenia a r ty le r ii w re jo n a ch : Orzysza, S zczytna, O lsztyna, O s tró ­ dy, Iław y , K w id z y n a ss.

Koncepcje operacyjne polskie go Sztabu G en era ln eg o 3 9 3

44 I b i d e m . 45 C A W , G I S Z , 302.4.291. 46 I b i d e m . 47 I b i d e m . 48 R e f e r a t g e n e r a ł a d o p r a c p r z y G I S Z n a p y t a n i a p o s t a w i o n e n a o d p r a w i e d n i a 5 m a r ­ c a 1928 г . , d a t o w a n y 10 Д р с а t . r . C A W , G I S Z , 302.4.293.

3 9 4

T a k w ogólnym zarysie p rz ed sta w iało się s tu d iu m arm ii „M ław a” o praco­ w an e przez gen. O rlicz-D reszera oraz s tu d iu m osłony gen. J. Róm m la, k tó re p rzedłożyli o n i m a rs z a łk o w i Jó zefo w i P iłsu d s k ie m u . Ale ja k się w y d a je, s tu ­ dia te n ie zostały om ów ione w szerszym g ro n ie w yższych dow ódców p o l­ skich d nie b y ły p rz ed m io te m pra c S z tab u G eneralnego. In te re s u ją c e s tu d iu m gen. O rlicz-D reszera pozostało je d y n ie dow odem śm iałej i o ry g in aln ej m yśli; nie n a leży b ow iem przypuszczać, a b y P iłsu d s k i sn u ł w zw iązk u z ty m s tu ­ d iu m określo n e koncepcje polityczne w zględem Niemiec. W ty m bow iem czasie, k ied y pow stało to stu d iu m , P iłs u d s k i tw ierd ził, że w jego generacji „nie dojdzie do k o n flik tu zbrojnego P o lsk i i N iem iec” . P ó źn iej zaś, począ­ wszy od 1928 ro k u sk u p ił sw e z a in te re s o w a n ia s tra te g icz n e n a k ie r u n k u w schodnim , a stu d ia zachodnie poszły n ieja k o w z apom nienie 18a.

N A DRO DZE K U W O JN IE O B R O N N E J P O L S K I 1939 R O K U D opiero w 1936 ro k u now o m ia n o w a n y G e n e ra ln y I n s p e k to r S ił Z b ro j­ nych, E d w a rd Ś m igły-R ydz, zlecił p o d leg ły m sobie o rg a n o m o p raco w an ie s tu d iu m w o jn y z są siad em zachodnim . S tu d iu m „N iem cy ” S z tab u G łów nego i s tu d iu m n a d m ożliw ościam i w o je n n y m i N iem iec i P o lsk i gen. T ad eu sza K u ­ trze b y w s k az y w a ły n a d o jrze w a ją c ą ju ż druzg o cącą p rz ew ag ę nieprzy jaciela, f o rm o w ały n o w ą h ipotezę zaczepnych d z ia łań n iem ieck ich i m ożliwości p olskiej o b ro n y 45.

S tu d ia te o d rz u ca ły e w en tu aln o ść zaczepnego w y s tą p ien ia P olski w k ie ­ r u n k u B e rlin a jednocześnie z d e c y d u jąc ą o fen sy w ą F ra n c ji. Z a trz y m a n ie u d e rzen ia niem ieckiego n a zachód od W isły m iało um ożliw ić lik w id a c ję za­ grożenia od u fo rty fik o w a n y c h P r u s W schodnich. G en. K u trz e b a p rz e w id y ­ w ał głó w n e n a ta r c ie n iem ieck ie od p ółnocy i z P o m o rza Zachodniego, p rz y k tó ry m o fe n sy w a n iem iec k a z P r u s W sch o d n ich m ia ła m ieć c h a r a k te r p o ­ mocniczy

N a po d staw ie ty ch dw óch stu d ió w gen. S m igły-R ydz u sta lił p la n prow izo­ ryczn y w o jn y z N iem cam i, k tó ry zak o m u n ik o w ał gen. M au rice G am elinow i podczas jego w izy ty w W arszaw ie w sie rp n iu 1936 ro k u .„ Ś m ig ły -R y d z p rz e ­ w id y w a ł w ów czas s k u p ie n ie trze ch arm ii: pom o rsk iej, p o zn ań s k ie j i odw o­ dow ej w tró jk ą cie Bydgoszcz — P o z n a ń — K u tn o oraz dla p rzeciw staw ie n ia d ziałan io m z P r u s W schodnich n a północ od W arsz a w y n a p ra w y m b rz eg u W isły a rm ię „M azow sze” . G am elin d o ra d za ł sw em u rozm ów cy o g raniczenie sił n a zachód od W isły i lik w id a c ję zagrożenia od P r u s W s c h o d n ic h 51. P olski G e n era ln y In s p e k to r Sił Z b ro jn y c h zrezy g n o w ał z ap ew n e ju ż w ów czas z za­ m ia ró w o fe n sy w y n a P r u s y W schodnie S2.

T y m czasem N iem cy rozpoczęii in te n s y w n e p rz y g o to w an ia. P om im o że 48a O s t u d i a c h P i ł s u d s k i e g o p o ś w i ę c o n y c h P r u s o m W s c h o d n i m p o r . t e ż : S t . F e r e t , P o l s k a

s z t u k a w o je n n a 1918—1939, W a r s z a w a 1972, s s . 81— 84 o r a z M . Z g ó r n i a k , S y t u a c ja m ilita r n a Eu ro-p y w o kresie k r y z y s u , ro-p o lity c zn e g o 1938 r., s. 280. ,

49 P o r . S t . H e r b s t , H is to r y c z n e e l e m e n t y p o ls kieg o p la n u w o j n y 1939 r o k u, w : H i s t o r i a u i o j s k o u j o ś c i p o ls kiej. W y b r a n e zagadnie nia. P o r . r e d . W . B i e g a ń s k i e g o , W a r s z a w a 1972, s s . 429— 430. T a k ż e M . Z g ó r n i a k , o p . c i t . , s . 281; S t . F e r e t , o p . c i t . , s s . 92— 96.,

50 I b i d e m . 51 I b i d e m .

52 M . p o r w i t , K o m e n ta r z e do his to rii p o ls k i c h dzia ła ń o b r e n n y c h 193$ r o k u , W a r s z a w a 1969, s . 47 — p r z y p u s z c z a , ż e b y ł o t o ’ w 1937 r.