Filipkowski, Tadeusz
Stan badań nad dziejami
społecznymi i gospodarczymi
Warmii i Mazur w 30-leciu PRL
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 505-520
Tadeusz Filipkow ski
STAN BADAŃ N A D DZIEJAMI
SPOŁECZNYMI I GOSPODARCZYMI WARMII I MAZUR
W 30-LECIU PRL
K ie d y w la ta c h d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j z ac z ę ły ry s o w a ć s ię n a d z ie je n a o d z y s k a n ie ziem p ó łn o c n y c h , p o d ję to s tu d ia w d z ie d z in a c h : g o sp o d a rk i, s to s u n k ó w lu d n o ś c io w y c h i k u ltu r a ln o - o ś w ia to w y c h . W p ra c e te z a a n g a ż o w a n y b y ł z e s p ó ł s p e c ja lis tó w z U n iw e rs y t e tu P o z n a ń sk ie g o , u k r y w a ją c y c h s ię w G e n e r a ln e j G u b e rn i, z w ią z a n y z B iu re m Z iem Z a c h o d n ic h p rz y D e le g a tu r z e R z ą d u . A n a lo g ic z n e p ra c e , ty le że w s k ro m n ie js z y m z a k re s ie , p ro w a d z iła g r u p a d z ia ła c z y m a z u rs k ic h s k u p io n a w o k ó ł k o n s p ira c y jn e g o I n s t y t u t u M a z u rs k ie g o . W lip c u 1944 r o k u n a w ią z a ła o n a w s p ó łp ra c ę z P o ls k im K o m ite te m W y z w o le n ia N a ro d o w e g o . W lis to p a d z ie 1944 r o k u p rz e d ło ż y ła p rz e w o d n ic z ą c e m u K ra jo w e j R a d y N a ro d o w e j, B o le sła w o w i B ie ru to w i, m e m o ria ł z a w ie ra ją c y p ro p o z y c je ro z w ią z a ń n a ro d o w o śc io w y c h , g o s p o d a rc z y c h , k u l t u r a ln o - o ś w ia to w y c h i w y z n a n io w y c h w P r u s a c h W sc h o d n ic h p o p rz e ję c iu ich w p o lsk ie w ł a d a n i e 1. P r o je k t t e n b y ł p rz e d m io te m a n a liz P o ls k ie g o K o m ite tu W y z w o le n ia N a ro d o w e g o w g r u d n iu 1944 r o k u 2.T u t a j n a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a z a p ro p o n o w a n e p rz e z Z w ią z e k M a z u ró w ro z w ią z a n ia p ro b le m u lu d n o ś c i a u to c h to n ic z n e j. C h o ciaż d o ty c z y ł o n części d a w n y c h P r u s W sc h o d n ic h , m ia ł i o g ó ln ie jszy a s p e k t, p o n ie w a ż P o ls k i K o m ite t W y zw o le n ia N a ro d o w eg o r o z p a tr y w a ł go n a tle c a ło k s z ta łtu z a g a d n ie ń p o lity c z n y c h i s p o łe c z n y c h ziem o d z y sk a n y c h .
W y d a je się, że n a jb liż s z e o p ra c o w a n ia , p o w in n y s ię z a ją ć n ie m a l z u p e łn ie n ie z n a n ą s p r a w ą — p r o g r a m e m P o ls k ie g o K o m ite tu W y z w o le n ia N a ro d o w e g o w o b ec P r u s W sc h o d n ic h , j a k ró w n ie ż o p in ią sp o łe c z n ą w o b e c p rz y szłe g o k s z ta łtu t e r y t o r i a l n eg o o d ra d z a ją c e j się P o ls k i, łą c z n ie z p ro b le m e m w s c h o d n io p ru sk im . W e d łu g M a r i a n a O rz e ch o w sk ie g o , s t a r ł y s ię w ó w czas d w a z a s a d n ic z e p o g lą d y d o ty c z ąc e p o lity k i n a ro d o w o śc io w e j w z g lę d e m a u to c h to c h to n ic z n e j lu d n o ś c i ty c h z i e m 3. U sta lo n o w ó w czas z a le d w ie ta k ty k ę d o ra ź n ą , n a to m ia s t g e n e ra ln e ro z w ią z a n ia z a g a d n ie ń lu d n o ś c i ro d z im e j m ia ły n a s tą p ić p ó ź n ie j, w y m a g a ły o n e b o w ie m g łę b o k ic h p rz e m y ś le ń i o p r a c o w a n ia szczeg ó ło w y ch p ro g r a m ó w w k a ż d e j d z ie d z in ie ży cia sp o łeczn eg o . T e zaś
1 A rc h iw u m A k t N o w y ch (d a le j A A N ), M in is te r s tw o I n f o r m a c j i i P r o p a g a n d y , t. 776, M e m o ria ł Z w ią z k u M a z u ró w . J e s z c z e do n ie d a w n a sąd z o n o , że m e m o ria ł ów z a g in ą ł. U d a ło m i s ię go o d n a le ź ć w 1969 r.
2 A A N , P o ls k i K o m ite t W y z w o le n ia N a ro d o w e g o , s y g n . V II/24, P is m o k ie ro w n ik a R e s o r tu A d m in is tra c ji P u b lic z n e j z g r u d n ia 1944; p o r. K . M a łłe k , Z M a z u r d o
p o d z ie m ia . W s p o m n ie n ia 1939— 1945, W a rs z a w a 1970, ss. 184— 187.
8 M. O rz e ch o w sk i, O d ra — N y s a Ł u ż y c k a — B a ł t y k w p o ls k i e j m y ś li p o lity c z n e j
o k r e s u d r u g ie j w o jn y ś w ia to w e j, W ro c ła w 1969, ss. 276— 277. Komunikaty M azursko-W arm ińskie, 1975, nr 4 (130)
506 T a d e u sz Filip kow ski
m o g ły p o w s ta ć je d y n ie p rz y w sp ó łu d z ia le osób d o b rz e z n a ją c y c h p rz e sz ło ść h is to ry c z n ą lu d n o ś c i ro d z im e j ziem o d z y sk a n y c h . W y p ra c o w a n ie m ich z a ję ło się M in i s te r s tw o Z ie m O d z y sk a n y c h i d z ia ła ją c a po d je g o p a tr o n a te m R a d a N a u k o w a d la Z a g a d n ie ń Z iem O d z y s k a n y c h 4. O tó ż a n a liz a te g o p ro g r a m u w r a z z k o n fr o n ta c ją je j re a liz a c ji, i to n a w sz y s tk ic h szc z eb lac h a d m in is tr a c j i p a ń s tw o w e j, o c z e k u je n a d o głęb n e, n ie z m ie r n ie w y w a ż o n e o p ra c o w a n ie .
Z im ą 1945 ro k u n a s k u te k o p e r a c ji w s c h o d n io p ru sk ie j, z w a n e j ta k ż e o p e ra c ją m a z o w ie c k o -m a z u rs k ą , t e r e n y p ó ź n ie jsz e g o w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o z o sta ły w y zw o lo n e. O p e ra c ja ta , je j z a ło ż e n ia s tra te g ic z n e , b y ły i s ą n a d a l p rz e d m io te m z a in te re s o w a n ia p o lsk ic h , ra d z ie c k ic h i n ie m ie c k ic h h is to ry k ó w w o je n i w o jsk o w o śc i. P o ls k a h is to rio g r a f ia w o js k o w a p rz e b ie g z w y c ię s k ie j o fe n s y w y z im o w e j A rm ii C z e r w o n e j r o z p a tr u je w s z e ro k im k o n te k śc ie o g ó ln o p o ls k im c, b ą d ź te ż w z w ią z k u z z ie m ia m i p ó łn o c n y m i °. P o z a ty m i o g ó ln y m i u ję c ia m i p o w s ta ły ró w n ie ż p ra c e szc z e gó ło w e, tr a k t u j ą c e o m ie js c u i ro li P r u s W sc h o d n ic h w p o szc z eg ó ln y ch e ta p a c h II w o jn y ś w i a t o w e j 7 o ra z o p o lity c z n y m i w o js k o w y m z n a c z e n iu w y z w o le n ia W a rm ii i M a z u r (K a z im ie rz S o b czak ). P rz e b ie g o w i i r e z u lta to m o p e ra c ji w sc h o d n io p ru s k ie j p o św ięc a s p o ro u w a g i w o js k o w a h is to rio g ra fia ra d z ie c k a 8. D z ia ła n ia w o je n n e A rm ii C ze rw o n e j z w ią z a n e ze z d o b y ciem P r u s W sc h o d n ic h w 1945 r o k u z o sta ły o p is a n e w e w sp o m n ie n ia c h w ie lu d o w ó d c ó w ra d z ie c k ic h , są o n e t a k i e p rz e d m io te m p ra c n a u k o w y c h z d z ie d z in y w o jsk o w o śc i. R ó w n ież h is to ry c y z a c h o d n io m e m ie c c y r o z p a tr u ją g łó w n ie m ilit a r n e p rz y c z y n y z a ła m a n ia się o b ro n y P r u s W sc h o d n ic h w la ta c h 1944— 1945 °. W s u m ie p rz e b ie g d z ia ła ń w o je n n y c h z w ią z a n y c h z w y z w o le n ie m W a rm ii i M a z u r je s t s to su n k o w o d o b rz e z n a n y , n ie w ie le n a to m ia s t w ie m y o f u n k c jo n o w a n iu tu p rz e z k ilk a m ie sięc y 1945 r o k u ra d z ie c k ie j a d m in is tr a c j i w o js k o w e j.
P o g łę b ie n ia w y m a g a te ż w ie d z a o n a jw c z e ś n ie js z y m o k re s ie p o ls k ic h rz ą d ó w . N ie s ą d o k ła d n ie z n a n e d e c y z je i szczeg ó ły p o lity k i w ła d z c e n t r a ln y c h w o b e c ziem zac h o d n ic h i p ó łn o c n y c h . P o z n a n ie ic h z w ią z a n e je s t z u d o s tę p n ie n ie m h is to ry k o m p e łn y c h m a te ria łó w źró d ło w y c h , k tó r e p o w in n y b y ć u z u p e łn ia n e re la c ja m i ż y ją c y c h jesz c z e u c z e s tn ik ó w ó w c z e sn y c h w y d a rz e ń h is to ry c z n y c h .
P o d ję te p rz e z O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h i M u ze u m M a z u rs k ie w O ls z ty n ie s ta r a n i a o z ab e z p ie c z e n ie m a te ria łó w ź ró d ło w y c h w p o s ta c i d o k u m e n tó w o s o b i s ty c h , r e la c ji i w sp o m n ie ń p rz y n io s ły ju ż p e w n e re z u lta ty . W sp o m n ie n ia s w o je z ło ży li m ię d z y in n y m i: L u c ju s z D u ra , R y s z a rd K a lin o w sk i, M ich a ł S o k o ło w sk i, D o n a ld F ro lew ic z , F e lik s Z im n o ch , H e n r y k A r e n d a rs k i, J ó z e f K re tk o w s k i, Ir e n a B ia ło b ło c k a , F e lik s M u ra w a i T a d e u sz S z tu m p f. B y li o n i o rg a n iz a to ra m i i czoło
4 R a d a N a u k o w a d la Z a g a d n ie ń Z ie m O d z y sk a n y c h , I s e s ja , z. 1, 2, 3, 5; I I s e sja , z. 1, 3; I I I s e s ja , z. 3; IV se s ja , z. 1, 2, 4, K ra k ó w — W a rs z a w a 1945— 1947. 5 B. D o la ta , W y z w o le n ie P o ls k i 1944— 1945, W a rsz a w a 1971. 6 K. S o b c z ak , W y z w o le n ie W a r m ii i M a z u r w 1945 r o k u , K o m u n ik a ty M a z u rs k o - -W a rm iń sk d e (d a le j K M W ), 1961, n r 1; te n ż e, O p e ra c ja m a z o w ie c k o - m a z u r s k a 1Q4 4— J9 45, W a rsz a w a 1967; te n ż e, W y z w o le n ie p ó łn o c n y c h i z a c h o d n ic h z ie m p o l s k ic h w r o k u 1945, P o z n a ń 1971; E. K o siarz, W y z w o le n ie P o ls k i P ó łn o cn e j, G d y n ia 1967. 7 L. M o czu lsk i, P r u s y W s c h o d n ie w 11 w o jn ie ś w ia to w e j, R o c z n ik O lszty ń sk i (d a le j RO), 1963, t. 5. 8 S. Ł a n ie c , O p e ra c ja w sc h o d n io p r u s k a (1944— 1945) w ś w ie tle r a d z ie c k ie j lite r a tu r y h is to r y c z n e j, K M W , 1974, n r 3. 9 P o r. m .in . K . D ie c k e rt, H. G ro s sm a n n , D er K a m p f u m O stp re u ss e n , M ü n c h e n 1960; О. L a s c h , S o fie l K ö n ig sb e rg . K a m p f u n d U n te rg a n g v . O s tr p r e u s s e n s H a u p t s ta d t, M ü n c h e n 1958.
S t a n b a d a ń n a d d zie jam i W a rm ii І M a z u r w 3 0 -le ciu P R L 507 w y m i d z ia ła c z a m i p a r t i i i s tr o n n ic tw p o lity c z n y c h . D ru g a g r u p a w s p o m n ie ń p o c h o d zi o d o rg a n iz a to ró w a d m in is tr a c j i p a ń s tw o w e j. M o żn a t u z alicz y ć w s p o m n ie n ia A n to n ie g o H o ra w sk ie g o , M a r ia n a P a la m a r c z y k a , J e r z e g o S m o le ń sk ie g o , J ó z e fa K a rz y ń sk ie g o i S ta n is ła w a S z w e ry n a . P o z o s ta łe r e la c je n ie s ą ju ż t a k m o n o te m a ty c z n e, t r a k t u j ą o ró ż n y c h p r z e ja w a c h ż y c ia sp o łec z n e g o n a W a rm ii i M a z u ra c h w p ie rw s z y c h l a ta c h po w y z w o le n iu . W a n d a P ie n ię ż n a o p is a ła o s ta tn ie l a t a w o jn y s p ę d z o n e w O lszty n ie, w y z w o le n ie m ia s ta w s ty c z n iu 1945 r o k u i p ie rw s z e m ie s ią c e k s z ta łtu ją c e j s ię tu n o w e j sp o łeczn o ści. J a n u s z J a g u s ie w ic z z re la c jo n o w a ł w y s iłe k z w ią z a n y z o d b u d o w ą ż y c ia g o sp o d arcz e g o w O lsz ty n ie . J a d w ig a L in d n e r , K o n s ta n ty A d a m cz y k , S e rg iu s z S a h a jd a , F ra n c is z e k S z e w cz y k i P a w e ł T u r o w s k i o p is a li w y s iłe k n a u c z y c ie li-o rg a n iz a to ró w s z k o ln ic tw a o g ó ln o k s z ta łc ą c e g o i z a w o d o w e g o . N ie z a b r a k ło te ż w s p o m n ie ń p rz e d s ta w ic ie li o rg a n ó w m ilic ji i b e z p ie c z e ń s tw a . P ra c e te m a ją ró ż n ą w a rto ś ć p o z n a w c z ą . C zas z a t a r ł w ie le w p a m ię c i lu d z k ie j, to te ż a u to rz y p is a li o ty c h w y d a rz e n ia c h , w k tó r y c h b e z p o ś re d n io u c z e s tn ic z y li b ą d ź je n a js i ln ie j p rz e ż y li. O g ó ln ie o d d a ją o n e k lim a t p ie rw s z y c h l a t po w y z w o le n iu , są ś w ia d e c tw e m e n tu z ja z m u , j a k i c e c h o w a ł ic h a u to ró w p o d e jm u ją c y c h p r a c ę o rg a n i z a t o r s k ą n a te j z iem i. S ta n o w ią w ię c d la b a d a c z a re g io n u je d n o ze ź ró d e ł p o z n a n ia , k tó r e k o n fr o n to w a n e z m a te r ia łe m a rc h iw a ln y m , p o m o ż e m u le p ie j z ro z u m ie ć w ie le z ja w is k s p o łec z n y c h . P rz e ż y c ia z czasó w w o jn y i p ie rw s z y c h l a t o d b u d o w y p a ń s tw o w o ś c i p o ls k ie j u tr w a lo n e w je d n o s tk o w e j św iad o m o śc i m ie s z k a ń c ó w w s i s ta ł y s ię p rz e d m io te m k o n k u r s u p o d ty tu łe m „ O p is m o je j w s i” , z o rg a n iz o w a n e g o w 1948 r o k u p rz e z I n s t y t u t P r a s y „ C z y te ln ik ” . Z e b r a n e w ó w c z a s m a te r ia ły p rz e k a z a n o In s ty tu to w i H i s to r ii P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k i w y d a n o w c z te ro to m o w e j e d y c ji. T o m p ie rw s z y te jż e e d y c ji z a w ie ra w s p o m n ie n ia z w o je w ó d z tw a o ls z t y ń s k ie g o 10. J e s t to m a te r ia ł o p is a n y p rz e z a u to ró w n a ż y w o i d la te g o d la d z isiejsz eg o b a d a c z a b a rd z o c en n y . T a k ż e І n a s tę p n e k o n k u rs y n a w s p o m n ie n ia o rg a n iz o w a n e p rz e z I n s t y t u t Z a c h o d n i w P o z n a n i u 11 i Z w ią z e k M ło d zież y W i e j s k i e j 12 d o s ta r c z y ły w ie le w a rto ś c io w y c h o b s e r w a c ji p rz e d s ta w ic ie li ró ż n y c h g e n e r a c ji, o s ia d ły c h b ą d ź u ro d z o n y c h n a W a rm ii
i M a z u ra c h .
B a rd z o p r z y d a tn a d la p e łn ie jsz e g o p o z n a n ia p rz e sz ło ści, a le i n o w sz y c h d z ie jó w W a r m ii i M a z u r, j e s t l i t e r a t u r a p a m ię tn ik a r s k a . W o s ta t n ic h l a ta c h u k a z a ło się k ilk a p o z y c ji g o d n y c h o d n o to w a n ia . W sp o m n ie n ia te s ię g a ją p rz e w a ż n ie d o o k re s u m ię d z y w o je n n e g o a n a w e t i w c z e śn ie jsz e g o , a le k o ń c o w e p a r tie z re g u ły d o ty c z ą ta k ż e l a t po r o k u 1945 13.
A rty k u ły ro z p ro s z o n e p o c z a so p ism a c h , u k a z u ją c y c h s ię w p ie rw s z y c h la ta c h
10 W ie ś p o ls k a 1939— 1948. M a te r ia ły k o n k u r s o w e . O p ra c o w a li K . K e rs te n i T. S z a ro ta , t. 1, W a rs z a w a 1967.
11 P a m ię tn ik i o s a d n ik ó w Z ie m O d z y s k a n y c h . W y b ó r. O p ra c o w a li Z. D u lc zc w sk i i A. K w ile c k i, P o z n a ń 1963; M ło d e p o k o le n ie Z ie m Z a c h o d n ic h , P a m ię tn ik i. W y b ó r i o p ra c o w a n ie Z. D u lc z e w sk i, P o z n a ń 1968.
12 M ło d e p o k o le n ie w s i P o ls k i L u d o w e j. P a m ię tn ik i i S tu d ia . W y b ó r i o p ra c o w a n ie J . C h a ła s iń s k i, B. G o łę b io w sk i, E. J a g ie łło - Ł y s io w a , F. J a k u b c z a k , t. 1— 6, W a rs z a w a 1964— 1969. 13 W. K n o sa ła , B y ła n a s g r o m a d k a sp o ra , O ls z ty n 1972; M. L e n g o w s k i, N a W a r m ii i w W e s tfa lii, W a rsz a w a 1972; W sp o m n ie n ia K. M a łłk a w y p e łn ia ją 4 to m y . O s ta tn i to m P o ls k ie s ą M a z u r y (W a rsz a w a 1972) o b e jm u je l a t a 1945— 1966; P . S o w a , P o o b u s tro n a c h k o rd o n u , O lsz ty n 1969; E. S u k e rto w a -B ie d r a w in a , D a w n o a n ie d a w n o , O ls z ty n 1965; M. Z ie n ta r a -M a le w s k a . S ia d a m i tw a r d e j d ro g i, W a r s z a w a 1966.
508 T a d e u sz Filip kow ski
po w o jn ie , sy g n a liz o w a ły p iln e p o trz e b y b a d a w c z e ta m ty c h czasów . Z s z a c o w a n e j p ie rw o tn ie n a około 500 ty s ię c y lu d n o ś c i e tn ic z n ie p o ls k ie j, po z a k o ń c z e n iu d z ia ła ń w o je n n y c h w 1945 r o k u p o z o sta ło n ie w ie le p o n a d 100 ty s ię c y osób. J a k się n ie b a w e m o k azało , lu d n o ść t a b y ła b a rd z o z ró ż n ic o w a n a pod w z g lę d e m s to p n ia ro z w o ju św iad o m o śc i n a ro d o w e j. U c iec z k a p rz e d fro n te m , u t r a t a m ie n ia w w y n ik u d z ia ła ń w o je n n y c h i p e r tu r b a c je z p ie rw s z y c h m ie się c y po w o jn ie s p ra w iły , że l u d n o ść ro d z im a zło żo n a g łó w n ie z k o b ie t, d zieci i s ta rc ó w d o z n a ła w s trz ą s u i b ie rn ie t r a k to w a ła to, co się w o k ó ł n ie j d ziało. T e n s ta n a p a tii, p o g a rs z a n y tr u d n ą s y t u a c ją m a te r ia ln ą b a rd z o n ie k o rz y s tn ie w p ły n ą ł n a je j s to s u n e k do p a ń s tw a i n a ro d u p o lsk ieg o . K o n ie cz n o ść o d iz o lo w a n ia lu d n o ś c i ro d z im e j od w p ły w ó w n ie m ie c k ic h , w ła ś c iw a i sz e ro k o z a k r o jo n a p o lity k a re p o lo n iz a c y jn a w y m a g a ły s tu d ió w n ad je j lic z eb n o śc ią, ro z m ie szc z en ie m , s k ła d e m d e m o g ra fic z n y m i z aw o d o w y m , w a r u n k a m i m a te ria ln y m i, sto p n ie m ro z w o ju św iad o m o śc i e tn ic z n e j i n a ro d o w e j, s to s u n k ie m do in n y c h g r u p re g io n a ln y c h (r e p a tria n tó w , p rz e sie d le ń c ó w , re e m ig ra n tó w ). T r z e b a te ż b y ło p o d d a ć b a d a n io m s k u te c z n o ść o d d z ia ły w a n ia p o lity c z n e g o i k u l tu ra ln e g o n a p ro c e s re p o lo n iz a c ji i a d a p t a c ji d o n o w eg o u s tr o ju s p o łe c z n o -p o li ty czn eg o . P o d ję c ie t a k sze ro k o z a k ro jo n y c h b a d a ń p rz e r a s ta ło ó w c ze sn e m o żliw o ści O lsz ty n a . I s tn ie ją c e p la c ó w k i n a u k o w e — I n s t y t u t M a z u rs k i i W y ższa S z k o ła P r a w n o -E k o n o m ic z n a n ie b y ły do te g o o d p o w ie d n io p rz y g o to w a n e , c ie rp ia ły n a b ra k k a d ry . K o n ie c z n a b y ła w ię c p o m o c o śro d k ó w u n iw e rs y te c k ic h , k tó r e p o c z y n a ją c od ro k u 1947 z a k re s e m sw y c h b a d a ń o b e jm o w a ły s to p n io w o i w o je w ó d z tw o o ls z ty ń sk ie. N a jw c z e śn ie js z e a r ty k u ły z a m ie sz c z a n e n a ła m a c h „ P rz e g lą d u Z a c h o d n ie g o ” , „ S tra ż n ic y Z a c h o d n ie j” , „ J a n t a r a ” b ą d ź w „ K o m u n ik a ta c h D z iału In f o r m a c j i N a u k o w e j” I n s t y t u t u M a z u rsk ie g o , in fo rm o w a ły s p o łe c z e ń stw o o p o d e jm o w a n y c h p rz e d s ię w z ię c ia c h i u z y s k iw a n y c h e fe k ta c h w ro z w ią z y w a n iu zło żo n y ch p ro b le m ó w lu d ności ro d z im e j W a rm ii i M a z u r u . Ic h a u to rz y b r a l i b e z p o ś re d n i u d z ia ł w p ra c y re p o lo n iz a c y jn e j, to te ż a r ty k u ły te m a ją o b e c n ie d u ż ą w a rto ś ć p o z n aw c z ą. P r o b le m o m lu d n o ś c i ro d z im e j n a z ie m ia c h z ac h o d n ic h i p ó łn o c n y c h w ie le u w a g i p o ś w ię c ała R a d a N a u k o w a d la Z a g a d n ie ń Z iem O d z y sk a n y c h .
W l a ta c h 1947— 1949 p o d ję to b a d a n ia so cjo lo g icz n e n a W a rm ii i M a z u ra c h . P r o w a d z iły je zesp o ły z W a rsz a w y i P o z n a n ia k ie r o w a n e p rz e z p ro fe s o ró w S ta n is ła w a O sso w sk ieg o i C z e sła w a Z n a m ie ro w s k ie g o . D o c ie ra li tu ró w n ie ż n a w a k a c y jn e obozy s tu d e n c i s o cjo lo g ii z U n iw e rs y te tu J a g ie llo ń s k ie g o 15. Z m ia n y o rg a n iz a c y jn e s t r u k t u r y n a u k i i lik w id a c ja k a t e d r so cjo lo g ii b y ły p rz y c z y n ą p o n ie c h a n ia ty c h b a d a ń ; p o d ję to je p o n o w n ie p o ro k u 1956, ty le że w z m ie n io n y c h ju ż p o w a ż n ie z esp o ła c h b a d a w c z y c h . W y n ik i n ie z o sta ły w p ra w d z ie o p u b lik o w a n e w o d rę b n e j p ra c y , t r a k tu ją c e j b e z p o ś re d n io o lu d n o ś c i ro d z im e j W a rm ii i M az u r, lecz w e sz ły p o ś re d n io do o b ie g u n a u k o w e g o w ró ż n y c h o p ra c o w a n ia c h p o ś w ię c o n y c h k s z ta łto w a n iu się n o
u K. P ie tr z a k -P a w ło w s k i, B ila n s r o c z n y p o lity k i n a r o d o w o ś c io w e j o k r ę g u m a zu r s k ie g o , P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1946, n r 4; te n ż e , R e p o lo n iz a c ja k u ltu r a ln a z ie m i w a r m i ń s k o - m a z u r s k ie j, P r z e g lą d Z a c h o d n i 1946, n r 7/8; W . W ach , W e r y fi k a c ja lu d n o śc i m ie js c o w e j n a M a zu ra c h i W a r m ii, S tr a ż n ic a Z a c h o d n ia 1946, n r 6; J. B o h u ck i, S z k o ła p o ls k a n a M a zu ra c h i W a r m ii, K o m u n ik a t D z iału In f o rm a c ji N a u k o w e j,
O lsz ty n 1946, n r 4—6; W. M erg el, S z k o ln i c tw o p o ls k ie n a W a r m ii i M a z u ra c h , J a n ta r , 1946, z. 2. 15 A A N , M in is te rs tw o Z iem O d z y sk a n y c h , te c z k a 1713, P o s ie d z e n ie K o m isji S o c ja ln e j R a d y N a u k o w e j d la Z a g a d n ie ń Z iem O d z y sk a n y c h z 12X 11 1947. P o r. L.M . S z w e n g ru b , B a d a n ia so cjo lo g iczn e w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m , w : S ta n i p o tr z e b y n a u k s p o łe c z n y c h n a W a r m ii i M a zu ra c h , O lsz ty n 1966.
S t a n b a d a ń n a d d zie jam i W a rm ii І M a z u r w 3 0 -le ciu P R L 500
w e j s p o łec z n o śc i n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h . J e d y n ie L iii M a r ia S z w e n - g ru b r e z u lta ty s w y c h b a d a ń n a d ś w ia d o m o ś c ią n a r o d o w ą W a rm ia k ó w i M a z u ró w z a m k n ę ła w o so b n ej p ra c y 10. P r o b le m y w sp ó łż y c ia lu d n o ś c i ro d z im e j i n a p ły w o w e j, p ro c e sy p o s tę p u ją c e j in te g r a c ji, szc z eg ó ln ie n a tle k u ltu r o w y m b y ły p rz e d m io te m o b s e r w a c ji A n n y S z y fe r. A u to r k a o p ie r a ła się n a b a d a n i a c h a n k ie to w y c h i o b s e r w a c ja c h w ła sn y c h , g łó w n ie z d ru g ie j p o ło w y l a t sz e ś ć d z ie sią ty c h . W m n ie js z y m s to p n iu z a jm o w a ła się a n a liz ą u w a r u n k o w a ń e k o n o m ic z n y c h i p o lity c z n y c h , ja k ie l e g ły u p o d s ta w z ac h o d z ą c y c h w ó w cz a s z ja w is k . D la ic h p e łn ie jsz e g o w y ja ś n ie n ia p o trz e b n e s ą d a lsz e p o g łę b io n e b a d a n i a h is t o r y c z n e ł7.
P o ls k ie tr a d y c je z a c h o w a n e w k u ltu r z e lu d o w e j o ra z g w a rz e m a z u rs k ie j s ta ły s ię p rz e d m io te m b a d a ń e tn o g ra fó w i ję z y k o z n a w c ó w 18. J a k k o lw ie k n ie w s z y s tk ie p o d ję te w ó w cz a s te m a ty m o ż n a b y ło z a m k n ą ć w f o r m ie z w a r ty c h w y d a w n ic tw , w ię k sz o ść z n ic h w y m a g a ła b o w ie m d a lsz y c h s tu d ió w , p ie rw s z y e ta p b a d a ń n a d ró ż n y m i fo r m a m i p rz e ja w i a n ia się św iad o m o śc i s p o łe c z n e j W a rm ia k ó w i M a z u ró w b y ł b a rd z o o w o c n y d la p o ls k ie j h u m a n is ty k i.
P r o b le m a ty k ę lu d n o ś c i ro d z im e j W a rm ii i M a z u r p o d e jm o w a n o n a jc z ę ś c ie j w sz e ro k im k o n te k ś c ie p ro c e só w o s a d n ic z y c h I9, k s z ta łto w a n ia się s to s u n k ó w p o li ty c z n y c h 20, d e m o g ra fic z n y c h21 i k u ltu r o w y c h 22. R e z u lta ty ty c h b a d a ń s ą częścio w o z n an e , o g ła sz a n o je w o s o b n y c h p r a c a c h b ą d ź a r ty k u ła c h z a m ie s z c z a n y c h w p e rio d y k a c h n a u k o w y c h . N ie m a n a to m ia s t o so b n e j p ra c y t r a k t u j ą c e j c ało ścio w o p ro b le m y lu d n o ś c i a u to c h to n ic z n e j W a r m ii i M a z u r po r o k u 1945. W in n a to być p r a c a z b io ro w a p rz y g o to w a n a w sp ó ln ie p rz e z z esp ó ł zło żo n y z d e m o g ra fó w , s o c jo lo g ó w , e k o n o m istó w , p ra w n ik ó w i h is to ry k ó w . Z a c h o w a n y w c e n t r a ln y c h i re g io n a ln y c h z b io ra c h a r c h iw a ln y c h m a te r ia ł ź ró d ło w y n a le ż a ło b y p o s z e rz y ć o d o d a tk o w ą k w e re n d ę w w o js k o w y c h a rc h iw a c h ra d z ie c k ic h i z a c h o d n io n ie m ie c k ic h . P r o b le m y lu d n o ś c i a u to c h to n ic z n e j z ie m z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h p o d e jm u je h is to rio g r a f ia z a c h o d n io n ie m ie c k a . P r z y k ła d o w o m o ż n a w y m ie n ić c h o ć b y p ra c e R u d o lfa N e u
-10 L.M . S z w e n g ru b , Z a g a d n ie n ia p o ls k ie j ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j u W a r m ia k ó w
i M a zu ró w . R o z p r a w a d o k to rs k a n a p is a n a n a U A M w P o z n a n iu 1963 r. M a sz y n o p is
w O B N w O lszty n ie.
17 A. S z y fe r, P r z e m ia n y s p o łe c z n o - k u ltu r o w e n a w s i w a r m iń s k ie j w lata ch
1945— 1970, O ls z ty n 1971; p o r. re c e n z ja W . W rz e siń sk i, K M W , 1972, n r 3.
18 A . S z y fe r, B a d a n ia n a d tr a d y c y jn ą k u ltu r ą o ra z g w a rą M a z u r i W a r m ii, w :
S ta n i p o tr z e b y n a u k s p o łe c z n y c h n a W a r m ii i M a zu ra c h , O lszty n 1966.
19 W . W rz e s iń s k i, P ro ces za sie d la n ia w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o w la ta c h 1945— 1949, w : P r o b le m y r o z w o ju g o s p o d a rc ze g o i d e m o g ra fic z n e g o Z ie m Z a c h o d n ic h w la ta ch 1945— 1958, P o z n a ń 1962; B. W ila m o w sk i, S tu d ia z a ło ż e ń i p o c z ą tk ó w o sa d n ic tw a ro ln ic ze g o n a te r e n ie w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o w la ta c h 1945— 1948 (m a
szy n o p is p ra c y d o k to rs k ie j w z b io ra c h B ib lio te k i G łó w n e j A k a d e m ii R o ln ic z o -T e c h - n iczej w O lszty n ie).
20 E. W o jn o w sk i, W a r m ia i M a z u r y w la ta c h 1945— 1947. K s z ta łto w a n ie się s to s u n k ó w p o lity c z n y c h , O lsz ty n 1968; J . F a jk o w s k i, R u c h lu d o w y n a M a z u ra c h i W a r m ii w la ta c h 1945— 1949, W a r s z a w a 1969. 21 W. W ac h , Z z a g a d n ie ń lu d n o ś c io w y c h w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , K M W , 1958, n r 2; S. Ź y ro m sk i, P r o c e s y m ig r a c y jn e w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m w la ta c h 1945— 1949, O lsz ty n 1971. 22 Z. L ie tz , R o z w ó j k u l t u r y w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m w la ta c h 1945— 1956 (m a szy n o p is p ra c y d o k to rs k ie j w B ib lio te c e U n iw e r s y t e tu im . A. M ic k ie w ic z a w P o z n a n iu ); T. F ilip k o w s k i, R o la s z k o ły w p rze o b ra ż e n ia c h s p o łe c z n y c h n a W a r m ii i M a
z u ra c h w la ta c h 1945— 1960 (m a szy n o p is p r a c y d o k to r s k ie j w B ib lio te c e I n s t y t u t u
H is to rii P A N w W a rsz a w ie ); te n ż e, D zia ła ln o ść r e p o lo n iz a c y jn a s z k o ły n a W a r m ii
5 1 0 T a d e u sz Filip kow ski
m a n n a83 czy C h ris tia n a T . S t o l l a 84. Z p r a c ą p ie rw sze g o p o d ją ł p o le m ik ę n a ła m a c h ..K o m u n ik a tó w M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” W o jc iec h W rz esiń sk i, k tó r y w y tk n ą ł N e u - m a n n o w i b łę d y m e to d o lo g ic z n e, p o w a ż n e b r a k i w b a z ie ź ró d ło w e j o ra z s p o re n ie ścisło ści w p rz y to c z o n y m m a te r ia le s ta ty s ty c z n y m 2S.
N a s tę p n y m n ie z m ie rn ie w a ż k im p ro b le m e m d la c a ły c h z ie m z a c h o d n ic h b y ło o s a d n ic tw o . Z a c z ęto je b a d a ć w sp o só b n a u k o w y n a p rz e ło m ie la t p ię ć d z ie s ią ty c h . U k a z a ło się w ó w cz a s k ilk a p u b lik a c ji z b io ro w y c h , p rz y g o to w a n y c h z in ic ja ty w y b ą d ź p o d p a tr o n a te m I n s t y t u t u Z a c h o d n ie g o w P o z n a n iu , p o d e jm u ją c y c h te m a ty k ę s p o łe c z n o -g o sp o d a rc z ą i k u l t u r a l n ą w s k a li c a ły c h z iem z ac h o d n ic h i p ó łn o c n y c h 86. T o r o w a ły o ne d ro g ę o ls z ty ń sk im b a d a n io m re g io n a ln y c h p ro c e só w o sad n ic z y c h . T e m a ty te p o d e jm o w a n o i w c z e ś n ie j p rz y o k a z ji o p ra c o w a ń d la p o trz e b m ie js c o w y c h w ła d z lo k a ln y c h b ą d ź s u m o w a n ia d o ro b k u s p o łec z n o -g o sp o d arcz e g o re g io n u . N ie b y ły to w ię c a n a liz y n a u k o w e i n ie p re te n d o w a ły d o ta k ie j ro li. W 1963 ro k u o p u b lik o w a n o d w ie p ra c e n a u k o w e n a te m a t o s a d n i c t w a 87.
B a d a n ia n a u k o w e n a d k s z ta łto w a n ie m się n o w e j sp o łec z n o śc i n a W a r m ii i M a z u ra c h po ro k u 1945 z a in ic jo w a ł W o jc iec h W r z e s iń s k i88. A u to r p o d ją ł a m b itn ą p ró b ę z a ry s o w a n ia s k o m p lik o w a n e j s y tu a c ji p o lity c z n e j re g io n u i u k a z a n ia n a ty m tle p ro b le m ó w lu d n o ś c i ro d z im e j. M a n k a m e n te m te j n o w a to rs k ie j p ra c y b y ł n ie d o s ta te k in fo r m a c ji. S z e ro k o z a k r o jo n e b a d a n i a n a d o s a d n ic tw e m w ie js k im i z m ia n a m i w s tr u k tu r z e r o ln ic tw a n a p rz e ło m ie l a t p ię ć d z ie s ią ty c h i s z e ś ć d z ie sią ty c h p ro w a d z ił B o h d a n W ila m o w sk i, W y n ik i sw o ich b a d a ń p o c z ą tk o w o in d y w id u a ln y c h , o p a r ty c h n a g ru n to w n e j b a z ie ź ró d ło w e j i b o g a ty m m a te r ia le s ta ty s ty c z n y m , p rz e d s ta w ił w w s p o m n ia n y m ju ż o b s z e rn y m s tu d iu m i k ilk u a r ty k u ła c h in d y w id u a ln y c h , b ą d ź p rz y g o to w a n y c h z z esp o łe m w sp ó łp ra c o w n ik ó w a p u b lik o w a n y c h w o ls z ty ń s k ic h c z a so p ism a c h n a u k o w y c h 29.
N ie k tó re p ro b le m y o s a d n ic tw a p r z e d s ta w ił P a tr y c y D z iu r z y ń s k iso. Z a g a d n ie n ie to ro z p a try w a li ró w n ie ż S ta n is ła w G w ia id z iń s k i i Z b ig n ie w J a n u s z k o p rz y o k a z ji
23 Й. N e u m a n n , O stp re u ss e n u n te r p o ln is c h e r u n d s o w je tis c h e r V e r w a ltu n g 1945—1955, F r a n k f u r t a /M a in 1955. 24 C .T. S to ll, D ie R e c h ts s te llu n g d e r d e u ts c h e n S ta a ts a n g e h ö rig e n in d e n p o ln is c h v e r w a lte te n G e b ie te n . Z u r In te g r a tio n d e r s o g e n a n n te n A u t o c h th o n e n in d ie p o l n is c h e N a tio n , F r a n k f u r t a /M a in 1968. 85 K M W , 1957, n c 3. 26 P o lsk ie Z iem ie Z a c h o d n ie i P ó łn o cn e , P r a c a z b io ro w a , P o z n a ń 1959; R o zw ó j g o sp o d a rc zy Z ie m Z a c h o d n ic h i P ó łn o c n y c h P o lsk i. P r a c a z b io ro w a , W a r s z a w a 1960; S. S m o liń sk i, M . P rz e d p e łs k i, S t r u k t u r a sp o łe c zn o -g o sp o d a rc za Z ie m Z a c h o d n ic h w la ta c h 1933— 1960, P o z n a ń 1964; S tu d ia n a d z a g a d n ie n ia m i g o s p o d a rc zy m i i s p o łe c z n y m i Z ie m Z a c h o d n ic h , t. 1— 5; P r o b le m y r o z w o ju g o sp o d a rc ze g o i d e m o g r a fic z n e g o Z ie m Z a c h o d n ic h w la ta c h 1945— 1958. R ed . B. G ru c h m a n i J . Z ió łk o w sk i, P o z n a ń 1960. 27 L. K o siń sk i, P o c h o d z e n ie te r y to r ia ln e lu d n o ś c i Z ie m Z a c h o d n ic h w 1950 ro k u , D o k u m e n ta c ja G e o g ra fic z n a , 1960, z. 2; te n ż e , P r o c e s y lu d n o ś c io w e n a Z ie m ia c h O d z y s k a n y c h w la ta c h 1945— 1960, W a rs z a w a 1963; S. B a n a s ia k , D zia ła ln o ść o sa d n ic za P a ń s tw o w e g o U rz ę d u R e p a tr ia c y jn e g o n a Z ie m ia c h O d z y s k a n y c h w la ta c h 1945— 1947, P o z n a ń 1963. 28 W. W rz e s iń s k i, Z e w sp ó łc z e s n y c h za g a d n ie ń d e m o g r a fic z n y c h w o je w ó d z tw a
o ls zty ń s k ie g o , P r a c e i M a te r ia ły E tn o g ra fic z n e , t. 19, O ls z ty n 1961.
29 B. W ila m o w sk i, S tu d ia z a ło ż e ń i p o c z ą tk ó w o s a d n ic tw a ; te n ż e, R o ln ic tw o , RO, t. 6; 1966; B. W ila m o w sk i, J. J a w o ro w s k i, K o n c e p c je w z a k r e s ie o s a d n ic tw a r o ln i
czeg o w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m w la ta c h 1945— 1948, K M W , 1967, n r 3, 30 P . D z iu rz y ń sk i, O sa d n ic tw o g r u p o w e w m a ją tk a c h w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o
S t o n b a d a ń n a d d zie jam i W a rm ii i M a z u r w 3 0 -le ciu P R L 5 1 1
a n a liz y p rz e m ia n s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z y c h w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im w p ie r w szy m d z ie się c io le ciu p o w o je n n y m 31. M ig ra c je w p o w o je n n e j P o lsc e, w ty m i w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń sk im p r z e d s ta w iła K r y s ty n a K e r s t e n 32. C ało śc io w e u ję c ie s to s u n k ó w lu d n o ś c io w y c h n a W a rm ii i M a z u ra c h w la ta c h 1945— 1949 z a w a rł w o so b n y m s tu d iu m d e m o g ra fic z n y m S ta n is ła w Ż y r o m s k i38. U k a z a ł o n p o c h o d z e n ie t e r y to ria ln e m ie s z k a ń c ó w w o je w ó d z tw a o ra z s k ła d d e m o g ra fic z n y p o d w z g lę d e m p łci i w ie k u . D a lsz e tr e n d y w p r z e o b ra ż e n ia c h d e m o g ra fic z n y c h w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ieg o w la ta c h 1945— 1969 b y ły te m a te m a r ty k u łó w J a n u s z a J a w o r o w s k ie g o8·1
i A n to n ie g o Ż u k a 35.
B a d a n ia n a d k ie r u n k a m i ro z w o ju lu d n o ś c i w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o p r o w a d z i z esp ó ł pod k ie r u n k ie m p ro f e s o r a M ik o ła ja L a tu c h a . Ic h w y n ik i s ą p u b lik o w a n e w s e r ii w y d a w n ic z e j „ R o z p ra w y i M a te r i a ły ” O ś ro d k a B a d a ń N a u k o w y c h w O lsz ty n ie .
W d o ty c h c z a so w y c h s tu d ia c h n a d n o w ą s p o łe c z n o śc ią w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o u m k n ę ły z p o la w id z e n ia p ro b le m y so cjo lo g icz n e z w ią z a n e z p ro c e sa m i a d a p t a c ji o s a d n ik ó w w n o w y c h m ie js c a c h z a m ie s z k a n ia o ra z w z a je m n e s to s u n k i m ię d z y g ru p o w e , szc z eg ó ln ie m ię d z y lu d n o ś c ią ro d z im ą a n a p ły w o w ą , czy też p o l s k ą a u k r a iń s k ą . N ie k tó re p o d n ie sio n e z a g a d n ie n ia s ą ju ż częścio w o z n a n e z o p r a c o w a ń s o cjo lo g icz n y c h p o w s ta ły c h w in n y c h r e g io n a c h z ie m z a c h o d n ic h . W 0 1 - s z ty ń s k ie m m ia ły o n e j e d n a k n ie c o o d m ie n n y c h a r a k t e r i z a s łu g u ją n a o d rę b n e s tu d ia . N a jm n ie j z n a n e s ą z ja w i s k a to w a rz y sz ą c e o s a d n ic tw u lu d n o ś c i u k r a iń s k ie j z w io s n y 1947 ro k u . P rz e ś le d z e n ie z m ia n p o s ta w s p o łe c z n y c h i p rz e o b ra ż e ń k u l t u ro w y c h z ac h o d z ą c y c h w te j g ru p ie e tn ic z n e j j e s t m o ż liw e i z p u n k tu w id z e n ia n a u k i k o n ie c z n e . P o d ję te p rz e z A n d r z e ja K w ile c k ie g o z P o z n a n ia b a d a n ia so cjo lo g iczn e n a d g r u p ą Ł e m k ó w w in n y s ta ć s ię z a c h ę tą d la n a sz e g o o ś ro d k a n a u k o w ego 3r\
W b a d a n ia c h n a d w sp ó łc z e sn o ś c ią W a r m ii i M a z u r n a jw ię c e j u w a g i p o św ięc o n o ro z w o jo w i g o s p o d a rc z e m u re g io n u . P o c z y n a ją c od p ie rw s z y c h S e s ji R a d y N a u k o w e j d la Z a g a d n ie ń O d z y sk a n y c h p o p rz e z s p e c ja ln ą k o n f e re n c ję n a u k o w ą o rg a n iz o w a n ą p rz e z I n s t y t u t B a łty c k i w g r u d n iu 1946 r o k u87 s ta r a n o s ię o c en ić ó w c ze sn y p o te n c ja ł g o s p o d a rc z y ziem z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h , w ty m ta k ż e O k rę g u M a z u rs k ie g o i w y p ra c o w a ć p la n y d a lsz e g o ic h ro z w o ju . S ta n z n isz c z eń w o je n n y c h i p o s tę p y w o d b u d o w ie ż y c ia s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z e g o z o s ta ły p rz e d s ta w io n e w p r a c y z b io
31 S. G w ia ż d z iń s k i, A n a liz a r o z w o ju g o s p o d a rc ze g o m ia s t w o je w ó d z tw a o l s z t y ń
s k ie g o o ra z m o ż liw o ś c i ic h a k ty w iz a c ji, P r z e g lą d Z a c h o d n i, 1957, n r 3; te n ż e, M ia sta i o sied la , RO, t. 6, 1966; te n ż e, W a r m ia i M a z u r y , w : O d b u d o w a z ie m o d z y s k a n y c h
(1945— 1955). R ed . K . P iw a rs k i, S. Z a jc h o w s k a , P o z n a ń 1957; Z. J a n u s z k o , P r z e o b r a ż e n ia i o sią g n ię cia g o s p o d a rc zo -sp o łe c zn e w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , P r z e g lą d Z a
c h o d n i, 1954, n r 9/10; Z. J a n u s z k o , M . K ie łc z e w sk a -Z a le s k a , W o je w ó d z t w o o ls z ty ń
s k i e . Z a r y s g e o g ra fii g o sp o d a rc ze j, W a r sz a w a 1955.
32 K. K e rs te n , M ig r a c je p o w o je n n e w P olsce, P o ls k a L u d o w a . M a te ria ły i S t u d ia, t. 2, W a rsz a w a 1963.
88 S . Ż y ro m sk i, op. cit.
84 J . J a w o ro w s k i, L u d n o ś ć w ie js k a , w : W o je w ó d z tw o o ls z ty ń s k ie . M o n o g ra fia e k o
n o m ic z n o -s p o łe c z n a 1945— 19G9, W ro c ła w 1974.
33 A . Ż u k , O g ó ln e p r z e m ia n y s p o łe c z n o e k o n o m ic z n e w re g io n ie , w : W o je
-w ó d z t-w o o ls z ty ń s k ie . M o n o g ra fia e k o n o m ic z n o -s p o łe c z n a 1945— 1969, W ro c ła -w 1974. 86 A. K w ile c k i, Ł e m k o w ie . Z a g a d n ie n ie m ig r a c ji i a s y m ila c ji, W a rsz a w a 1974.
37 S ta n i p o tr z e b y g o sp o d a rc ze P o m o r za W s c h o d n ie g o . R e fe r a ty , d y s k u s ja i r e
z o lu c je k o n fe r e n c ji n a u k o w e j I n s t y t u t u B a łty c k ie g o w B y d g o s z c z y 12— 13 X I I 1946 т.,
5 1 2 T a d e u sz Filip kow ski
ro w e j W a r m ia i M a z u r y 98. W ty m p o p u la rn o n a u k o w y m z a r y sie m o n o g ra fic z n y m sp o ro u w a g i p o św ięco n o o k re s o w i p o w o je n n e m u . W k ilk u a r ty k u ła c h w y k o n a n y c h m e to d ą s ta ty s ty c z n o -o p is o w ą a u to rz y p rz e d s ta w ili o g ro m z n iszczeń w o je n n y c h i p o s tę p y w o d b u d o w ie p o szc z eg ó ln y ch d z ie d z in ży cia s p o łec z n o -g o sp o d arcz e g o . P r o b le m te n p o d ję ła te ż o s ta tn io J a n i n a Ł a n i e c 39. D a lsz e p o s tę p y w ro z w o ju g o sp o d a rc z y m w o je w ó d z tw a z o sta ły p rz e d s ta w io n e w e w s p o m n ia n y c h ju ż u p rz e d n io o p r a c o w a n ia c h S ta n is ła w a G w ia ź d z iń s k ie g o i Z b ig n ie w a J a n u s z k i. A u to rz y p o d e jm o w a li p ró b ę s y n te ty c z n e j o c e n y s p o łe c z n o -g o sp o d a rc z e g o ro z w o ju w o je w ó d z tw a w p ie r w szy m d zie się c io le ciu . P o w io d ła się o n a ty lk o częścio w o . N a n a u k o w ą s y n te z ę n ie p o z w a la ł w ó w cz a s s k ro m n y s ta n b a d a ń .
R o zw ó j T o ln ictw a w o je w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o b y ł p rz e d m io te m c o ra z lic z n ie j szy c h p u b lik a c ji p ra c o w n ik ó w n a u k o w y c h W y ższej S z k o ły R o ln ic ze j w O lsz ty n ie . W iele m ie js c a t a k o g ó ln y m , j a k i szczeg ó ło w y m z a g a d n ie n io m e k o n o m ic z n y m w w o je w ó d z tw ie p o ś w ię c iły „ K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie ” 40. S p o ra d y c z n ie u k a z y w a ły się p ra c e d o ty c z ąc e n a sz e g o w o je w ó d z tw a i w in n y c h w y d a w n ic tw a c h . W te j d z ie d z in ie tr z e b a o d n o to w a ć p ra c e B o h d a n a W ila m o w sk ie g o , R o m a n a H r y c iu k a i P io t r a W ó jc ik a 41. G o s p o d a rk ą r y b n ą z a ję li się B o le sła w D ą b ro w s k i i L e s z e k J a w o r s k i 42. 39 W a r m ia i M a z u ry . P r a c a z b io ro w a p o d r e d a k c j ą S ta n is ła w y Z a jc h o w sk ie j i M a rii K ie łc z e w s k ie j-Z a le s k ie j, P o z n a ń , 1953, t. 1— 2. 30 J. Ł a n ie c , S ta n z n is z c z e ń w o je n n y c h w g o sp o d a rce w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , K M W , 1974, n r 2. 40 B. W ila m o w sk i, Z a r y s p r z e m ia n p o lity c z n o - e k o n o m ic z n y c h r e g io n u o ls z ty ń sk ie g o , K M W , 1963, n r 3; J . S u c h ta , P o d s ta w o w e w s k a ź n ik i r o z w o ju g o sp o d a rczeg o w o je w ó d z tw a o ls zty ń s k ie g o , K M W , 1964, n r 3; J. P ia s n y , P o z io m i s tr u k tu r a k o n s u m p c ji w g o s p o d a rs tw a c h c h ło p sk ic h n a W a r m ii i M a zu ra c h , K M W , 1963, n r 4; te n ż e , W y tw a r z a n ie i p o d zia ł d o c h o d ó w w g o s p o d a rs tw a c h c h ło p sk ic h w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , K M W , 1964, n r 3; B. W ila m o w sk i, H a m u lc e r o z w o ju g o s p o d a rk i c h ło p s k ie j w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o po r o k u 1945, K M W , 1957, n r 3; te n ż e, R o z w ó j m e c h a n iz a c ji g o s p o d a rk i c h ło p s k ie j w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m , K M W , 1965, n r 2; R. H ry c iu k , B. W ila m o w sk i, T e n d e n c je r o z w o ju z a o p a trz e n ia , p r o d u k c ji i s k u p u w g o sp o d a rce c h ło p s k ie j w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , K M W , 1965, n r 4; J . J a w o ro w s k i, B. W ila m o w sk i, P r o b le m y e k o n o m ic z n e s ła b y c h g o s p o d a rs tw in d y w id u a ln y c h w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m , K M W , 1969, n r 1; B. W ila m o w sk i, J . M u ch a , O rg a n i za c ja za rz ą d za n ia o raz r o z w ó j sił w y t w ó r c z y c h w g o s p o d a rs tw a c h p a ń s tw o w y c h w o j e w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o w la ta c h 1945— 1961, K M W , 1962, n r 1. 41 B. W ila m o w sk i, R. H ry c iu k , W p ły w w a r u n k ó w p r z y r o d n ic z y c h n a w y n i k i g o sp o d a ro w a n ia P G R w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , N o w e R o ln ic tw o , 1966, n r 4; B. W ila m o w sk i, R o z w ó j g o sp o d a rc zy P G R w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m , N o w e R o ln ic tw o , 1966, n r 5; te n ż e , P o d s ta w y a n a liz y i o c e n y d z ia ła ln o ś c i g o s p o d a rs tw p a ń s tw o w y c h , W a r sz a w a 1971; P . W ó jc ik , T . L e n ik , N a k ła d y i p r z y c h o d y w p a ń s tw o w y c h g o sp o d a r stw a c h r o ln y c h w r o k u g o sp o d a rc zy m 1964/65, R o c z n ik N a u k R o ln ic zy c h , s e r ia G,
t. 78, z. 3; P. W ó jcik , P r o b le m o p ła c a ln o ści p r o d u k c ji r o ln e j w p a ń s tw o w y c h g o sp o
d a r s tw a c h r o ln y c h (n a p r z y k ła d z ie 60 g o s p o d a rs tw r o ln y c h w o je w ó d z tw a o ls z ty ń skie g o ), R o cz n ik i N a u k R o ln ic zy c h , S e ria G, t. 79, z. 1; B. H ry c y k , M o ż liw o śc i p r o d u k c j i m ię s a w o ło w e g o w r e jo n ie m a z u r s k o - w a r m iń s k im , P r z e g lą d H o d o w la n y 1960,
n r 8/9; J . H e ig e lm a n n , U sp r a w n ie n ie k o o p e r a c ji w z a k r e s ie p r o d u k c ji z w ie r z ę c e j. N a p r z y k ła d z ie P G R w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , N o w e R o ln ic tw o , 1966, n r 10; W . K ra u tf o r s t, P e r s p e k ty w y i k ie r u n k i r o z w o ju p r o d u k c ji tr z o d y c h le w n e j w p ó ł n o c n y m r e jo n ie k r a ju , P r z e g lą d H o d o w la n y , 1960, n r 8/9; Z. W rz e ś n io w s k i, R o zw ó j m ię sn e g o k i e r u n k u u ż y tk o w a n ia b y d ła w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m , P r z e g lą d H o d o w la n y , 1966, n r 19; J . P le b a n , B. W ila m o w sk i, Z b a d a ń n a d d o c h o d e m s p o łe c z n y m w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , K M W , 1964, n r 2. 42 B. D ą b ro w sk i, L . J a w o r s k i, S ta n o b e c n y i p e r s p e k t y w y r o z w o ju r y b a c tw a
S t a n b a d a ń n a d d zie jam i W a rm ii i M a z u r w 3 0 - le d u P R L 513
E fe k ty k ilk u le tn ic h b a d a ń n a d p o w o je n n y m i d z ie ja m i re g io n u z ło ży ły się n a to m VI ,:R o c z n ik a O ls z ty ń s k ie g o ” . B y ła to p o z y c ja p o p u la rn o n a u k o w a , ó w c ze sn y s t a n b a d a ń n ie p o z w a la ł n a p e łn y 2a r y s m o n o g ra fic z n y . D a lsz y ro z w ó j b a d a ń n a d p rz e m ia n a m i w s i i r o ln ic tw a o ls z ty ń sk ie g o b y ł p re z e n to w a n y n a s e m in a r ia c h n a u k o w y c h o r g a n i z o w a n y c h p rz e z O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h , k tó r y c h w y n ik i o p u b lik o w a n o w p ra c y z b io ro w e j P r z e m ia n y w s i n a z ie m ia c h za c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h (O lsz ty n 1970). P e ł n ie js z e r e z u lta ty b a d a ń w d z ie d z in ie e k o n o m ik i i o rg a n iz a c ji r o ln ic tw a o ra z z a m ie r z e n ia n a l a t a n a jb liż s z e p rz e d s ta w ili B o h d a n W ila m o w sk i i J e r z y S u c h t a 43. O b y d w a j a u to rz y z a m ie ś c ili szc z eg ó ło w ą b ib lio g ra fię p ra c i a r ty k u łó w tr a k tu ją c y c h 0 p r o b le m a c h ro ln ic tw a .
Z in ic ja ty w y O śro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W . K ę trz y ń s k ie g o p o d ję to ró w n ie ż b a d a n ia s o cjo lo g icz n e n a d p ro b le m a ty k ą m a ły c h m ia s t (L id z b a r k W elsk i, R u c ia n e - -N id a , R y n ) o ra z fu n k c jo n o w a n ie m n o w o u tw o rz o n y c h g m in w w o je w ó d z tw ie o l s z ty ń s k im . W y n ik i ty c h b a d a ń s ą s u k c e s y w n ie p u b lik o w a n e w s e r ii „ R o z p ra w y 1 M a te r i a ły ” 44. K o le jn y to m b y ł p o ś w ię c o n y te m a ty c e g m in y .
C h a r a k t e r g o s p o d a rc z y re g io n u w y r a ź n ie o k r e ś la k ie r u n k i b a d a ń . N ie w iele o p ra c o w a ń t r a k t u j e o s p r a w a c h p rz e m y s łu . W p ra w d z ie w o s ta tn ic h l a t a c h p o ja w iło s ię k ilk a p u b lik a c ji p o d e jm u ją c y c h i tę z a n ie d b a n ą u n a s te m a ty k ę , a le s ą o ne sto su n k o w o n ie lic z n e 45. M im o is tn ie n ia ty lk o o p ra c o w a ń c z ą s tk o w y c h , J e r z y L is ik ie - w icz i A lic ja S o s n o w sk a p o d ję li a m b itn ą p ró b ę cało śc io w e g o u ję c ia k ie ru n k ó w i p rz e s ła n e k ro z w o ju p rz e m y s łu w O ls z ty ń s k ie m w la ta c h 1945— 1969, z a m ie s z c z a ją c n a t e n t e m a t o b s z e rn e s tu d iu m w o p ra c o w a n e j p rz e z O śr o d e k B a d a ń N a u k o w y c h m o n o g ra fii e k o n o m ic z n o -sp o łe c z n e j w o je w ó d z tw a o lsz ty ń sk ie g o . T y m n ie m n ie j p r o b le m a ty k a p rz e m y s łu w in n a b y ć n a d a l k o n ty n u o w a n a . W d o ty c h c z a s o w y c h b a d a n ia c h z a jm o w a n o się g łó w n ie ro z m ie s z c z e n ie m p rz e m y s łu i je g o b a z ą te c h n ic z n ą , śró d lą d o w e g o w reg io n ie m a z u r s k im , Z e sz y ty N a u k o w e W S R w O lsz ty n ie , t. 13, 1962, z. 1. 43 B. W ila m o w sk i, J . S u c h ta , P r o b le m y s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n e w o je w ó d z tw a o l s z ty ń s k ie g o , O ls z ty n 1975. 44 W r a m a c h te j s e r ii u k a z a ł się n r 5, z a w ie ra ją c y a r ty k u ły n a s tę p u ją c y c h a u to ró w : A. S z y fe r, C o n tin u u m w ie ś — m a łe m ia s to . Z p r o b le m a ty k i b a d a w c ze j e tn o g r a fa ; B. B eb a , T r a d y c je m o ra ln o śc i m ie s z c z a ń s k i e j w m a ło m ia s te c z k o w e j k u l tu r z e n a p r z y k ła d z ie L id z b a r k a W e ls k ie g o ; Z. G rz e sia k , W s tę p n e za ło że n ia d e m o g r a fic zn e r o z w o ju w o je w ó d z tw a d o 1990 r o k u ; A. H o p fe r, N ie k tó r e a s p e k ty g o sp o - d a r c z o -p r z e s tr z e n n e o s a d n ic tw a w ie js k ie g o ; J . P le b a n , O c en a m o ż liw o ś c i r o z w o ju b a z y s u r o w c o w e j p r z e m y s łó w m le c z a r s k ie g o i m ię sn e g o n a p o d s ta w ie w y n i k ó w b a d a ń z a p o m o c ą r ó w n a ń r e g r e s ji p r o s to lin io w e j; Z. P ie tk ie w ic z , Z a ło ż e n ia r o z w o ju i n f r a s t r u k t u r y te c h n ic z n o -e k o n o m ic z n e j tr a n sp o r tu .
45 J. A ffe lto w ic z , K ie r u n k i r o z w o ju p r z e m y s łu w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m
w o k re s ie p e r s p e k ty w ic z n y m , O lsz ty n 1967; te n ż e, O g ó ln a c h a r a k te r y s ty k a w a r u n k ó w r o z w o ju p r z e m y s łu w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m , Z e s z y ty N a u k o w e W S E w S o p o cie, s e r ia B, n r 23, 1964; te n ż e, P ró b a o c e n y u p r z e m y s ło w ie n ia w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o do r o k u 1960, Z e s z y ty N a u k o w e W S E w S o p o cie, s e r ia B, n r 26, 1965; te n ż e, Z a r y s r o z w o ju p r z e m y s łu w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m w la ta c h 1945— 1960, Z e sz y ty N a u k o w e W S E w S o p o cie, s e r ia B, n r 24, 1965, J. L isik ie w ic z, A. S o s n o w sk a , G łó w n e n u r t y r o z w o ju p r z e m y s łu n a W a r m ii i M a zu ra c h w o k r e s ie X X V - l e c i a , O ls z ty n 1970; J . P le b a n , K ie r u n k i r o z w o ju p r z e m y s łu W a r m ii i M a z u r w 2 5 -le c iu P R L , K M W , 1971, n r i ; te n ż e, N a tu r a ln e c z y n n i k i w y t w ó r c z e i ic h w p ł y w n a r o z w ó j p r z e m y s łu w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m , O ls z ty n 1969; te n ż e , R o z w ó j p r z e m y s łu m le c z a r s k ie g o w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m w la ta c h 1949— 1963, K M W , 1965, n r 3; J . P le b a n ,
J . A ffe lto w ic z , R o z w ó j p r z e m y s łu w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m , G o s p o d a rk a P l a n o w a , 1966, n r 8/9.
514 T a d e u sz Filip kow ski
w ie lk o śc ią p ro d u k c ji i k ie r u n k a m i je j ro z w o ju . B a d a n ia te p ro w a d z ili g łó w n ie e k o n o m iści, to te ż u m k n ę ły im ta k ie te m a ty j a k fo rm o w a n ie się załó g ro b o tn ic z y c h w p ie rw s z y c h la ta c h p o w o je n n y c h , k s z ta łto w a n ie się z a c z ą tk ó w t r a d y c ji f a b ry c z n y ch , ro z w ó j s a m o rz ą d u ro b o tn icz e g o , w p ły w z a k ła d ó w p rz e m y sło w y c h n a n a jb liż sz e o to c z en ie (c z y n n ik i m ia s to tw ó rc z e ) o ra z z w ią z k i ty c h ż e z a k ła d ó w z g o s p o d a rk ą r e g io n u . W y d a n o ty lk o je d n ą p ra c ę ty c z ą c ą ty c h s p ra w , r o z p a try w a n y c h n a p r z y k ła d z ie O ls z ty ń s k ic h Z a k ła d ó w O p o n S a m o c h o d o w y c h „ S to m il” 10. P r o b le m y te n a le ż a ło b y b a d a ć w w y b ra n y c h z a k ła d a c h p ra c y , np . w W a r m iń s k ie j F a b r y c e M a s z y n R o ln ic zy c h w D o b ry m M ieście czy Z a k ła d a c h P ł y t P ilśn io w y c h i W ió ro w y c h w R u c ia n e m -N id z ie b ą d ź w ja k im ś in n y m w ię k sz y m z a k ła d z ie p rz e m y sło w y m . P o w in n y to b y ć b a d a n ia in te rd y s c y p lin a r n e z u d z ia łe m e k o n o m istó w , so cjo lo g ó w , p ra w n ik ó w i h is to ry k ó w .
K ry ty c z n ie p rz e d s ta w ia się s ta n b a d a ń n a d k o m u n ik a c ją k o le jo w ą , s a m o c h o d o w ą i w o d n ą w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń sk im . P o z a p o p u la r n y m i o p ra c o w a n ia m i z a m ie szc z o n y m i w w y d a w n ic tw a c h z b io r o w y c h17 o ra z n ie lic z n y m i p rz y c z y n k a m i n ie p o d e jm o w a n o szczeg ó ło w y ch s tu d ió w w te j d z ie d z in ie . P rz y s p ie sz o n y ro z w ó j g o s p o d a rc z y W a rm ii i M a z u r w o s ta tn ic h la ta c h , a ta k ż e ic h fu n k c ja tu ry s ty c z n a n a k a z u ją p o d ję c ie ta k ic h b a d a ń . W y m a g a ją a n a liz y w z a je m n e r e la c je m ię d z y P o l s k im i K o le ja m i P a ń s tw o w y m i i P a ń s tw o w ą K o m u n ik a c ją S a m o c h o d o w ą w t r a n sp o rc ie to w a ro w y m i p rz e w o z a c h o so b o w y c h ; d o tą d n ie w ie m y , j a k w ro z w o ju k o le jn ic tw a w w o je w ó d z tw ie o d b iła się lik w id a c ja D y re k c ji O k rę g o w e j K o le i P a ń s tw o w y c h w O lsz ty n ie ; n ie m a m y ta k ż e o p ra c o w a ń p o św ięc o n y c h u rz ą d z e n io m w o d n y m , ta k im j a k s y ste m p o c h y ln i n a s z la k u O stró d a — E lb ląg , czy k a n a łó w w K r a in ie W ie lk ic h J e z io r o ra z e k s p lo a tu ją c y m je p rz e d się b io rstw o m . J e s z c z e b a r d ziej z a n ie d b a n e pod w z g lę d e m p o z n a n ia n a u k o w e g o s ą z a g a d n ie n ia łą c zn o śc i, h a n d lu , rz e m io s ła i u słu g . P o z a d ro b n y m i o p ra c o w a n ia m i z a m ie sz c z o n y m i w e w s p o m n ia n y c h u p rz e d n io w y d a w n ic tw a c h z b io ro w y c h tr a k tu ją c y c h o p ro b le m a c h s p o łe c z n o -g o sp o d a rc z y c h w o je w ó d z tw a 18, n ie m a n a te n te m a t n a w e t d ro b n y c h p r z y c zy n k ó w n a u k o w y c h . P r z y o k a z ji b a d a ń s o cjo lo g icz n y c h n a d sp o łec z n o śc ią m a ły c h m ia s te c z e k w w o je w ó d z tw ie o lsz ty ń sk im m ó w i s ię i o rz e m io śle, a le w ty m k o n te k śc ie tra k to w a n e s ą o n e k o m p le m e n ta rn ie . M iejsc e rz e m io s ła i u s łu g w życiu s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z y m n a le ż a ło b y ro z p a tr y w a ć n a p rz y k ła d a c h m ia s t i m ia s te c z e k w o je w ó d z tw a .
T u r y s ty k a — je d e n z is to tn y c h c z y n n ik ó w ro z w o ju O ls z ty ń s k ig o — j e s t tak że z b y t m a ło ro z p o z n a n a . D o ty c h cz a so w e o p ra c o w a n ia m ia ły c h a r a k t e r in fo r m a c y j- n o - p o p u la rn y ł0.
W b a d a n ia c h n a d p rz e ja w a m i ró ż n y c h fo rm ży cia sp o łec z n e g o n a W a rm ii i M a z u ra c h sp o ro u w a g i p o św ięc o n o n a u ce , o św iac ie i k u ltu r z e . P o c z ą tk i o rg a n iz a c ji
16 J. W itk o w sk i, R u c h s iły ro b o c ze j w o ls z ty ń s k i m o ś r o d k u p r z e m y s ło w y m ,
O ls z ty n 1974. 47 A . Z u b e lc w ic z, O d b u d o w a k o m u n ik a c ji, w : W a r m ia i M a z u ry , cz. II ; B. P i s k o rsk a , K o m u n ik a c ja , RO, t. 6, 1966; Z. P ie tk ie w ic z , Z. Z ien k ie w ic z, ’ľ r a v s p o r t i łą czn o ść, w : W o je w ó d z tw o o ls z ty ń s k i e ; J . W a c h s b e rg e r, Z z a g a d n ie ń za g o sp o d a r o w a n ia je zio r m a z u r s k ic h , K M W , 1959, n r 1. 48 W. R ad o m sk i, H a n d e l, R O , t. 6, 1966, p. 233— 253; Z. G łó w czy k , ľíanclel, w ; W o je w ó d z tw o o ls z ty ń s k ie ; J . J u s ty n a , R z e m io sło i u s łu g i, ib id e m ; Z. P ie tk ie w ic z , Z. Z ien k ie w ic z, T r a n s p o r t i łą czn o ść, ib id em . 49 Z. J a c z e w s k i, T u r y s ty k a , R O , t. 6, 1966; Ľ . B o g d a ń s k a , T u r y s ty k a , w : W o je- w ó d z lw o o ls z ty ń s k ie .
S ta n b a d a ń n a d dziejam i W a rm ii i M a z u r w 3 0 -le ciu R R L 515
ż y c ia n a u k o w e g o d a t u j ą się od re a k ty w o w a n ia w lip c u 1945 ro k u I n s t y t u t u M a z u r s k ieg o i u tw o rz o n e j n ie c o p ó ź n ie j W y ższej S z k o ły P r a w n o -E k o n o m ic z n e j. D z ia ła l n o ść p ie rw s z e j p la c ó w k i d o k ła d n ie o m ó w ił T a d e u sz G r y g i e r 50. R o zw ó j o ls z ty ń sk ie g o o ś ro d k a n a u k o w e g o w la ta c h 1945— 1961, je g o fo rm y in s ty tu c jo n a l n e i g łó w n e k ie r u n k i b a d a ń n a k re ś li li E m ilia S u k e r to w a - B ie d r a w in a i B o h d a n W ila m o w s k i61. P o n a d to s z e re g p r z y c z y n k ó w szc z eg ó ło w y c h d o ty c z ą c y c h ży cia n a u k o w e g o w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im z n a jd u je m y w k ro n ic e n a u k o w e j p ro w a d z o n e j w „ K o m u n i k a ta c h M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” .
D z ia ła ln o ś ć p e d a g o g ic z n a W y ższej S z k o ły R o ln ic ze j o ra z je j d o ro b e k n a u k o w y b y ły i s ą p rz e d m io te m z a in te r e s o w a n ia w ie lu a u to ró w . O p u b lik o w a n o n a te n t e m a t k ilk a a r t y k u ł ó w 62. O sią g n ię c ia o ls z ty ń s k ie j u c z e ln i w ro z w o ju b a d a ń n a u k o w y c h p rz e d s ta w ili S te f a n T a rc z y ń s k i i T e o fil M a z u r 5S. W p rz y g o to w a n iu z n a j d u je się p r a c a z b io ro w a u k a z u j ą c a g e n ez ę u c z e ln i i d ro g i je j ro z w o ju . N ie m o że o n a je d n a k z a s tą p ić m o n o g ra fii n a u k o w e j.
U k a z a ło się k ilk a a r ty k u łó w a n a liz u ją c y c h d o ro b e k o ls z ty ń s k ic h p la c ó w e k h u m a n is ty c z n y c h — M u z e u m M a z u rs k ie g o , O ś ro d k a B a d a ń N a u k o w y c h i W o je w ó d z k ie g o A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o 54. B a d a n ia n a d ro z w o je m n a u k i w O ls z ty n ie p rz y n o szą c z a se m c ie k a w e re z u lta ty , u j a w n i a j ą s p ra w y , k tó r e u m k n ę ły u w a d z e in n y c h a u to ró w . W y m o w n y m p r z y k ła d e m m o że b y ć a r t y k u ł T a d e u s z a B ie rk o w sk ie g o o W a r m iń s k im T o w a rz y s tw ie N a u k o w y m 55. O b s z e rn ą in fo r m a c ję o is tn ie ją c y c h w O l s z ty n ie to w a r z y s tw a c h n a u k o w y c h p rz y g o to w a ł d la O śr o d k a B a d a ń N a u k o w y c h W a c ła w M in a k o w s k i. W o s ta tn im d z ie się c io le c iu w z ro sło z a in te r e s o w a n ie p r o b le m a ty k ą o św ia to w ą . T e m a ty k ę tę p o d e jm u ją c o ra z lic z n ie j s a m i n a u c z y c ie le . B a d a n ia n a d ro z w o je m o ś w ia ty , z a p o c z ą tk o w a n e p rz e d l a t y p rz e z F r a n c is z k a S ik o r ę i S ta n is ła w a W iśn ie w s k ie g o 58, p ro w a d z ą T a d e u s z B ie rk o w sk i, K a z im ie r z B o rz ę c k i, S ta n is ła w D a g iel, A n d rz e j G e rsz b e rg , A lic ja K ic o w sk a i T a d e u s z F ilip k o w sk i. T a d e u s z B ie rk o w s k i s k o n c e n tro w a ł s w o je z a in te r e s o w a n ia w o k ó ł o ś w ia ty i k u l t u r y d o ro s ły c h w m in io n y m 50 T. G ry g ie r, 1 5 -lecie I n s t y t u t u M a z u rs k ie g o w O ls z ty n ie , K M W , 1960, n r 3. 51 E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a , B. W ila m o w sk i, R o z w ó j n a u k i w O ls z ty n ie po w y z w o le n iu ; w : S z k ic e o ls z ty ń s k i e , O lsz ty n 1967. 58 L. P e lc z a rs k i, D. W an ic, Z ż y c ia W y ż s z e j S z k o ł y R o ln ic z e j w O ls z ty n ie , K M W , 1960, n r 4; J. D o m u ra t, L. P e lc z a rs k i, Z y c ie n a u k o w e W y ż s z e j S z k o ły R o ln ic z e j w O l s z ty n ie , K M W , 1959, n r 2; R. H ry c iu k , W y ż s z a S z k o ła R o ln ic z a w O ls z ty n ie , RO,
t. 6, 1966; W . N ie w ia d o m sk i, W ę z ło w e o sią g n ię cia b a d a w c z e W S R w O ls z ty n ie
w X - l e c i u 1950— 1960, Z e sz y ty N a u k o w e W S R , t. 12, z. 3. 58 S. T a rc z y ń sk i, T . M a z u r, D o ro b e k W y ż s z e j S z k o ł y R o ln ic z e j w O ls z ty n ie w ś w ie tle p o tr z e b g o s p o d a rk i n a r o d o w e j, O lsz ty n 1970. 54 H . S k u rp s k i, M u z e u m M a z u r s k ie w O ls z ty n ie w la ta c h 1945— 1958, K M W , 1973, n r 4; W . O g ro d z iń sk i, D o ro b e k w y d a w n ic z y w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o w z a k r e s ie h u m a n i s t y k i w la ta c h 1945—1960, K M W , 1960, n r 4; te n ż e, O ls z ty ń s k ie ś ro d o w is k o h u m a n is ty c z n e . Z a d a n ia i p e r s p e k ty w y , O lsz ty n 1968; te n ż e, W a r m ia i M a z u r y w ś w ie tle n a u k s p o łe c z n y c h 1945— 1969, O ls z ty n 1970; T. G ry g ie r, W o je w ó d z k ie A r c h i w u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie , K M W , 1958, n r 3; te n ż e , W o je w ó d z k ie A r c h iw u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie , K M W , 1963, n r 2. 55 T. B ie rk o w sk i, W a r m iń s k ie T o w a r z y s t w o N a u k o w e w O ls z ty n ie , K M W , 1974, n r 4. 56 F. S ik o ra , O św ia ta , R O , t. 6, 1966; te n ż e, S z k o ln i c tw o p o d s ta w o w e i śre d n ie w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m (1945— 1969). D y n a m i k a r o z w o ju , p e r s p e k ty w y , O lsz ty n
1970; S. W iśn ie w s k i o p u b lik o w a ł 3 a r ty k u ły o ro z w o ju szk ó ł p o d s ta w o w y c h w p o w ie c ie b a rto s z y c k im , g ó ro w s k im i o stró d z k im (w K M W 1959— 1960).
