Martuszewski, Edward
"Słownik pracowników książki
polskiej", Warszawa-Łódź 1972 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 221-223
R E C E N Z J E
I
O M Ó W I E N I A
S ło w n ik p r a c o w n ik ó w k s ią ż k i p o ls k ie j, W a rsz a w a —Ł ó d ź 1972, PW N , ss. 1043.
J e s t to p ie rw s z a te g o ty p u p o ls k a p u b lik a c ja , w y n ik w ie lo le tn ie j, k o le k ty w n e j p ra c y d u żeg o z e sp o łu s p e c ja lis tó w z ró ż n y c h d zied zin . U w z g lę d n ia osoby, k tó re za słu ż y ły się w p ro d u k c ji (w y d a w cy , d ru k a rz e , n a k ła d c y ) lu b w p ro p a g o w a n iu (k s ię g a rz e, b ib lio te k a rz e ) n ie ty lk o k sią ż e k , a le też czaso p ism . U w z g lę d n ia osoby, k tó re z a s ły n ę ły s w y m b ib lio filstw e m , p o m ija n a to m ia s t w z asa d zie a u to ró w . R e d a k to rz y i ilu s tr a to r z y z o sta li w ty m s ło w n ik u w łą c z e n i do p ro d u c e n tó w , choć w p o szczeg ó l n y c h p r z y p a d k a c h m o ż n a b y n ie k tó ry c h z n ic h zalicz y ć do w sp ó łtw ó rc ó w k sią ż k i, a n ie do je j re a liz a to ró w .
D ru g a u w a g a w z w ią z k u z m e to d o lo g ic z n y m i z a ło ż e n ia m i S ło w n ik a d o ty c z y p o ję c ia „ p o lsk a k s ią ż k a ” (a b s tra h u ję ju ż w ty m p r z y p a d k u od s ta w ia n ia z n a k u r ó w n ości m ię d z y k s ią ż k a m i i in n y m i d ru k o w a n y m i p u b lik a c ja m i). A u to rz y S ło w n ik a n ie s ą k o n s e k w e n tn i w in te r p r e to w a n iu sło w a „ p o lsk a ” ja k o „ d ru k o w a n a p o p o l s k u ”. W rz e cz y w isto śc i S ło w n ik u w z g lę d n ia ró w n ie ż k s ią ż k i d r u k o w a n e w P o lsc e (czy też o P o lsce), a le p o ła c in ie , m a rg in e s o w o n a to m ia s t t r a k t u j e p u b lik a c je w j ę z y k u p o lsk im , b ę d ą c e p rz e k ła d a m i z o b c y ch ję z y k ó w i to z a ró w n o w d z ie d z in ie l i t e r a t u r y p ię k n e j, j a k i in n y c h d z ia łó w p iś m ie n n ic tw a .
I n t e r p r e t a c j a p o ję c ia „ p o lsk a k s ią ż k a ” je s t szczeg ó ln ie s k o m p lik o w a n a , je śli s p o jrz e ć n a S ł o w n i k — a je s t to m o im z a m ia re m — z p u n k tu w id z e n ia s p ra w M az u r i W arm ii.
N a trz y ty s ią c e b io g ra m ó w ok o ło s z e ś ć d z ie sią t m o ż n a b y u z n a ć za z w ią z a n e z p rz e sz ło ścią n a sz e g o re g io n u . S ta n o w ią o n e w ię c d w a p ro c e n t cało ści, k tó r e tw o rz ą b a rd z o n is k i w sk a ź n ik , b io rą c po d u w a g ę z a ró w n o p r o p o r c je p rz e s tr z e n n e , ja k i lu d n o ścio w e. J e ś li r o z p a trz y się p ro b le m w a sp e k c ie n ie s ta t y s ty k i, a le o c en y p o zy cji M a z u r i W a rm ii w h is to rii p o lsk ie g o k s ię g a rs tw a i b ib lio te k a r s tw a , te d w a p ro c e n t z a w a rto ś c i S ło w n ik a p o s ia d a ją ró w n ie ż s w o ją w y m o w ę , z w łasz cz a że sp o śró d w sp o m n ia n e j sz e ś ć d z ie sią tk i n a le ż a ło b y j e d n a k w y łą c z y ć osoby, k tó r e p o s ia d a ją w p ra w d z ie p e w n e z a s łu g i ja k o „ p ra c o w n ic y k s ią ż k i”, a le z M a z u ra m i i W a rm ią łączy ic h ty lk o i w y łą c z n ie m ie js c e u ro d z e n ia , a n ie d z ia ła ln o ś ć ( p r o d u k c y jn a lu b p r o p a g a n d o w a , w a s p e k c ie p rz y ję ty m p rz e z a u to ró w S ło w n ik a ). D o osób ty c h n a le ż ą : D a w id B ra u n , u ro d z o n y w K ra p le w ie p o d O stró d ą , P i o t r E l e r t z F r o m b o rk a , A le k s a n d e r G la se r i J o a c h im K a ln a s s y ro d e m z B a rc z e w a , u ro d z o n y w N id z ic y D a w id V ogel o ra z K r y s ty n L a c h S z y rm a z W o jn a s.
Z X V I, X V II i X V III w ie k u o trz y m a liś m y k ilk a b io g ra m ó w „ w a r m iń s k ic h ” : J a n D a n ty sz e k (zało ży ciel b ib lio te k i, z b ie ra c z k s ią ż e k — S ło w n ik n a z y w a go r ó w n ie ż d y p lo m a tą , b is k u p e m i p o e tą , a le w y ró ż n io n e ro z s trz e lo n y m d ru k ie m sło w a w s k a z u ją n a zasłu g i, k tó r e s p ra w iły , że d a n a osoba z n a la z ła s ię w S ło w n ik u ), Ig n a c y K ra s ic k i (z b ie ra c z k siąż e k ), A d a m S ta n is ła w G ra b o w s k i (z b ie ra c z k siąż e k ), d ru k a rz e : J a n S a x o , J e r z y S c h ö n fe ls, p o c h o d zą c y z G ra z u b r a n ie w s k i in tr o lig a to r, k s ię g a rz i d r u k a r z P i o t r R o se n b ü c h le r, w re sz c ie J a n D re w s, k tó r y o d k u p ił d la k o le g iu m je z u ic k ie g o o fic y n ę R o se n b iic h le ra , o p ie k o w a ł s ię n ią i k ie ro w a ł. In a c z e j m ó w ią c : trz e c h b is k u p ó w -m iło ś n ik ó w k sią ż k i o ra z c z te re c h N iem có w , w y d a ją c y c h „ p o lsk ie k s ią ż k i”, w k tó ry c h re lig ijn a tre ś ć w a ż n ie js z a b y ła od p o ls k ie j, ła c iń s k ie j czy n ie m ie c k ie j fo rm y .
W ty c h s a m y c h trz e c h s tu le c ia c h o d n o to w u je m y z n a c z n ie w ię ce j n a z w is k lu d z i z d ru g ie g o te ry to r iu m p o lity c z n eg o , k tó rz y je d n a k d z ia ła li ra c z e j w K ró le w c u , n iż w „ p o lsk ic h p o w ia ta c h ” P r u s K siąż ę cy c h . S ą w śró d n ic h : J e r z y K rz y sz to f P is a ń s k i (b ib lio g ra f, z b ie ra c z k siąż e k ), S a m u e l E r n e s t T s c h e p iu s (b ib lio g ra f, z b ie ra c z k siąż e k ),
222 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A
J e r z y R e k u ć (o p ie k u n d ru k a rn i) , d r u k a rz e : J a n F a b ric iu s , A le k s a n d e r A u g ezd eck i, J a n D a u b m a n n , G a b rie l D re y e r, M a rc in E. D o rn , J a n F. D rie s t, H ie ro n im G eo rg i i n a jw a ż n ie js i w ty m g ro n ie : J a n i H ie ro n im M ałeccy, J a n S e k lu c ja n i J a n D a w id C en k ier.
P o c h o d z ąc y z M ało p o lsk i M ałeccy p o ło ży li w X V I w ie k u — n ie ty lk o ja k o d r u k a rz e — d u ż e zasłu g i d la ro z w o ju p o lsk ie g o p iś m ie n n ic tw a w P r u s a c h K siążęcy ch . W y d aw c ą , k s ię g a rz e m i n a k ła d c ą b y ł te ż J a n S e k lu c ja n , p o c h o d zą c y z W ie lk o p o lsk i lu b spod R ad o m ia, z n a n y p o n a d to ja k o p is a rz zasłu ż o n y dla· ro z w o ju l i t e r a t u r y w ję z y k u n a ro d o w y m . W re sz c ie o sie m n a s to w ie c z n y d ru k a r z , w y d a w c a czaso p ism i k s ię g a rz J . D. C e n k ie r, k tó r y p rz e sz e d ł do h is to rii d z ię k i s w e j „P o czcie K ró le w ie c k ie j” , p o d o b n ie j a k trz e j p o p rz e d n io w y m ie n ie n i w p e łn i z a s łu g u je n a m ia n o „ p r a c o w n ik a k sią ż k i p o ls k ie j”.
W o k re s ie p o ro z b io ro w y m , w X IX i X X w ie k u , s p ra w y p ro d u k c ji, p ro g a g o w a - n ia i z b ie ra n ia k sią ż k i p o lsk ie j n a M a z u ra c h i W a rm ii s ta j ą się w a ż n y m e le m e n te m całego k o m p le k s u p ro b le m ó w k u ltu r a ln y c h , sp o łec z n y c h , p o lity c z n y c h , a ta k ż e g o sp o d a rc zy c h , o b e jm o w a n e g o p o ję c ie m w a lk i n a ro d o w e j lu b w a lk i z g e rm a n iz a c ją .
N a W a r m ii po s tro n ie k sią ż k i słu ż ą c e j s p ra w ie p o ls k ie j o p o w ia d a ją się w ów czas ta c y d z ia łac z e, ja k W a le n ty B a rc z e w sk i (o rg a n iz a to r b ib lio te k ), A n to n i S ik o rsk i (k sięg arz), J a n L isz e w sk i (d ru k a rz , z ało ży c ie l b ib lio te k , w y d a w c a ), S e w e ry n o w ie , W ła d y sła w , J o a n n a i W a n d a P ie n ię ż n i (d ru k a rz e , w y d a w c y ), A n d rz e j S a m u lo w s k i (k sięg arz), F r a n c is z e k S z c ze p a ń sk i (o rg a n iz a to r b ib lio te k ), n a M a z u ra c h n a to m ia st: M a k s y m ilia n A n d ry s so n (o rg a n iz a to r b ib lio te k ), M ic h a ł K a jk a (b ib lio te k a rz , z b ie ra c z k siąż e k ), K a ro l B a h r k e (d ru k a rz ), K a z im ie rz J a r o s z y k (d ru k a rz ), Z e n o n L e w a n d o w sk i (f u n d a to r b ib lio te k ), F ra n c is z e k P o s p ie sz y ń s k i (k się g arz, d r u k a rz , n a k ła d c a ), J a n K a ro l S e m b rz y c k i (o rg a n iz a to r b ib lio te k , w y d a w c a ), G u sta w G iz ew iu sz (z b ieracz k siążek ), W o jc iec h K ę trz y ń s k i (b ib lio tek a rz ), K rz y sz to f C e le s ty n M ro n g o w iu sz (zb ie ra c z książek ).
C zęścio w e p o w ią z a n ie z n a sz y m re g io n e m w y stę p o w a ło u ty c h „ p ra c o w n ik ó w k s ią ż k i p o ls k ie j”, k tó rz y m ie s z k a ją c n a in n y m te re n ie d o c ie ra li ta k ż e n a W a rm ię i M az u ry . B y li to : F ra n c is z e k B a ż y ń s k i (n a k ła d c a z P o z n a n ia ), B e r n a r d M ilsk i (d r u k a rz , k sięg a rz , n a k ła d c a z G d a ń sk a ), J ó z e f H a jk o w ic z (k się g arz z G ra je w a ), M a rc in B ie d e r m a n n (w ła ścic ie l d r u k a r n i, n a k ła d c a z P o z n a n ia ), W a le n ty F ia łe k (p o m o rsk i d ru k a rz , n a k ła d c a i b ib lio fil), M iec z y sław i J a r o s ła w L e itg e b e ro w ie (k się g arze , n a k ła d c y z P o z n a n ia ), Ig n a c y Ł y s k o w sk i (o rg a n iz a to r b ib lio te k z B ro d n ic k ie g o ), A lfo n s M a ń k o w s k i (h is to ry k d r u k a r s tw a , b ib lio g r a f p o m o rsk i), A n to n i S o z a ń sk i (b ib lio g ra f ze L w o w a i S a m b o ra ), S ta n is ła w Z ie liń s k i (p o ch o d zący z W ie lk o p o lsk i b ib lio te k a rz i b ib lio g ra f), S ta n is ła w R o m a n (k sięg arz, d r u k a rz , n a k ła d c a z P e lp lin a ).
Do o so b n ej g ru p y n a le ż y z aliczy ć n ie m ie ck ieg o W a rm ia k a , E u g e n iu s z a B u c h - h o lza, zn iem czo n eg o M a z u ra K a ro la E. S a le w sk ie g o , N ie m c ó w E r n e s ta L a m b e c k a z T o r u n ia , K a ro la i A r t u r a H a ric h ó w z M o rą g a i O ls z ty n k a , d r u k a r s k ą ro d z in ę H a rtu n g ó w z K ró le w c a , W ilh e lm a M en z la z E łk u , D. K. K a n te r a z K w id z y n a.
P ro b le m a ty c z n a w y d a je się d e c y z ja w łą c z e n ia do S ło w n ik a p ra c o w n ik ó w k sią ż k i p o ls k ie j J a n a Jen c z io . B y ć m o że z d e c y d o w a ł o ty m fa k t, że te n ch ło p m a z u rs k i p o s ia d a ł w sw e j p r y w a tn e j b ib lio te c z ce e d y to rs k ie b ia łe k r u k i. I n n e g o ro d z a ju z n a k z a p y ta n ia n a le ż y p o s ta w ić p rz y d r u k a rz a c h J a n ie E. J a e n ik e i A n to n im G ą sio ro w - sk im . T e n o s ta tn i — w ła ś n ie ja k o d ru k a rz , k s ię g a rz i n a k ła d c a — p rz e sz e d ł n a p o zy cje a n ty p o ls k ie i z te g o p o w o d u n ie z b y t z a s łu g u je n a m ia n o „ p ra c o w n ik a p o lsk ie j k s ią ż k i”. W p ra w d z ie J a n K a ro l S e m b rz y c k i ró w n ie ż z e r w a ł po k ilk u la ta c h z p o l sk im ru c h e m n a ro d o w y m , a le w s w e j p ó ź n ie jsz e j d z ia ła ln o ś c i n ie m a n ife s to w a ł sw y c h n o w y c h p o g lą d ó w ja k o „ p ra c o w n ik k s ią ż k i” .
T a ry f a u lg o w a z a s to s o w a n a w o b ec osób, k tó r e p rz e jśc io w o lu b ze w zg lęd ó w m e rk a n ty ln y c h p ro d u k o w a ły lu b p ro p a g o w a ły k s ią ż k i w ję z y k u p o lsk im , n ie z o sta ła ro z c ią g n ię ta n a M a rc in a G e rssa , k tó r y p rz e c ie ż s w ą a k ty w n o ś c ią w y d a w n ic z ą w j ę z y k u p o lsk im , lecz w d u c h u p r u s k im z d y sta n s o w a ł w sz y s tk ic h p rz e d c h w ilą w y m ien io n y c h .
J e ś li p o m in ię c ie M a rc in a G e rss a m oże b y ć n a z w a n e b r a k ie m k o n s e k w e n c ji w lib e ra ln y m p o tra k to w a n iu te m a tu , to w y d a je się, że m a n k a m e n te m ze w z g lęd ó w z a sa d n ic z y c h je s t b r a k w S ło w n ik u b io g ra m ó w J ó z e fa K u p c z y k a , s to la rz a z B a r tą g a p o d O lszty n e m , p rz e śla d o w a n e g o za w y p o ż y cz a n ie k s ią ż e k p o ls k ic h z b o g a te j b ib lio te k i p r y w a tn e j, J ó z e fa O lk a z L e s z n a w p o w ie c ie o lsz ty ń sk im , k tó ry p o p u la ry z o w a ł
R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A 223 k s ią ż k ę p o ls k ą n ie ty lk o fo rm a ln ie ; J e rz e g o O lech a, o sie m n a sto w ie c z n e g o b ib lio fila i w y d a w c y ; J a k u b a M az u c h a, s u b d e le g a ta T o w a rz y s tw a C zy teln i L u d o w y c h w p o w ie cie re sze lsk im .
S ło w n ik o b e jm u je o soby z m a rłe p rz e d 1969 ro k ie m , a w y ją tk ie m od te j zasa d y
je s t ty lk o k ilk a b io g ra m ó w . W y d a je się, że d o w y ją tk ó w ty c h n a le ż a ło zaliczy ć z m a rłą w 1970 r o k u E m ilię S u k e rto w ą -B ie d ra w in ę .
M e ry to ry c z n e o p ra c o w a n ie p o szczeg ó ln y ch b io g ra m ó w z a s łu g u je n a u z n a n ie , co n ie zn aczy , że w sz y s tk o je s t w n ic h /b e z z a rz u tu . O to k ilk a p rz y k ła d ó w ró ż n e g o ty p u u s te r e k lu b b łę d ó w :
A n to n i S ik o r s k i u ro d z ił się 5 V I 1856, z m a rł 29 X1 1932 r o k u (a n ie, j a k p o d a n o : d a tę u ro d z e n ia 5 V I 1854, ś m ie rc i — p o d czas I I w o jn y św ia to w e j); w ż y c io ry sie J a n a K a ro la S e m b rz y c k ie g o z a m ia s t „o k o ło 8” m o ż n a b y ło n a p is a ć „ k ilk a ’'. R aczej K ę trz y ń s k i n a w ią z a ł w s p ó łp ra c ę z S e m b rz y c k im , a n ie o d w ro tn ie . D y s k u s y jn e je s t p rz y ję c ie 1893 r o k u ja k o ścisłe j d a ty z e r w a n ia S e m b rz y c k ie g o z p o lsk o śc ią . S k o ro G u s ta w G iz ew iu sz „ w y d a ł w ła sn y m k o s z te m ” i „ in te r e s o w a ł się h is to rią d r u k a r s tw a ”, n a le ż a ło n ie p o p rz e sta ć n a o k re ś le n iu go ty lk o i w y łą c z n ie s ło w a m i „ zb ierac z k s ią ż e k ”. W p r z y p a d k u W o jc iec h a K ę trz y ń sk ie g o od „ u d z ia łu w tra n s p o rc ie b ro n i w czasie p o w s ta n ia s ty c z n io w e g o ” w a ż n ie js z e — p r z y n a jm n ie j w ty m S ło w n ik u — b y ło p ro p a g o w a n ie p rz e z n ieg o n a M a z u ra c h p o ls k ie j k s ią ż k i, n ie u w z g lę d n io n e w b io g ra m ie .
N a jw ię c e j, g d y ż d w a d z ie śc ia k ilk a b io g ra m ó w z w ią z a n y c h ze s p ra w a m i M az u r i W a rm ii o p ra c o w a ł W ła d y sła w C h o jn a c k i, k ilk a n a ś c ie — T a d e u sz O ra c k i, po d w a: Z. N o w ak , A. K a w e c k a -G ry c z o w a , A. B u k o w sk i, K . P o d la s z e w s k a , po je d n y m J. J a c k o w sk i, G. P o č e p k o , L. G ocel, M. P e lc z a r, J . K o lb u sz e w sk i, J . T u r s k a , J . R u d n ic k a , J. P rz y b y ło w a , W. S o b k o w ia k , J . P o d g ó re c z n y , W . B ie ń k o w s k i, S. M a k s y m o w icz, E. M a rc z e w sk a -S ta ń d o w a , M. W a lte r i Z. S ła w iń s k i.
E d w a r d M a r tu s z e w s k i
W o jciech W rz esiń sk i, R u c h p o ls k i n a W a r m ii, M a zu ra c h i P o w iś lu w la ta ch
1920— 1939. W yd. II u z u p e łn io n e i z m ie n io n e, O lsz ty n 1973, S ta c ja N a u k o w a P o l
s k ieg o T o w a rz y s tw a H is to ry c z n e g o ( I n s ty tu t M a z u rsk i), ss. 351 + 2 m a p y n a w k le jk a c h .
D z ieje r u c h u p o lsk ie g o n a z ie m iac h e tn ic z n ie p o ls k ic h w b y ły c h P r u s a c h W sc h o d n ic h n ie d o c ze k a ły się d o tą d c ało śc io w y c h o p ra c o w a ń w h is to rio g r a f ii p o l sk ie j, j a k ró w n ie ż n ie m ie c k ie j. S ta n b a d a ń n a d ty m te m a te m p o s ia d a je sz c z e z b y t w ie le p o w a żn y c h lu k . W te j s y tu a c ji k a ż d e s y n te ty c z n e u ję c ie p o szc z eg ó ln y ch o k re só w w d z ie ja c h p o lsk ie g o ży cia n a ro d o w e g o n a ty c h z ie m ia c h p o s ia d a n ie o c e n io n ą w a rto ś ć . S tą d też o g ó ln e z a in te r e s o w a n ie , z ja k im s p o tk a ła się p rz e d d z ie się c iu la ty o b s z e rn a ro z p ra w a o lsz ty ń sk ie g o w ó w cz a s n a u k o w c a , b ę d ą c a c ało śc io w y m i k o m p le tn y m o p ra c o w a n ie m n a u k o w y m d o ty c z ąc y m r u c h u p o lsk ie g o w b y ły c h P ru s a c h W sc h o d n ic h w o k re s ie n a jb a rd z ie j d la d z ie jó w te g o r u c h u w a ż n y m i tru d n y m .
R u c h p o ls k i na W a r m ii, M a zu ra c h i P o w iś lu w la ta c h 1920— 1939 W o jc iec h a W rz e
siń sk ie g o , w y d a n y w 1963 r o k u n a k ła d e m I n s ty tu tu Z a c h o d n ie g o w P o z n a n iu , d o c z e k a ł się n a d e r ż y czliw eg o p rz y ję c ia k ry ty k i, z a in te r e s o w a n ia sp o łe c z e ń stw a i n a u k i p o ls k ie j, czego d o w o d e m są liczn e, p rz y c h y ln e re c e n z je i p rz y z n a n a te j k s ią ż c e n a g ro d a ty g o d n ik a „ P o lity k a ”.
A u to r w o b s z e rn e j ro z p ra w ie p r z e d s ta w ił n a jis to tn ie js z e z a g a d n ie n ia r u c h u p o l sk ieg o n a W a rm ii, M a z u ra c h i P o w iś lu , n ie o g ra n ic z a ją c się je d y n ie d o u k a z a n ia d z ia ła ln o ś c i p o lsk ic h o rg a n iz a c ji, to w a rz y s tw , z w ią z k ó w i in s ty tu c ji. U w y p u k lił ta k ż e z w ią z k i zac h o d z ą ce m ię d z y ro z w o je m ty c h o rg a n iz a c ji a p rz e m ia n a m i w s tr u k tu r z e n a ro d o w e j lu d n o śc i p o ls k ie j o ra z m ię d z y o g ó ln y m i z m ia n a m i z a c h o d z ą c y m i w p a ń s tw ie n ie m ie c k im a p ro c e sa m i d o k o n u ją c y m i się w re g io n a c h . S y n te z a d z ia ła ln o ś c i ru c h u p o lsk ie g o w la ta c h 1920— 1939 p rz e d s ta w io n a p rz e z W. W rz e siń sk ie g o o p a rta je s t o w n ik liw e b a d a n ia a rc h iw a ln e , m a te ria ły ź ró d ło w e , p a m ię tn ik i d z ia ła c z y ru c h u p o lsk ie g o ta m ty c h la t, p ra s ę p o ls k ą , p o ls k ą i n ie m ie c k ą l i t e r a t u r ę p rz e d m io tu . P o d
